Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa

Bylica piołun

gatunek rośliny Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Bylica piołun
Remove ads

Bylica piołun[4], piołun[5], psia ruta, absynt, wermut, bielica piołun, bilica piołun[6] (Artemisia absinthium L.) – gatunek rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae). Współcześnie szeroko rozprzestrzeniony na świecie, ale pierwotnie rodzimy w rejonie Morza Śródziemnego oraz zachodniej i środkowej Azji[3]. W Polsce jest pospolity z wyjątkiem obszarów górskich[7]. We florze Polski ma status archeofitu[8].

Szybkie fakty Domena, Królestwo ...
Szybkie fakty
Thumb
Pokrój
Thumb
Kwiatostan
Thumb
Liść
Thumb
Nasiona
Remove ads

Morfologia

Łodyga
Bruzdkowana, z czasem jej nasada drewnieje, silnie rozkrzewiona, tworząca kępy[9], dorasta od 0,6 do 1,1 m wysokości[5]. Łodyga i liście mają srebrno-szare, filcowate owłosienie. Część łodygi w obrębie kwiatostanu jest zielonawoszara, owłosiona, o średnicy do 2,5 mm i ma zwykle 5 spłaszczonych, podłużnych bruzd. Roślina wytwarza krótkie, płytkie podziemne kłącza[9] i nad ziemią krótkie rozłogi[5].
Korzeń
Prosty i gruby[5].
Liście
Szarawe lub zielonawe liście są gęsto, obustronnie filcowato owłosione. Liście odziomkowe mają długie ogonki i trójkątną lub owalną dwu- lub trzykrotnie pierzastosieczną blaszkę[9] o lancetowatych, całobrzegich, tępych lub zaostrzonych odcinkach[5]. Górne liście są siedzące[5].
Kwiaty
Koszyczek – drobny, kulisty, zwisający, zawierający wyłącznie kwiaty rurkowate, drobne i żółte[10]. Koszyczki są kuliste lub półkuliste, spłaszczone, o średnicy 2–4 mm, otoczone szarą, owłosioną okrywą z zewnętrznymi listkami równowąskimi, wewnętrznymi jajowatymi o tępych szczytach i błoniastych brzegach. Dno kwiatostanowe posiada bardzo długie plewinki, o długości do 1 mm lub dłuższe, z licznymi żółtymi, rurkowatymi, obupłciowymi kwiatami wielkości około 2 mm i kilkoma żółtymi kwiatami języczkowatymi[9]. Koszyczki zebrane są w boczne grona, te z kolei tworzą wąską wiechę złożoną[5].
Owoce
Odwrotnie jajowate[5], brązowo paskowane niełupki[10][11] o długości ok. 1 mm i szerokości 0,5 mm[5].
Remove ads

Biologia i ekologia

Rozwój
Bylina, chamefit[8]. W pierwszym roku z nasiona wyrasta tylko różyczka liściowa, w następnym roślina wytwarza pęd[12]. Kwitnie od lipca do września. Kwiaty są przedprątne, bez miodników, zapylane przez błonkówki. Nasiona rozsiewane przez wiatr (anemochoria)[13]. Rozmnaża się także wegetatywnie przez kłącza[9].
Siedlisko
Roślina ruderalna. Zwykle rośnie w miejscach suchych i nasłonecznionych, porasta kamieniste zbocza, przydroża, rumowiska, tereny kolejowe[14]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Onopordetalia, Ass. Potentillo-Artemisietum[15].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 18[8].
Oddziaływania międzygatunkowe
Na pędach bylicy pasożytują niektóre gatunki grzybów: Puccinia tanaceti, Mycovellosiella ferruginea, Golovinomyces artemisiae, Phomopsis oblita[16].
Remove ads

Zmienność

W roku 1868 przez Antoniego Rehmana została opisana bylica piołun w odmianie pienińskiej (Artemisia absinthium L. var. calcigena Rehm.) występująca jako endemit w kilku populacjach na obszarze polskich Pienin[17][5]. Swoistość tych populacji jest powodem kwestionowania statusu archeofitu i uznawania gatunku za rodzimy dla Polski[5].

Zastosowanie

Podsumowanie
Perspektywa

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski[9]

Ziele piołunu (Herba Absinthii) – odziomkowe liście lub słabo ulistnione, kwitnące szczyty pędów bądź ich mieszanina, wysuszone całe lub rozdrobnione narządy. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 2 ml/kg olejku eterycznego.

Składniki chemiczne

Liście piołunu zawierają gorzkie glikozydy m.in. absyntynę(inne języki), anabsyntynę(inne języki) i artabsynę(inne języki); związki kumarynowe: izofraksydynę(inne języki), skopolinę(inne języki), kalikantozyd(inne języki) oraz olejek lotny zawierający głównie tujon. Ponadto w roślinie występują: tujol(inne języki), kandinen, azulen, felandren(inne języki), chamazulen(inne języki), cyneol, garbniki, żywice, kwasy organiczne, a w kwiatach flawonoid – artemityna[18]. Badanie składu piołunu na podstawie analizy 13 próbek absyntu sprzed roku 1915 wykazało, że składniki aktywne nie były dawniej obecne w piołunie w istotnie większych stężeniach niż obecnie[19].

Działanie toksyczne

Piołun działa trująco na człowieka oraz konie, bydło i owce[20]. Toksyczny jest głównie tujon, w mniejszym stopniu inne składniki oleju eterycznego i glikozydy. Tujon wzmaga czynność kory mózgowej, powoduje niepokój ruchowy i podniecenie psychiczne mogące prowadzić do psychoz. Nadto izomer tujonu – absyntol – działa silnie drażniąco. Piołun spożyty działa głównie na układ nerwowy, w mniejszym stopniu ciśnienie krwi[20].

Ostre zatrucia u człowieka charakteryzują drgawki pochodzenia korowego. Izomer tujonu – absyntol – powoduje drgawki i utratę przytomności, a także działa silnie drażniąco. Niegdyś częste przewlekłe zatrucia u człowieka wywołane głównie spożywaniem zawierających dodatek piołunu nalewek alkoholowych i wermutów zwano absyntyzmem. Charakteryzować go miały: zaburzenia psychiatryczne i neurologiczne, w tym napady drgawek[20]. Z tego powodu destylowana nalewka z piołunu zwana absyntem lub piołunówką była zakazana w wielu krajach m.in. Francji, Niemczech, Włoszech[21]. Zakaz ten został złagodzony dzięki dyrektywie EWG z roku 1988[22] i sprowadza się dziś w wielu krajach do ograniczenia stężenia tujonu w sprzedawanym absyncie do 35 mg/l (natomiast niektóre tzw. esencje absyntowe służące do produkcji absyntu zawierają nawet 750 mg/l)[23].

Od XIX wieku kwestią sporną było samo istnienie absyntyzmu, czy raczej na ile jest on wynikiem toksycznego oddziaływania dodawanego do alkoholu wyciągu z piołunu lub jednego z jego głównych biologicznie aktywnych składników – tujonu, a na ile nadużywania samego alkoholu, gdyż objawy jednego i drugiego były nieidentyczne, ale podobne[24][25][26][27][28]. W publikacjach z początku XXI w. przeważa opinia, że absyntyzm był raczej skutkiem nadużywania alkoholu niż zawartości w nim tujonu, o ile stężenie tujonu nie przekroczyło progu neurotoksyczności[29][30][31][23][32].

U zwierząt małe dawki olejku powodują drżenie mięśni, duże dawki szczękościsk, konwulsje, zaburzenia oddechu; objawy te ustępują i nawracają. Dawka śmiertelna dla koni wynosi 0,25–0,3 kg siana piołunu, częstsze zatrucia przewlekle zdarzają się przy 2% dodatku do siana. Suszenie nie zmniejsza toksyczności ziela piołunu.

Absyntyna przechodzi do mleka kobiecego[33], a także mleka krów, kóz, owiec i klaczy nadając mu gorzki smak. Gorzki smak i charakterystyczny zapach ma również mięso zwierząt karmionych paszą z domieszką piołunu. Nie należy w efekcie ani spasać zwierząt na pastwiskach porośniętych piołunem, ani karmić ich sianem z tym zielem[20].

Przy stosowaniu preparatów z piołunu w celach leczniczych wielkość dawki musi wyznaczać lekarz[34].

Działanie lecznicze

Przy zastosowaniu wewnętrznym

Piołun poprzez swoją gorycz pobudza funkcje wydzielnicze przewodu pokarmowego, zwiększa apetyt, a dzięki olejkom eterycznym działa żółciopędnie i spazmolitycznie – stąd też napary z ziela i nalewkę z piołunu stosowano w bardzo niewielkich dawkach w bezsoczności i niedokwaśności soku żołądkowego, niestrawności, niedostatecznym wytwarzaniu żółci i braku apetytu. Piołun działa też odkażająco oraz jest środkiem przeciwrobaczym. Przeciwwskazaniami do wewnętrznego stosowania piołunu były ostre stany zapalne przewodu pokarmowego, np. zapalenie wyrostka robaczkowego i sprzyjające krwawieniu, m.in. żylaki odbytu oraz ciąża[35] (w badaniach na zwierzętach stwierdzono, że tujon wywołuje napady konwulsji u osobników żeńskich przy dwa razy mniejszej dawce niż u męskich)[36], karmienie piersią. Leczenie można było prowadzić tylko niewielkimi dawkami i przez krótki czas[33]. Dawniej nalewki i napary z piołunu stosowano również w neurastenii[34]. Stosowanie środka neurotoksycznego do leczenia nerwów nie jest dziwne, gdyż podobnie jak złożony jest skład chemiczny piołunu, tak też skomplikowane jest jego działanie, np. jest zarówno toksyczny dla nerwów, jak i je chroni[37].

Przy zastosowaniu zewnętrznym

Odwar z ziela można także stosować zewnętrznie przy zwalczaniu pasożytów skóry (wszy, świerzbowce), gdyż działa na nie toksycznie. W tym celu stosowano też gotowe preparaty zawierające piołun (np. zawierające nalewkę z bylicy piołunu, wrotyczu pospolitego i ocet)[38]. Używany przy owrzodzeniach i ranach. Stosowany w postaci naparu jako lewatywa zwalcza owsicę[34] i glistnicę[33].

Napary z ziela dodawano do kąpieli przy chorobach reumatycznych[39]. Napar z piołunu (mimo że nie zawiera saponin), stosunkowo szybko zmywa tłuszcz, smar i olej z rąk[33].

Oddziaływanie klimatyczne

Przebywanie w okolicach porośniętych piołunem ma łagodzić duszności u niektórych chorych na astmę[40].

Roślina jadalna

Piołun wykorzystywany jest jako przyprawa. Znano ją już w starożytnym Egipcie (wspominana m.in. w papirusie Ebersa ok. 1550 r. p.n.e.)[a], Grecji[b] i Rzymie[c]. Ze względu na intensywny gorzki smak i silny aromat jako przyprawę stosuje się go rzadko i w małych ilościach. W średniowieczu wykorzystywany był czasem do aromatyzowania piwa (w Bawarii używany był jako zamiennik chmielu)[46] i miodów pitnych[44]. Obecnie służy głównie do sporządzania gorzkich likierów żołądkowych i przy produkcji białych win aromatyzowanych ziołami – wermutów – oraz do aromatyzowania wódek. Najbardziej znanym alkoholem wyrabianym z piołunu jest absynt[10][17]. Z racji wywoływania absyntyzmu absynt był zakazany w wielu krajach, m.in. Francji, Niemczech, Włoszech[21]. Zakaz ten został złagodzony dzięki dyrektywie EWG z roku 1988[22] i sprowadza się dziś w wielu krajach do ograniczenia stężenia tujonu w sprzedawanym absyncie do 35 mg/l[19]. W Maroku pija się herbatę z piołunem używanym jako zamiennik mięty w okresie zimowym[47].

Roślina używkowa

Liście piołunu zawierają m.in. absyntynę(inne języki) (gorycz glikozydową), anabsyntynę(inne języki) i olejek lotny zawierający głównie tujon. Pite w formie nalewki lub palone, najczęściej w formie ekstraktu, wykazują lekkie działanie psychodeliczne[48]. W XIX wieku w kręgu cyganerii francuskiej modne było picie alkoholu na bazie piołunu – absyntu[12].

Inne zastosowania

  • Najczęściej piołun stosowano dla odstraszenia moli od ubrań a innych owadów od miejsc nocnego spoczynku, w którym to zastosowaniu miał dodatkową zaletę, gdyż wetknięty pod poduszki miał działać usypiająco[49][50].
  • Dawniej dodawano wyciągów z piołunu do atramentu, by uchronić bardzo drogie wówczas książki przed myszami i owadami[51], a w pasiekach sadzono piołun dla zapobiegania chorobom pszczół[52].
  • Używany był do barwienia tkanin, m.in. z wełny na żółto; a z dodatkiem soli albo siarczanu żelazowego na różne odcienie zieleni (oliwkowy i seledynowy)[53].
  • Dzięki atrakcyjnym liściom jest wykorzystywany w tworzeniu wiązanek i bukietów[12].
  • Naparu z bylicy używano do usuwania tłuszczów i smarów z odzieży i ciała[12].
Remove ads

Odniesienia w kulturze

Podsumowanie
Perspektywa

W sztukach plastycznych

Thumb
Edgar Degas Dans un café obraz zwany jest także l’Absinthe 1873, obecnie w zbiorach Musée d’Orsay w Paryżu
  • Jeden ze znanych obrazów Edgara Degasa pt. Absynt przedstawia zobojętniałą kobietę i pustą butelkę absyntu.
Thumb
Vincent van Gogh Still Life with Absinthe 1887, obecnie w zbiorach Muzeum Vincenta van Gogha w Amsterdamie
  • Vincent van Gogh martwa natura z absyntem Still Life with Absinthe (Paryż 1887). Obraz pokazuje jedną z paryskich kawiarni, w których absynt był podawany, kielich z absyntem i podawaną doń karafkę z wodą[23].

W literaturze

W wierzeniach ludowych

Piołun był jedną z roślin używanych do przystrajania zmarłych i ich trumien[55], często z poświęconych palm wielkanocnych, wianków z oktawy Bożego Ciała, wiązanek na Matkę Boską Zielną itp., w których skład często wchodził piołun, dla, wedle wierzeń ludowych, zabezpieczenia zmarłego[56]. M.in. piołunem (zarówno poświęconym, jak i niepoświęconym) okadzano domy zmarłych po wyprowadzeniu zwłok, żeby nie było czuć trupa; aby nie było swądu od zmarłego[57]. Piołun palono w ogniskach w wigilię św. Jana w Tatrach[58] i innych regionach Polski[59][60]. Piołun w wierzeniach ludowych był amuletem[61].

Remove ads

Uwagi

  1. [a]
    Papirus Ebersa zawiera np. „środek na «wypędzenie glist z żołądka»: sałatę i piołun w postaci utartego suszu oraz mleko (zapewne wielbłądzie) zmieszać i wypić;”[41]; piołun znajduje się także w składzie trzeciej z boskich maści (dwie pierwsze miał obmyślić Ra), którą „na bóle głowy opracowała natomiast bogini Izyda. Mówiono o mazidle, że «działa natychmiastowo». W skład preparatu wchodził miód, niedojrzałe owoce kolendry, opium (!), ziele piołunu, jagody jałowca, i jagody nie zidentyfikowanej rośliny zwanej šemes. Można podejrzewać, iż medykament miał działanie oszałamiająco-antybólowe.”[42]
  2. [b]
    Bylice, w tym i bylica piołun, wzięły swą łacińską nazwę Artemisia od Artemidy i jej wyspy[43]. Zdaniem Teofrasta bydło, które spożywało piołun w paszy, bywało… bez żółci. Uczony ów wnioskował więc, iż «Z tej przyczyny ludziom Kolerycznym, a zbytnie gniewliwym, zwłaszcza niewiastom, bardzo jest użyteczny, osobliwie tym, które w sobie wiele żółci mają wylewającej się w żołądek […]» (cyt. za S. Syreniuszem). Zalecał on też na uspokojenie przyjmowanie odwarów wodnych lub miodowych przyrządzonych z ziela piołunu.”[44].
  3. [c]
    „Pliniusz Starszy (23–70 r. p. n. e.) sądził, że winnymi odwarami z piołunu można skutecznie usuwać różne świerzby i krosty pochodzące z przeziębienia. Współczesny Neronowi Pedanius Dioskorides (I w. n.e.) lekarz rodem z Cylicji, wymieniał piołunowe napary octowo-wodne jako remedia na zatrucie grzybami. Od niego wiemy także, iż u progu nowej ery popularnym lekiem na szereg chorób było «wino piołunkowe». Znano wówczas pięć sposobów przyprawiania tego trunku, przy czym Herba Absinthii używano też w postaci wysuszonej i rozdrobnionej. Leczono nim żółtaczkę, choroby żołądkowe, nerkowe i pęcherza moczowego, padaczkę, rany, choroby weneryczne, artretyzm, a nawet… pijaństwo. Do sporządzania leków prostych, tzw. «simplicjów» (w postaci naparów, odwarów, soków roślinnych) używano zarówno ziela świeżego, jak i wysuszonego.”[45].
Remove ads

Przypisy

Bibliografia

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads
Remove ads