Kolcomysz

Kolcomysz^[6] (Acomys) – rodzaj ssaków z podrodziny sztywniaków (Deomyinae) w obrębie rodziny myszowatych (Muridae).

Kolcomysz

Acomys
I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1838[1]
Kolcomysz arabska (A. dimidiatus)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	gryzonie
Podrząd	Supramyomorpha
Infrarząd	myszokształtne
Nadrodzina	myszowe
Rodzina	myszowate
Podrodzina	sztywniaki
Rodzaj	kolcomysz
Typ nomenklatoryczny
Mus cahirinus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1803
Synonimy
Acanthomys Lesson, 1842[2] Acosminthus Gloger, 1841[3] Peracomys F. Petter & Roche, 1981[4] Subacomys Denys, Gautun, Tranier & Volobouev, 1994[5]
Rodzaje i gatunki
3 podrodzaje i 23 gatunki (w tym 2 wymarłe) – zobacz opis w tekście

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Afryce, na Półwyspie Arabskim oraz na Krecie i Cyprze^[7][8][9].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) 73–135 mm, długość ogona 39–137 mm, długość ucha 11–24 mm, długość tylnej stopy 9–22 mm; masa ciała 13–86 g^[8][10]. Myszy te charakteryzują się posiadaniem w normalnej sierści długich, sztywnych włosów, przypominających kolce np. jeża. Gryzonie z rodzaju Acomys wykazują niespotykaną u innych ssaków zdolność do autotomii. U wielu gatunków pochwycony ogon może zostać łatwo oderwany lub pozbawiony skóry, aby umożliwić ucieczkę zwierzęcia. Dwa gatunki (kolcomysz sawannowa i ryftowa) wykazują jeszcze bardziej złożony system obronny: w sytuacji zagrożenia gryzonie te są w stanie odrzucić części skóry. Skóra ulega oderwaniu przy naprężeniu dwudziestokrotnie mniejszym niż u myszy z rodzaju Mus. Kompletna skóra zwierzęcia, wraz z gruczołami i mieszkami włosowymi, odrasta w szybkim tempie^[11].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1838 roku francuski zoolog Isidore Geoffroy Saint-Hilaire w artykule o tytule „Uwaga dotycząca kolczastych gryzoni wskazanych przez autorów pod nazwami „Echimys”, „Loncheres”, „Heteromys” i „Nelomys””, opublikowanego w czasopiśmie Annales des Sciences Naturelles^[1]. Gatunkiem typowym jest (oznaczenie monotypowe) kolcomysz skalna (A. cahirinus).

Etymologia

• Acomys: gr. ακη akē ‘ostry punkt’; μυς mus, μυός muos ‘mysz’^[12].
• Acanthomys: gr. ακανθα akantha ‘kolec, cierń’, od ακη akē ‘ostry punkt’; μυς mus, μυός muos ‘mysz’^[13]. Gatunek typowy: Lesson wymienił kilka gatunków – Acanthomys setifer Lesson, 1842 (= Mus indicus Bechstein, 1799), Acanthomys Alexandrinus Lesson, 1842 (= Mus rattus Linnaeus, 1758), Acanthomys perchal Lesson, 1842 (= Mus indica Bechstein, 1799), Mus platythrix Bennett, 1832) i Acanthomys hispidus Lesson, 1842 (= Mus dimidiatus Cretzschmar, 1827) – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie)^[14] Acanthomys hispidus Lesson, 1842 (= Mus dimidiatus Cretzschmar, 1827).
• Acosminthus: gr. ακη akē ‘ostry punkt’; σμινθος sminthos ‘mysz’^[12]. Gatunek typowy: Gloger wymienił dwa gatunki – Mus cahirinus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1803 i Mus dimidiatus Cretzschmar, 1827 – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Mus cahirinus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1803.
• Peracomys: gr. περα pera ‘powyżej, poza’; rodzaj Acomys I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1838^[4]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Acomys louisae O. Thomas, 1896.
• Subacomys: łac. sub ‘blisko’; rodzaj Acomys I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1838^[5]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Mus subspinosus Waterhouse, 1838.

