Kukułka (roślina)

Kukułka, stoplamek, storczyk (Dactylorhiza Neck. ex Nevski) – rodzaj bylin z rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Obejmuje w zależności od ujęcia systematycznego od 28 gatunków zbiorowych^[5] do około 75 drobnych gatunków^[6][7]. Klasyfikacja w obrębie rodzaju jest bardzo problematyczna – rośliny te są bardzo zmienne i łatwo się krzyżują – w różnych ujęciach poszczególne taksony opisywane są w randze odrębnych gatunków, podgatunków lub odmian^[7]. Zasięg rodzaju obejmuje głównie strefę borealną i umiarkowaną półkuli północnej^[5][8]. W Polsce w zależności od ujęcia występuje od ok. 8 do 15 gatunków^[9].

Ten artykuł dotyczy roślin. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Kukułka

Kukułka szerokolistna
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	storczykowe
Rodzaj	kukułka
Nazwa systematyczna
Dactylorhiza Neck. ex Nevski Trudy Bot. Inst. Akad. Nauk SSSR, Ser. 1, Fl. Sist. Vyss Rast. 4: 332. 1937
Typ nomenklatoryczny
Dactylorhiza umbrosa (Kar. & Kir.) Nevski.[3]
Synonimy
Coeloglossum Hartm. × Dactyloglossum P.F.Hunt & Summerh. Dactylorchis (Klinge) Verm. Dactylorrhiza Neck. Diplorrhiza Ehrh. Entaticus Gray Satorkis Thouars Satyrium L. Streptogyne Rchb.f.[4]

Kukułka bzowa

Znaczenie użytkowe mają bulwy korzeniowe spożywane i przygotowywane w postaci napoju jako salep. Niektóre gatunki są też uprawiane jako rośliny ozdobne^[10].

Rozmieszczenie geograficzne

Kukułka plamista

Kukułka krwista

Rodzaj ma rozległy zasięg na półkuli północnej, ale większość gatunków występuje w strefie borealnej i umiarkowanej Eurazji. Jeden gatunek – ozorka zielona Dactylorhiza viridis ma zasięg okołobiegunowy. Poza nim w Ameryce Północnej rośnie na Alasce i Aleutach przechodzący z Azji D. aristata^[7][6] oraz introdukowana z Eurazji kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis^[6]. W Europie, w zależności od ujęcia, rośnie od 13^[10] do 30 gatunków^[11].

Gatunki występujące w Polsce^[9][4]

Pierwsza nazwa naukowa w ujęciu listy roślin naczyniowych Polski^[9], druga według The Plants of the World (jeśli jest odmienna)^[5]

• kukułka bałtycka Dactylorhiza baltica (Klinge) N. I. Orlova ≡ D. majalis subsp. baltica (Klinge) H.Sund.
• kukułka bzowa Dactylorhiza sambucina (L.) Soó
• kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii (Druce) Soó ≡ D. maculata subsp. fuchsii (Druce) Hyl.
• kukułka krwista Dactylorhiza incarnata (L.) Soó
• kukułka plamista Dactylorhiza maculata (L.) Soó
• kukułka Ruthego Dactylorhiza ruthei R. Ruthe & M. Schulze in R. Ruthe) Soó ≡ D. × kerneri (Soó) Soó
• kukułka sudecka Dactylorhiza sudetica (Poech ex Rchb.f.) Aver. ≡ D. maculata subsp. maculata
• kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis (Rchb.) P. F. Hunt & Summerh.
• ozorka zielona Coeloglossum viride (L.) Hartman ≡ Dactylorhiza viridis (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase

Gatunki o problematycznym statusie w Polsce^[9][4]

• kukułka karkonoska Dactylorhiza psychrophila (Schltr.) Holub ex Soó ≡ D. maculata subsp. fuchsii (Druce) Hyl.
• kukułka lapońska Dactylorhiza lapponica (Laest. ex Hartm.) Soó ≡ D. majalis subsp. lapponica (Laest. ex Hartm.) H.Sund.
• kukułka Russowa Dactylorhiza russowii (Klinge) Holub
• kukułka sercowata Dactylorhiza cordigera (Fr.) Soó ≡ D. majalis subsp. cordigera (Fr.) H.Sund.
• kukułka Traunsteinera Dactylorhiza traunsteineri (Saut.) Soó ≡ D. majalis subsp. lapponica (Laest. ex Hartm.) H.Sund.
• kukułka zaniedbana Dactylorhiza praetermissa (Druce) Soó ≡ D. majalis subsp. praetermissa (Druce) D.M.Moore & Soó

Morfologia

Pęd

Do 50 cm wysokości pęd wyrastający z palczasto podzielonej bulwy.

Liście

Osadzone skrętolegle na łodydze, lancetowate (od wąskolancetowatych do niemal jajowatych), najczęściej pokryte ciemnofioletowymi plamami.

Kwiaty

Zebrane w kształtny, gęsty kłos osadzony na szczycie łodygi. Warżka kwiatu szeroka o ciemniejszych wzorach skierowana w dół, opatrzona ostrogą. Niektóre gatunki tego rodzaju wykształciły kwiaty o specyficznych kolorach i kształtach lub zapachach, przywabiających owady. Kwiaty nie zawierają nektaru.

Owoce

Torebka z dużą ilością bardzo drobnych nasion, rozsiewanych przez wiatr.

Korzeń

W postaci dwudzielnej, palczastej bulwy.

Systematyka

Jeden z rodzajów podplemienia Orchidinae w plemieniu Orchideae w obrębie podrodziny storczykowych (Orchideae) z rodziny storczykowatych (Orchidaceae)^[12][13][14].

Zaliczane tu gatunki w latach 30.–40. XX wieku włączane były do rodzaju storczyk Orchis^[7], jednak późniejsze analizy wykazały, że najbliższym (siostrzanym) krewnym rodzaju Dactylorhiza jest gółka Gymnadenia. Oba te rodzaje łączone są w podplemię Dactylorhizinae^[15]. W obrębie Dactylorhiza zagnieżdżony jest, wyróżniany dawniej jako odrębny, monotypowy rodzaj ozorka Coeloglossum gatunek Dactylorhiza viridis. Tworzy on klad bazalny w obrębie rodzaju wraz z siostrzanym gatunkiem Dactylorhiza iberica^[15].

Wykaz gatunków w ujęciu The Plants of the World^[5][4]

• Dactylorhiza × abantiana H.Baumann & Künkele
• Dactylorhiza × altobracensis (Coste & Soulié) Soó
• Dactylorhiza × alutiiqorum (A.Baum & H.Baum) J.M.H.Shaw
• Dactylorhiza aristata (Fisch. ex Lindl.) Soó
• Dactylorhiza armeniaca Hedrén
• Dactylorhiza × aschersoniana (Hausskn.) Borsos & Soó
• Dactylorhiza × baicalica Aver.
• Dactylorhiza × balabaniana H.Baumann
• Dactylorhiza × bayburtiana H.Baumann
• Dactylorhiza × beckeriana (Höppner) Soó
• Dactylorhiza × boluiana H.Baumann
• Dactylorhiza × braunii (Halácsy) Borsos & Soó
• Dactylorhiza cantabrica H.A.Pedersen
• Dactylorhiza × claudiopolitana (Simonk.) Borsos & Soó
• Dactylorhiza × conigera (Norman) B.Bock
• Dactylorhiza × csatoi (Soó) Soó
• Dactylorhiza cyrnea W.Foelsche & Cord-Landwehr
• Dactylorhiza czerniakowskae Aver.
• Dactylorhiza × daunia W.Rossi, Ard., Cianchi, Piemont. & Bullini
• Dactylorhiza × delamainii (G.Keller ex T.Stephenson) Soó
• Dactylorhiza × dinglensis (Wilmott) Soó
• Dactylorhiza × drucei (A.Camus) Eccarius
• Dactylorhiza × dubreuilhii (G.Keller & Jeanj.) Soó
• Dactylorhiza × dufftiana (M.Schulze) Soó
• Dactylorhiza elata (Poir.) Soó
• Dactylorhiza × erdingeri (A.Kern.) B.Bock
• Dactylorhiza × estonica Jagiello & Kuusk
• Dactylorhiza euxina (Nevski) Czerep.
• Dactylorhiza × flixensis (Gsell) Soó
• Dactylorhiza foliosa (Rchb.f.) Soó
• Dactylorhiza × formosa Soó
• Dactylorhiza × fourkensis B.Willing & E.Willing
• Dactylorhiza × gabretana (A.Fuchs) Soó
• Dactylorhiza gervasiana (Tod.) H.Baumann & Künkele
• Dactylorhiza × godferyana (Soó) Peitz
• Dactylorhiza graggeriana (Soó) Soó
• Dactylorhiza × grandis (Druce) P.F.Hunt
• Dactylorhiza × guilhotii (E.G.Camus) B.Bock
• Dactylorhiza × guillaumeae C.Bernard
• Dactylorhiza × gustavssonii H.Baumann
• Dactylorhiza × hallii (Druce) Soó
• Dactylorhiza hatagirea (D.Don) Soó
• Dactylorhiza iberica (M.Bieb. ex Willd.) Soó
• Dactylorhiza incarnata (L.) Soó – kukułka krwista
• Dactylorhiza × influenza (Sennholz) Soó
• Dactylorhiza insularis (Sommier) Landwehr
• Dactylorhiza isculana Seiser
• Dactylorhiza × jenensis (Brand) Soó
• Dactylorhiza × juennensis Perko
• Dactylorhiza kafiriana Renz
• Dactylorhiza × katarana H.Baumann
• Dactylorhiza × kerneri (Soó) Soó – kukułka Ruthego
• Dactylorhiza kulikalonica Chernyak.
• Dactylorhiza × lehmannii (Klinge) Soó
• Dactylorhiza maculata (L.) Soó – kukułka plamista
• Dactylorhiza magna (Czerniak.) Ikonn.
• Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F.Hunt & Summerh. – kukułka szerokolistna
• Dactylorhiza × megapolitana (Bisse) Soó
• Dactylorhiza × metsowonensis B.Baumann & H.Baumann
• Dactylorhiza × mixta (Asch. & Graebn.) B.Bock
• Dactylorhiza × ornonensis (G.Keller & Jeanj.) Soó
• Dactylorhiza × perez-chiscanoi F.M.Vázquez
• Dactylorhiza phoenissa (B.Baumann & H.Baumann) P.Delforge
• Dactylorhiza × rizeana Renz & Taubenheim
• Dactylorhiza romana (Sebast.) Soó
• Dactylorhiza × rombucina (Cif. & Giacom.) Soó
• Dactylorhiza × ruppertii (M.Schulze) Borsos & Soó
• Dactylorhiza russowii (Klinge) Holub – kukułka Russowa
• Dactylorhiza salina (Turcz. ex Lindl.) Soó
• Dactylorhiza × salteri (T.Stephenson) Soó
• Dactylorhiza sambucina (L.) Soó – kukułka bzowa
• Dactylorhiza × senayi (Alleiz.) Soó
• Dactylorhiza × serbica (H.Fleischm.) Soó
• Dactylorhiza sibirica Efimov
• Dactylorhiza × sivasiana E.Baumann & Künkele ex Renz & Taubenheim
• Dactylorhiza × sooi (Ruppert ex Soó) Soó
• Dactylorhiza × szaboiana (Soó) Soó
• Dactylorhiza × transiens (Druce) Soó
• Dactylorhiza urvilleana (Steud.) H.Baumann & Künkele
• Dactylorhiza × vallis-peenae Kümpel
• Dactylorhiza × venusta (T.Stephenson & T.A.Stephenson) Soó
• Dactylorhiza × viridella (Hesl.-Harr.) Oddone
• Dactylorhiza viridis (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase – ozorka zielona
• Dactylorhiza × vitosana H.Baumann
• Dactylorhiza × vogtiana H.Baumann
• Dactylorhiza × vorasica B.Willing & E.Willing

Zagrożenie i ochrona

Przynajmniej część gatunków występowała często i licznie w Polsce jeszcze do połowy XX wieku. Przekształcanie użytków zielonych związane z ich osuszaniem, nawożeniem i obsiewaniem spowodowało znaczne zmniejszenie liczby stanowisk. Obecnie wszystkie gatunki kukułek występujące w Polsce objęte są ochroną gatunkową. Ze względu na zagrożenie wyginięciem niektóre gatunki wpisane są do Polskiej czerwonej księgi roślin. Z powodu zagrożenia storczyków pozyskaniem ze stanowisk naturalnych i przenoszeniem do uprawy, wszystkie gatunki wpisane zostały do załącznika II Konwencji CITES. Obrót handlowy nimi podlega ograniczeniom.