Jastrun właściwy

Jastrun właściwy, złocień właściwy, jastrun wczesny (Leucanthemum vulgare Lam.) – gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Rodzimy obszar jego występowania obejmuje Europę i dużą część Azji, poza tym rośnie introdukowany w wielu krajach na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Jest dość pospolity na terenie całej Polski, w górach sięga aż po piętro halne^[4].

Jastrun właściwy

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	jastrun
Gatunek	jastrun właściwy
Nazwa systematyczna
Leucanthemum vulgare Lam. Fl. Franç. 2: 137 (1779)[3]
Synonimy
Chamaemelum leucanthemum (L.) E.H.L.Krause Chrysanthemum leucanthemum L. Chrysanthemum vulgare (Lam.) Gaterau Leucanthemum leucanthemum (L.) Rydb. Matricaria leucanthemum (L.) Scop. Pontia vulgaris (Lam.) Bubani Pyrethrum leucanthemum (L.) Franch. Tanacetum leucanthemum (L.) Sch.Bip.[3]

Pokrój

Jastrun właściwy w ogrodzie

Jest uprawiany jako roślina ozdobna (popularnie nazywana margaretką lub margerytką).

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek szeroko rozprzestrzeniony w Europie. Na północy Rosji i Islandii występuje jako gatunek introdukowany. Występuje w strefie umiarkowanej Azji na wschodzie sięgając po wschodnią Syberię, a na południu po Turcję, Iran, Turkmenistan, Tadżykistan, Kazachstan i poprzez południową Syberię do obwodu amurskiego^[3]. Jako gatunek introdukowany jest szeroko rozprzestrzeniony w Ameryce Północnej, poza tym rośnie w wielu krajach Ameryki Południowej, Afryki, południowej i wschodniej Azji, a także w Australii i Nowej Zelandii^[3]. Przynajmniej na niektórych obszarach jest inwazyjny, m.in. w Ameryce Północnej^[4].

W Polsce jest pospolity na całym obszarze^[5].

Morfologia

Pokrój

Roślina o trwałym, krótkim kłączu, z którego wyrasta różyczka zimujących liści.

Łodyga

Prosto wzniesiona, rozgałęziona u nasady, często czerwonobruntano prążkowana, o wysokości 0,3 do 0,6 m, zazwyczaj naga. Ulistniona przynajmniej do ¾ swojej wysokości^[6].

Liście

Liście odziomkowe o łopatkowatym lub okrągławym kształcie, ogonkowe, o długości do 10 cm. Wyrastające skrętolegle liście łodygowe siedzące, obejmujące łodygę silnie wciętą nasadą. Blaszka podługowata, nieregularnie ząbkowana. Środkowe liście łodygowe mają nasady zwężone, nieco uszkowate, a ząbki u nasady liści są wyraźnie dłuższe niż szerokie^[6].

Kwiaty

Wyrastające na szczycie łodyg kwiatostany typu koszyczek o średnicy do 4,5 cm. Listki okrywy z cienkim lub szerokim, brunatnym obrzeżeniem^[7]. W młodych koszyczkach otulają kwiatostan, później rozprostowują się odsłaniając wnętrze koszyczka. Brzeżne duże, białe kwiaty to kwiaty języczkowate, pełniące rolę powabni. Są to kwiaty żeńskie, pozbawione pręcików. Wnętrze koszyczka wypełniają ściśle upakowane, drobne, obupłciowe kwiaty rurkowate o żółtej barwie. Kwiaty te dojrzewają stopniowo, poczynając od brzegu koszyczka w kierunku środka.

Owoce

Jednonasienne niełupki dziesięciożeberkowe, bez rąbka kielichowego, długości ok. 2 mm^[7].

Gatunki podobne

Jastrun zapoznany Leucanthemum ircutianum zwykle ma łodygi pojedyncze, nierozgałęzione u nasady i nagie. Liście łodygowe są słabo zwężone u nasady i tu z ząbkami nie dłuższymi od ich szerokości^[6].

• 
  Liście odziomkowe
• 
  Liść łodygowy
• 
  Kwiatostan
• 
  Kwiat języczkowy
• 
  Kwiat rurkowy

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit^[6]. Roślina kwitnie od maja do września^[7].

Zapylenie jest przeważnie krzyżowe, ale w końcowej fazie dojrzewania kwiatów może nastąpić ich samozapylenie, gdyż łatki znamienia słupków ślimakowato się wydłużają i mogą zebrać pyłek. W ten sposób roślina zapewnia sobie możliwość wytworzenia nasion, gdyby z jakichś powodów nie odwiedziły jej owady przenoszące pyłek. Nasiona rozsiewane są przez wiatr lub przez zwierzęta roślinożerne (endozoochoria). Jastrun rozmnaża się również wegetatywnie z fragmentów korzeni.

Rośnie w murawach, na łąkach, brzegach lasów i wewnątrz świetlistych lasów, w widnych zaroślach, na miedzach, przydrożach i przytorzach, także w ogrodach i na polach^[7]. Roślina umiarkowanie światłolubna, preferuje gleby świeże, żyzne, o odczynie obojętnym^[4]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Arrhenatheretalia^[8].

Zmienność

Gatunek jest bardzo zmienny pod względem owłosienia rośliny, kształtu liści, budowy łusek okrywy, wykształcenia lub redukcji rąbka kielichowego. W przeszłości był dzielony na liczne podgatunki, odmiany i formy^[7]. Współczesne bazy taksonomiczne (jak Plants of the World online) wyodrębniają szereg tych taksonów wewnątrzgatunkowych w randze osobnych gatunków. Dotyczy to m.in. występujących w Polsce takich gatunków jak: jastrun górski Leucanthemum adustum, jastrun zapoznany Leucanthemum ircutianum czy jastrun alpejski Leucanthemum gaudinii^[9]. W wykazie flory Polski z 2020 część z tych gatunków jest także wyodrębniana, natomiast ostatni ma status podgatunku (jastrun właściwy alpejski Leucanthemum vulgare subsp. alpicola)^[10].

Zastosowanie i uprawa

Roślina ozdobna: uprawiany na kwiat cięty lub na rabatach. Jest łatwy w uprawie, nie ma specjalnych wymagań co do gleby i jest w pełni mrozoodporny. Najłatwiej rozmnażać go przez podział bryły korzeniowej późną jesienią lub wczesną wiosną. Można też rozmnażać z nasion lub przez sadzonki. Po przekwitnięciu kwiatostany ścina się, a jesienią przycina się całe rośliny tuż przy ziemi. Na wiosnę odnawiają się z podziemnych kłączy.

Roślina jadalna^[4].