Persan
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Lo persan (en persan : فارسی|فارسی, Fārsi, AFI: [fɒːɾˈsi]) es una lenga iraniana de la branca indoiraniana dei lengas indoeuropèas. Es la lenga oficiala e majoritària d'Iran, de Tatgiquistan e de plusors regions d'Afganistan (ont es dich dari dempuei 1958 per de rasons politicas). Es tanben una lenga minoritària dins mai d'un país d'Orient Mejan (Iraq, Bahrain, Qatar, EAU e Oman) e d'Asia Centrala (Ozbequistan, Turcmenistan, Quirguizstan e Cazacstan). A temps passat, foguèt la lenga utilizada per lei govèrns de reiaumes poderós coma l'Empèri Aquemenida, l'Empèri Sassanida e l'Empèri Mogòl.
Lo persan es una lenga fòrça anciana que son existéncia es atestada tre lo sègle V avC per d'inscripcions estatalas. A conegut plusors transformacions importantas, especialament après la disparicion de l'Empèri Aquemenida au sègle IV avC e après la conquista aràbia de Pèrsia au sègle VII. Una partida importanta de son vocabulari provèn ansin de l'arabi, una lenga semitica, e son sistèma d'escritura es fondat sus un alfabet arabi modificat en Iran e en Afganistan (e cirillic en Tatgiquistan). En 2023, èra parlada per aperaquí 110 milions de personas.
Lo persan es una dei lengas que rivaliza amb l'arabi dins l'espaci musulman orientau. D'efiech, gràcias a son istòria lònga, a engendrat una literatura rica e prestigiosa marcada per leis òbras de Ferdowsi, de Rumi, d'Omar Khayyam, de Nizami, de Hafez e de Farid al-Din Attar. Lo persan aguèt tanben un ròtle religiós important avans l'adopcion de l'islam coma religion per lei populacions pèrsas.
Remove ads
Difusion geografica e usatge de la lenga
Difusion geografica e dialèctes
Lo persan es parlat dins un espaci geografic que s'estend de l'Iran au Tatgiquistan actuaus en passant per la mitat nòrd d'Afganistan. De comunautats pus isoladas se tròban dins lei país vesins coma Turquia, Iraq, Ozbequistan e Paquistan. Es principalament parlat per de pòbles iranians ò iranizats (Persans, Hazaras, Tatgics, etc.). Parlada per 67 milions de locutors primaris e 41 milions de locutors segondaris[1], es una lenga fòrça importanta en Orient Mejan e en Asia Centrala.
Es una lenga que tèn plusors dialèctes. Lei pus importants son lo persan occidentau parlat en Iran e en Iraq, lo persan orientau, lo hazaragi, l'aimak, lo hazara, lo darwazi e lo pahlavani en Afganistan, lo tatgic en Tatgiquistan e lo bukharic en Ozbequistan. Es en contacte amb d'autrei lengas iranianas coma lo mazandarani, lo gilaki, lo talishi, lo lori, lo dezfuli, lo dari zoroastrian, lo tat e lo jhuri. Una particularitat d'aquelei lengas e dialèctes es la multiplicitat deis alfabets emplegats per leis escriure (alfabet pèrsa, alfabet cirillic e alfabet latin).
Lo tèrme « farsi » es de còps utilizat per designar lo persan parlat en Iran. Es contestat per leis autoritats lingüisticas iranianas per de rasons politicas, scientificas, e practicas[2]. Aquelei demandas son globalament respectadas dins lo monde diplomatic e academic. Dins aquò, coma fārsī es la transcripcion en alfabet latin dau persan en Iran, lo mot perdura dins mai d'un tèxte.
Usatges de la lenga
En 2024, lo persan èra lenga oficiala en Iran, en Afganistan[3] e en Tatgiquistan[4]. A temps passat, foguèt la lenga oficiala ò administrativa, de jure ò de facto, de plusors reiaumes importants coma l'Empèri Aquemenida ò l'Empèri Mogòl.
Organs de regulacion
La pus anciana institucion de regulacion dau persan foguèt fondada en 1871 per la dinastia qajara, principalament per estandardizar la gramatica e l'ortografia e protegir la lenga còntra leis influéncias estrangieras. Uei, lo persan es regulat per tres institucions principalas que son l'Acadèmia de la Lenga e de la Literatura Persana en Iran, l'Acadèmia dei Sciéncias en Afganistan e l'Institut Rudaki de la Lenga e de la Literatura en Tatgiquistan. Existís una collaboracion entre lei tres organizacions, mai l'acadèmia iraniana es la pus influenta[5].
Remove ads
Istòria
Lo pèrsa ancian
Article detalhat: Pèrsa ancian.
Lo pèrsa ancian es una lenga atestada durant l'Antiquitat per divèrseis inscripcions realizadas per lei sobeirans aquemenidas. La pus vièlha es aquela de Behistun que data dau rèine de Darius (521-486 avC)[6]. Lo pèrsa èra la lenga d'una tribü, lei Parsuwash, que migrèt vèrs Pèrsia per s'installar dins l'actuala província de Fars durant la premiera mitat dau millenari I avC[7]. Partejava de mots comuns amb lo mède e èra probablament parlat avans lo començament de la migracion dei Parsuwash[7].
Lo pèrsa mejan
Article detalhat: Pèrsa mejan.
Lo pèrsa mejan designa la lenga persana parlada entre lo sègle IV avC e lo sègle VIII apC. Pasmens, la transicion entre lo pèrsa ancian e lo pèrsa mejan es mau coneguda car lo segond parla es mai que mai associat amb l'Empèri Sassanida qu'es aparegut sièis sègles après la disparicion de l'Empèri Aquemenida. Lo sègle IV avC es generalament retenguda coma data de començament, mai lo periòde d'acabament dau procès es pas clar en causa de la manca d'escrichs. En revènge, la natura dei transformacions es mielhs compresa : lo pèrsa mejan abandonèt l'estructura sintetica dau pèrsa ancian au profiech d'una estructura analitica. Lei noms, lei pronoms e leis adjectius perdiguèron ansin la màger part de sei declinasons, lei preposicions foguèron pauc a cha pauc utilizadas per marcar la foncion dei mots dins la frasa e de temps compausats apareguèron a partir dei temps de basa. Lo pèrsa mejan adoptèt tanben un arrenjament morfosintaxic de tipe ergativitat devesida[8][9][10].
Lo persan modèrne
La transicion entre lo pèrsa mejan e lo persan modèrne
La transicion entre lo pèrsa mejan e lo persan modèrne se debanèt durant la segonda mitat dau millenari I apC. Foguèt un procès que comencèt probablament entre lei sègles VI e VII, un periòde que correspònd au declin e a la disparicion de l'usatge literari dau pèrsa mejan. S'acabèt entre lei sègles IX e X. Aquela epòca foguèt istoricament marcada per la conquista aràbia de Pèrsia qu'aguèt principalament luòc entre 633 e 654. Aquel eveniment marquèt prefondament la cultura pèrsa. En particular, l'alfabet arabi s'impausèt per escriure lo persan dins lo corrent dau sègle IX[11].
Lo persan modèrne deriva dau pèrsa mejan parlat a la cort de Ctesifont, la capitala dei Sassanidas, e dins lo nòrd-èst de la region de Corasmia. Lei transformacions principalas regardan de domenis variats. Au nivèu de la prononciacion, s'observèron de fenomèns de disparicion dei vocalas inicialas non accentuadas, d'epentèsi dei vocalas dei grops de consonantas inicialas, de disparicion dei -g finaus e de transformacion dei w- e gw- inicuas en b- e g-. La conjugason conoguèt tanben de transformacions importantas amb la disparicion dei formas distintivas dau subjontiu e de l'optatiu e l'utilizacion creissenta de prefixs per exprimir leis umors verbalas. En parallèl, l'arrenjament morfosintaxica contunièt d'evoluïr per adoptar una estructura nominatiu-accusatiu[8]. Enfin, una partida dau vocabulari originau foguèt remplaçat per de mots arabis.
Lo persan classic
Lo periòde classic dau persan s'estend dau sègle X au sègle XVIII. Lo tèrme correspònd principalament a la lenga estandardizada utilizada per lei letruts de la Pèrsia medievala. Lo persan classic èra ansin predominant dins la literatura e dins la màger part dei tèxtes oficiaus redigits au sen dei diferentei corts princieras de la region, comprés per lei dinastias turcomongòlas iranizadas coma lei Turcomans dau Moton Blanc[12]. Èra tanben una lenga importanta per leis elèits d'Asia Centrala e per lei marchands de la Rota de la Seda. Per exemple, lo persan èra una dei lengas utilizadas per Marco Polo (1254-1324) a la cort de Kubilai Khan e durant sei missions en China[13].
Lo persan contemporanèu
Lo persan contemporanèu se formèt dins lo corrent dau sègle XIX a partir dau dialècte de la vila de Teheran. A aquela epòca, lo vocabulari conteniá un nombre important de mots d'origina aràbia e, per lei tèrmes tecnics pus recents, d'emprunts au francés, a l'anglés e au rus. En 1871, Naser al-Din Shah Qajar (1848-1896) decidèt d'estandardizar la lenga e de la protegir còntra leis influéncias estrangieras. Aquò menèt a la fondacion de divèrseis institucions encargadas de gerir la lenga. Aqueleis organizacions decidèron d'utilizar unicament l'arabi e lo persan per crear de mots novèus. Lei publicacions foguèron susvelhadas per suprimir lei mots incorrèctes e, en 1911, un diccionari foguèt publicat per precisar lo vocabulari scientific.
Aquela volontat subrevisquèt a la casuda de la dinastia Qajara en 1925. D'efiech, en 1935, Reza Pahlavi fondèt l'Acadèmia de la Lenga e de la Literatura Persana qu'es totjorn l'institut encargat de fixar l'estandard de la lenga. La Revolucion Islamica de 1979 cambièt pas aquela organizacion.
Remove ads
Escritura e prononciacion
Article detalhat: Alfabet persoarabe.
Lo persan es escrich amb l'alfabet persoarabe en Iran e en Afganistan e amb l'alfabet cirillic en Tatgiquistan[14]. Existís tanben un sistèma de transcripcion en alfabet latin qu'es utilizat per escriure certanei tèrmes tecnics ò per de rasons d'internacionalizacion. A temps passat, lo pèrsa mejan utilizava l'escritura pehlevi qu'èra un sistèma d'escritura derivat de l'alfabet aramèu. Un sistèma pus rar, dich dindapirak, èra utilizat per lei tèxtes religiós. Èra eissit de l'alfabet utilizat per nòtar l'avestic.
L'alfabet persoarabe es aparegut entre lei sègles VII e IX. Es una modificacion de l'alfabet arabi[15]. L'alfabet utilizat per nòtar lo persan es compausat de 32 caractèrs, d'un sistèma de diacritics[16] e d'un sistèma de notacion dei chifras. Lei vocalas lòngas son notadas mai pas lei cortas. Lo sens de lectura es identic a l'arabi e cada letra a la possibilitat de prendre quatre formas diferentas (isolada, iniciala, mediana e finala). La pontuacion es la meteissa d'aquela utilizada en occitan, mai la virgula e lo ponch d'interrogacion s'escrivon de l'envèrs per seguir lo sens de lectura.
| 1 | ﺍ | ا | ـا | ا / ﺎ | alef | â (en mediana ò en finala), a, e, o (en iniciala) | /ɒː, a, e, o/ |
| 2 | ﺏ | ﺑـ | ـﺒ | ﺐ / ـﺐ | be | b | /b/ |
| 3 | پ | ﭘـ | ـﭘ | پ / ـپ | pe | p | /p/ |
| 4 | ﺕ | ﺗـ | ـﺘ | ﺖ / ـﺖ | te | t | /t/ |
| 5 | ﺙ | ﺛـ | ـﺜ | ﺚ / ـﺚ | s̲e | s̲ | /s/ |
| 6 | ﺝ | ﺟـ | ـﺠ | ﺝ / ـﺞ | jim | j | /d͡ʒ/ |
| 7 | چ | ﭼـ | ـﭼ | چ / ـﭻ | če | č | /t͡ʃ/ |
| 8 | ﺡ | ﺣـ | ـﺤ | ﺡ / ـﺢ | ḥe-ye jimi | ḥ | /h/[18] |
| 9 | ﺥ | ﺧـ | ـﺨ | ﺥ/ ـﺦ | xe | x | /x/ |
| 10 | ﺩ | ﺩ | ـﺩ | ﺪ / ـﺪ | dâl | d | /d/ |
| 11 | ﺫ | ﺫ | ـﺫ | ﺬ / ـﺬ | ẕâl | ẕ | /z/ |
| 12 | ﺭ | ﺭ | ـﺭ | ﺮ / ـﺮ | re | r | /r/ |
| 13 | ﺯ | ﺯ | ـﺯ | ﺯ / ـﺯ | ze | z | /z/ |
| 14 | ژ | ژ | ـژ | ژ / ـژ | že | ž | /ʒ/ |
| 15 | ﺱ | ﺳ | ـﺴـ | ﺲ / ـﺲ | sin | s | /s/ |
| 16 | ﺵ | ﺷ | ـﺸـ | ﺶ / ـﺶ | šin | š | /ʃ/ |
| 17 | ﺹ | ﺻ | ـﺼـ | ﺺ / ـﺺ | ṣâd | ṣ | /s/ |
| 18 | ﺽ | ﺿ | ـﻀـ | ﺾ / ـﺾ | żâd | ż | /z/ |
| 19 | ﻁ | ﻃ | ـﻄـ | ﻂ / ـﻂ | ṭâ | ṭ | /t/ |
| 20 | ﻅ | ﻇ | ـﻈـ | ﻆ / ـﻆ | ẓâ | ẓ | /z/ |
| 21 | ﻉ | ﻋـ | ـﻌـ | ﻉ / ـﻊ | ʿeyn | ʿ | /ʔ/[19] |
| 22 | ﻍ | ﻏـ | ـﻐـ | ﻍ / ـﻎ | ğeyn | ğ | /ɣ/ |
| 23 | ﻑ | ﻓـ | ـﻔـ | ﻒ / ـﻒ | fe | f | /f/ |
| 24 | ﻕ | ﻗـ | ـﻘـ | ﻖ / ـﻖ | qâf | q | /ɢ/ |
| 25 | ک | کـ | ـﻜـ | ک / ﮏ | kâf | k | /k/[20] |
| 26 | گ | ﮔـ | ـﮕـ | گ / ﮓ | gâf | g | /g/[21] |
| 27 | ﻝ | ﻟـ | ـﻠ | ﻞ / ـﻞ | lâm | l | /l/ |
| 28 | ﻡ | ﻣـ | ـﻤـ | ﻢ / ـﻢ | mim | m | /m/ |
| 29 | ﻥ | ﻧـ | ـﻨـ | ﻦ / ـﻦ | nun | n | /n/ |
| 30 | و | و | ـو | و / ـو | vâv | u, v, w | /uː, v, w/ |
| 31 | ﻩ | ﻫـ | ـﻬـ | ﻩ / ـﻪ | he-ye do-češm | h | /h/ |
| 32 | ی | ﻳـ | ــﻴـ | ی / ـی | ye | i, y | /iː, j/ |
Per lei chifras, lo persan utiliza lei chifras aràbias orientalas. Es una varianta dau sistèma de numeracion indoarabi que fonciona coma lei chifras aràbias occidentalas a l'origina dei chifras actualament utilizadas en Occitània. Pasmens, lo traçat dei chifras es generalament diferent entre lei doas variantas[22] :
| Occitan | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| Persan | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ | ۹ | ۱۰ |
Remove ads
Gramatica
Article detalhat: Gramatica dau persan.
La morfologia e la sintaxi
La morfologia dau persan es dominada per de sufixs, mai un nombre reduch de prefixs contunia d'exitir[23]. Lei vèrbes permèton d'exprimir lo temps e l'aspècte e s'acòrdan amb lo subjècte en foncion de la persona (uman e non uman) e dau nombre (singular e plurau). En revènge, lo genre gramaticau existís pas en persan. La sintaxi es de tipe SOV. Pasmens, un sistèma de sufixs indicant la foncion d'un element de la frasa permèton de variar l'òrdre dei mots dins la frasa. Lei frasas simplas pòdon pereu contenir de subjèctes opcionaus, de grops preposicionaus e d'objèctes seguits per lo vèrbe[24].
Lo genre e lo nombre
En persan, lo genre gramaticau existís pas per lei noms, lei pronoms e leis adjectius. Per precisar lo genre d'un element, es de còps utilizat un sistèma de noms qualificants. Per exemple, per designar especificament una avocata, es possible de dire ﺧﺎﻧﻢ وﻛﻴﻞ (khânom-é vakil) que significa « dòna avocat »[25]. I a ges d'article definit e lo nombre es pas marcat. Lo plurau es comprés a partir dau contèxte. Pasmens, per precisar un liame entre dos elements d'una frasa, lo persan pòu utilizar una particula, dicha ezafe.
Lei vèrbes e la conjugason
Article detalhat: Conjugason dau persan.
Lei vèrbes pòdon exprimir lo temps e l'aspècte e s'acòrdan en nombre amb lo subjècte. La conjugason persana es fòrça regulara. Lo temps present e passat es marcat per lo radicau e la desinéncia indica la persona e lo nombre. Coma en occitan, lo pronom personau es pas obligatòri per construrre una frasa e son utilizacion es una forma d'insisténcia sus lo subjècte. Lei vèrbes son sovent compausats, emplegant un auxiliar e un nom, un adjectiu ò un gerondiu per obtenir un significat distint[15]. I a tanben de formas de contraccions dau vèrbe amb un advèrbi[26].
La forma negativa se forma au mejan dau tèrme نا (na) posicionat avans lo vèrbe. A aquela forma, lo vèrbe èsser pòu se contractar, çò que dona de formas pus reduchas. Per exemple, la frasa occitana « as pas fach » es traducha en persan per (to na-kardi = nadkardi). La forma interrogativa es indicada per una intonacion ascendenta en fin de frasa coma en occitan. A l'escrich, es precisada per un ponch d'interrogacion (؟) e de còps per lo mot âyâ (« es que »)[26]. Per exemple, âyâ to dâri ? significa « es qu'as ? ».
Remove ads
Vocabulari
Article detalhat: Vocabulari dau persan.
Lo persan es capable de formar aisament de mots novèus gràcias a dos mecanismes principaus. Lo premier es un sistèma d'afixs (e de quauquei prefixs) que pòdon èsser ajustats a un radicau ò un mot existent. Per exemple, a partir dau radicau dān (premiera persona dau vèrbe saber au present), es possible de formar dāneš (dān + -eš, « conoissença »), dānešmand (dān + -eš + -mand, « scientific ») e dānešgāh (dān + -eš + -gāh, « universitat »). A partir de la forma passada did, es possible de formar didan (did + -an, « veire »), dide (did + -e, « vist ») e didgāh (did + -gāh, « ponch de vista »). Lo segond es la possibilitat de crear de mots compausats. De segur, en mai d'aquelei mecanismes, lo persan pòu tanben realizat d'emprunts a d'autrei lengas, mai leis institucions lingüisticas assaian de limitar aqueu procès.
La màger part dau vocabulari provèn de racinas iranianas d'origina indoeuropèa. Pasmens, l'arabi aguèt una influéncia majora sus lo persan contemporanèu car 40 % dei racinas utilizadas vènon d'aquela lenga. Lei lengas turcas[27], lo francés[28] e l'anglés son leis autrei fònts significativas d'emprunts[29]. En retorn, lo persan a influenciat l'arabi, lo georgian, l'armèni, divèrsei lengas turcas e divèrsei lengas indoeuropèas. Uei, leis acadèmias que regisson lo persan assaian de limitar l'adopcion de mots estrangiers en prepausant de mots locaus formats a partir de racinas iranianas ò aràbias. Aquò fonciona pas totjorn, çò qu'explica l'aumentacion dei mots d'origina anglesa dins la lenga actuala.
Remove ads
Annèxas
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads