Łopian

Łopian (Arctium L.) – rodzaj roślin należący do rodziny astrowatych. W tradycyjnym ujęciu liczył 6 gatunków, które jednak były zagnieżdżone w rodzaju Cousinia, a różnice między tymi rodzajami były nieostre. Proponowano dołączanie do rodzaju Arctium kolejnych gatunków (do ok. 10) lub wskazywano na celowość scalenia tych rodzajów. W wyniku badań molekularnych w XXI wieku ustalono podział gatunków między problematycznymi rodzajami, zaliczając do rodzaju Arctium ok. 40 gatunków. Występują one jako rośliny rodzime w Europie, północno-zachodniej Afryce i na rozległych obszarach Azji, a jako introdukowane i zadomowione także w Ameryce Północnej, Południowej i w Australii.

Ten artykuł dotyczy rośliny. Zobacz też: Łopian (Lubliniec).

Łopian

Łopian mniejszy
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Carduoideae
Rodzaj	łopian
Nazwa systematyczna
Arctium L. Sp. Pl. 816. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny
Arctium lappa L.[3]
Synonimy
Anura (Juz.) Tschern. Arcion Bubani Bardana Hill Hypacanthium Juz. Lappa Scop. Schmalhausenia C.Winkl.[4]

Rośliny wyróżniają się ostrymi i haczykowatymi listkami okrywy otaczającej kwiatostany, łatwo przyczepiającymi się do tkanin i futer, co jest głównym sposobem rozprzestrzeniania owoców tych roślin. Okrywy te zaplątane w sierść psów, owiec i innych zwierząt bywają bardzo problematyczne do usunięcia^[5]. Użytkowe znaczenie ma łopian większy A. lappa, który uprawiany jest w Japonii dla jadalnych korzeni spichrzowych. Młode liście tego gatunku spożywane są w sałatkach w Japonii, Skandynawii i Kanadzie. Ten gatunek, a także łopian mniejszy A. minus, wykorzystywane są także jako rośliny lecznicze^[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje całą Europę, północno-zachodnią Afrykę (Maroko i Algieria) oraz rozległe obszary Azji – bez wschodnich krańców Rosyjskiego Dalekiego Wschodu, Półwyspu Arabskiego, Indyjskiego i Archipelagu Malajskiego^[4]. Szeroki zasięg mają jednak niemal wyłącznie gatunki z sekcji Arctium, tj. kilka gatunków tradycyjnie zaliczanych do rodzaju łopian. Pozostałe mają na ogół niewielkie zasięgi ograniczone do obszarów górskich Azji Środkowej lub Zachodniej, wiele gatunków to endemity gór Tienszan i Pamiro-Ałaju^[7].

Szeroko rozprzestrzenione gatunki łopianów są też gatunkami inwazyjnymi w Ameryce Północnej, Południowej i w Australii^[4][5]

W Polsce występują na stanowiskach naturalnych cztery gatunki^[8]:

• łopian gajowy (Arctium nemorosum Lej.)
• łopian mniejszy (Arctium minus (Hill) Bernh.)
• łopian pajęczynowaty (Arctium tomentosum Mill.)
• łopian większy (Arctium lappa L.)

• 
  Łopian większy
• 
  Łopian mniejszy
• 
  Łopian gajowy
• 
  Łopian pajęczynowaty

Morfologia

Pokrój

Rośliny dwuletnie i byliny o korzeniu palowym, pędzie kolczastym lub nieuzbrojonym, czasem drewniejącym u nasady^[7], osiągającym od kilkudziesięciu cm do ok. 3 m wysokości^[5].

Liście

Dolne skupione w rozecie przyziemnej, łodygowe podobne z kształtu, ale zmniejszające się ku górze pędu. Dolne ogonkowe, górne siedzące. Blaszka całobrzega, ząbkowana, klapowana do pierzasto podzielonej lub wcinanej, liście czasem skórzaste^[7].

Kwiaty

Wszystkie jednakowe, obupłciowe, rurkowate, o takiej samej lub zbliżonej budowie, zebrane w koszyczki kulistawe lub jajowate, tworzące kwiatostan złożony wiechowaty, groniasty lub w postaci podbaldachu. Listki okrywy nagie lub pajęczynowato owłosione, u nasady dachówkowato ułożone, w górze odgięte, zakończone ostrym końcem, haczykowatym, wygiętym lub wyprostowanym. Dno koszyczka pokryte sztywnymi lub miękkimi plewinkami. Puch kielichowy łatwo odpada. Korona kwiatu rurkowato-dzwonkowata, biała, żółta, różowa lub fioletowa, naga lub owłosiona^[7].

Owoce

Niełupki nagie, jajowate lub podługowate, często nieco spłaszczone, na powierzchni gładkie, pomarszczone lub podłużnie bruzdowane^[7].

Systematyka

Rodzaj Arctium opisany został po raz pierwszy zgodnie z obowiązującymi zasadami naukowej nomenklatury botanicznej przez Karola Linneusza w 1753 roku. Jednak w XVIII i XIX wieku wciąż wielu botaników używało „przedlinneuszowskiej” nazwy Lappa Scop. na określenie tych roślin. Rodzaj wyróżniających się w Europie roślin okazał się kłopotliwy do oddzielenia od opisanych w XIX wieku rodzajów azjatyckich rodzajów, zwłaszcza obfitującego w gatunki Cousinia, ale też Schmalhausenia, czy wyróżnionych w XX wieku rodzajów Anura i Hypacanthum. Cała ta grupa rodzajów określana jest mianem kompleksu Arctium-Cousinia. Wśród propozycji rozwikłania problemów w jej klasyfikacji padały i takie, by wszystkie 5 rodzajów i ponad 500 gatunków połączyć jako jeden rodzaj Arctium^[7] lub Cousinia^[9]. W latach 90. XX wieku rodzaj Arctium powiększono o kilka gatunków z podgatunku Cousinia subg. Cynaroides, dołączając rośliny o haczykowatych listkach okrywy. Nadal rodzaj tak wyróżniany nie miał jednak charakteru monofiletycznego i był zagnieżdżony w Cousinia. Analizy molekularne w XXI wieku pozwoliły ustalić, że cały kompleks Arctium-Cousinia rozpada się na dwa monofiletyczne klady. Jeden liczący ok. pół tysiąca gatunków zachowano pod nazwą Cousinia, a drugi obejmujący 6 gatunków tworzących tradycyjnie rodzaj Arctium, 20 gatunków z Cousinia subg. Cynaroides, 10 gatunków z subg. Hypacanthodes, dwa gatunki z rodzaju Hypacanthium i monotypowe rodzaje Anura i Schmalhausenia połączono w szeroko ujmowany rodzaj Arctium^[7].

Pozycja systematyczna

Rodzaj Arctium należy do rodziny astrowatych Asteraceae, podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Carduinae^[9].

Wykaz gatunków^[4]

• Arctium abolinii (Kult. ex Tscherneva) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium alberti (Regel & Schmalh.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium × ambiguum (Celak.) Nyman
• Arctium amplissimum Kuntze
• Arctium anomalum (Franch.) Kuntze
• Arctium arctiodes Kuntze
• Arctium atlanticum (Pomel) H.Lindb.
• Arctium aureum Kuntze
• Arctium chloranthum (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium dolichophyllum (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium × dualis (Juz.) Duist.
• Arctium echinopifolium (Bornm.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium egregium (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium elatum (Boiss. & Buhse) Kuntze
• Arctium evidens (Tscherneva) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium fedtschenkoanum (Bornm.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium grandifolium (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium haesitabundum (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium horrescens (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium karatavicum (Regel & Schmalh.) Kuntze
• Arctium korolkowii Kuntze
• Arctium korshinskyi (C.Winkl.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium lappa L. – łopian większy
• Arctium lappaceum (Schrenk) Kuntze
• Arctium × leiobardanum Juz. & C.Serg. ex Stepanov
• Arctium leiospermum Juz. & Ye.V.Serg.
• Arctium × maassii Rouy
• Arctium macilentum (C.Winkl.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium medians (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium minus (Hill) Bernh. – łopian mniejszy
• Arctium × mixtum (Simonk.) Nyman
• Arctium nemorosum Lej. – łopian gajowy
• Arctium nidulans (Regel) Sennikov
• Arctium × nothum (Ruhmer) J.Weiss
• Arctium palladinii (Marcow.) R.E.Fr. & Soderb.
• Arctium pallidivirens (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium pentacanthoides (Juz. ex Tscherneva) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium pentacanthum (Regel & Schmalh.) Kuntze
• Arctium pseudarctium (Bornm.) Duist.
• Arctium pterolepidum (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium radula Juz. & Ye.V.Serg.
• Arctium refractum (Bornm.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium sardaimionense Rassulova & B.A.Sharipova
• Arctium schmalhausenii Kuntze
• Arctium tomentellum (C.Winkl.) Kuntze
• Arctium tomentosum Mill. – łopian pajęczynowaty
• Arctium triflorum Kuntze
• Arctium ugamense (Karmysch.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium umbrosum (Bunge) Kuntze
• Arctium vavilovii (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
• Arctium × zalewskii (Dybowski.) Arènes

Zobacz też

• Velcro – tkanina, której wynalezienie było zainspirowane okrywami koszyczków łopianu.