Podział systematyczny

Kolcomyszy pochodzą z pustynnych obszarów Afryki. Naukowcy sądzą, że mimo wielu podobieństw do europejskich myszy (Mus), są one bliżej spokrewnione z myszoskoczkami (Gerbillinae). Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki zgrupowane w trzech podrodzajach^{[15][10][7][6]}:

Podrodzaj	Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[6]	Podgatunki[8][7][10]	Rozmieszczenie geograficzne[8][7][10]	Podstawowe wymiary[8][10][a]	Status IUCN[16]
Acomys		Acomys seurati	Heim de Balsac, 1936	kolcomysz algierska	gatunek monotypowy	endemit Algierii (góry Muwajdir, Tasili Wan Ahdżar i Ahaggar na pustyni Sahara); zakres wysokości: 1000–2000 m n.p.m.	DC: 8,7–9,9 cm DO: 10,5–12,5 cm MC: brak danych	LC
Acomys		Acomys cahirinus	(É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1803)	kolcomysz skalna	gatunek monotypowy	Libia i Egipt na południe do Etiopii i Dżibuti, na wschód do półwyspu Synaj i skrajnie południowo-wschodniego Izraela	DC: 10–12 cm DO: 9,2–13,7 cm MC: 29–52 g	LC
Acomys		Acomys nesiotes	Bate, 1903	kolcomysz cypryjska	gatunek monotypowy	endemit Cypru (znany z 14 miejsc na północnym i połudnoweym wybrzeżu; być może szerzej rozpowszechiony); zakres wysokości: 0–1200 m n.p.m.	DC: 9,7–13,5 cm DO: 9,1–11,8 cm MC: 31–70 g	DD
Acomys		Acomys minous	Bate, 1906	kolcomysz kreteńska	gatunek monotypowy	endemit Grecji (Kreta)	DC: 9–12,8 cm DO: 8,9–12 cm MC: 30–86 g	DD
Acomys		Acomys cilicicus	Spitzenberger, 1978	kolcomysz turecka	gatunek monotypowy	endemit Turcji (znany z 3 stanowiski w pobliżu Silifke, około 15 km wzdłuż wybrzeża; północne granice zasięgu nieznane); zakres wysokości: około 10 m n.p.m.	DC: 9,1–12,1 cm DO: 9,1–11,7 cm MC: 29–63 g	DD
Acomys		Acomys chudeaui	Kollman, 1911	kolcomysz zachodnia	gatunek monotypowy	Afryka Północna i Zachodnia, na północ od rzeki Niger	DC: 9,3–12 cm DO: 7,2–12,5 cm MC: 25–64 g	NE
Acomys		Acomys mullah	O. Thomas, 1904	kolcomysz dżibucka	gatunek monotypowy	Półwysep Somalijski (południowa Erytrea, Dżibuti, wschodnia Etiopia i północna Somalia); zakres wysokości: do 1000 m n.p.m.	DC: 10,6–13,4 cm DO: 9,5–11,7 cm MC: brak danych	LC
Acomys		Acomys dimidiatus	(Cretzschmar, 1826)	kolcomysz arabska	5 podgatunków	Egipt (półwysep Synaj), Izreal, Jordania, większość Półwyspu Arabskiego i południowy Iran do południowego Pakistanu; zakres wysokości: do 1900 m n.p.m.	DC: 8,5–12,9 cm DO: 8,8–11,7 cm MC: 30–45 g	LC
Acomys		Acomys johannis	O. Thomas, 1912	kolcomysz sahelska	gatunek monotypowy	Afryka Zachodnia na sawannach Sudanu na południe i zachód od rzeki Niger; także północna Nigeria, północny Kamerun i południowy Czad	DC: 9,5–12,3 cm DO: 8,5–11,5 cm MC: 26–60 g	LC
Acomys		Acomys cineraceus	Heuglin, 1866	kolcomysz szara	gatunek monotypowy	drzewiaste sawanny w Sudanie, Sudanie Południowym i zachodniej Etiopii; być może Dżibuti; zakres wysokości: poniżej 500 m n.p.m.	DC: 8,9–11,6 cm DO: 7,2–12,1 cm MC: 26–61 g	LC
Acomys		Acomys kempi	Dollman, 1911	kolcomysz sawannowa	gatunek monotypowy	południowa Etiopia i Kenia, na wschód od Wielkiego Rowu Wschodniego; być może południowa Somalia i północno-wschodnia Tanzania; zakres wysokości: 600–1800 m n.p.m.	DC: 9–11 cm DO: 8,2–10 cm MC: brak danych	LC
Acomys		Acomys ignitus	Dollman, 1910	kolcomysz ognista	gatunek monotypowy	busz somalijsko-masajski we wschodniej i południowej Kenii oraz północnej Tanzanii; zakres wysokości: 100–800 m n.p.m.	DC: 9,2–11,4 cm DO: 7–8,5 cm MC: brak danych	LC
Acomys		Acomys wilsoni	O. Thomas, 1892	kolcomysz drobna	5 podgatunków	południowy SUdan Południowy, południowa Etiopia, południowa Somalia, północna Uganda, Kenia i północna Tanzania	DC: 8,9–11,4 cm DO: 6,5–10 cm MC: 22–47 g	LC
Acomys		Acomys percivali	Dollman, 1911	kolcomysz ryftowa	gatunek monotypowy	niziny w południowo-wschodni Sudanie Południowym, południowo-zachodniej Etiopii, północno-wschodniej Ugandzie i zachodniej Kenii	DC: 8,2–11,1 cm DO: 3,9–9,2 cm MC: 18–48 g	LC
Acomys		Acomys russatus	(J.A. Wagner, 1840)	kolcomysz złotawa	2 podgatunki	Egipt (Pustynia Arabska i półwysep Synaj), Izrael, Palestyna (Zachodni Brzeg), południowo-zachodnia Syria, Jordania i Półwysep Arabski; zakres wysokości: do 2285 m n.p.m.	DC: 10–12 cm DO: 6,8–7,8 cm MC: 40–77 g	LC
Acomys		Acomys muzei	W.N. Verheyen, Hulselmans, Wendelen, Leirs, Corti, Backeljau & E. Verheyen, 2011	kolcomysz skryta	gatunek monotypowy	endemit Tanzanii (od jeziora Jeziora Wiktorii na południe do wzgórz w pobliżu jeziora Rukwa i zachodniej części gór Eastern Arc)	DC: 7,5–9,7 cm DO: 7,9–10,3 cm MC: 14–24 g	LC
Acomys		Acomys spinosissimus	W. Peters, 1852	kolcomysz południowoafrykańska	gatunek monotypowy	od południowej Demokratycznej Republiki Konga, północno-wschodniej Zambii i północnego Malawi na południe do Zimbabwe i Mozambiku, na północ od rzeki Limpopo; południowe granice zasięgu niepewne	DC: 7,9–9,7 cm DO: 6,7–9 cm MC: 20–31 g	LC
Acomys		Acomys selousi	de Winton, 1896		gatunek monotypowy	wschodnia Botswana, południowe Zimbabwe i północna Południowa Afryka; północne granice zasięgu niepewne	DC: 7,8–9,4 cm DO: 7,2–9,6 cm MC: brak danych	LC
Acomys		Acomys ngurui	W.N. Verheyen, Hulselmans, Wendelen, Leirs, Corti, Backeljau & E. Verheyen, 2011	kolcomysz górska	gatunek monotypowy	południowa Tanzania (na wschód od gór Eastern Arc), północny Mozambik (na północ od rzeki Zambezi) i południowe Malawi; zakres wysokości: do 1100 m n.p.m.	DC: 7,3–10,4 cm DO: 6,2–9 cm MC: 13–30 g	LC
Peracomys		Acomys louisae	O. Thomas, 1896	kolcomysz innozębna	2 podgatunki	busz somalijsko-masajski w Dżibuti, Somalii i skrajnie wschodniej Kenii; zakres wysokości: do 1500 m n.p.m.	DC: 7,9–9,5 cm DO: 8,6–10,4 cm MC: brak danych	LC
Subacomys		Acomys subspinosus	(Waterhouse, 1838)	kolcomysz przylądkowa	gatunek monotypowy	endemit Południowej Afryki (skaliste siedlisko górskie w południowo-zachodniej Prowincji Przylądkowej Zachodniej); zakres wysokości: do 1000 m n.p.m.	DC: 7,3–10,2 cm DO: 6,5–8,9 cm MC: 13–26 g	LC

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  DD  – gatunki o nieokreślonym stopniu zagrożenia;  NE  – gatunki niepoddane jeszcze ocenie.

Opisano również gatunki wymarłe w pliocenie Afryki^[17]:

• Acomys coppensi (Sabatier, 1982)^[18] (Etiopia)
• Acomys mabele Denys, 1990^[19] (Południowa Afryka)

Uwagi

1. DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała