Tadeusz Hołówko

Tadeusz Ludwik Hołówko, ps. Kirgiz, Horodyński, Otfinowski, krypt. T. H-ko (ur. 17 września 1889 w Semipałatyńsku, zm. 29 sierpnia 1931 w Truskawcu) – polski polityk, poseł na Sejm II RP III Kadencji listy BBWR-u; działacz lewicowo-narodowy, a później działacz państwowy II Rzeczypospolitej, publicysta, działacz ruchu prometejskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari.

Tadeusz Hołówko

Data i miejsce urodzenia	17 września 1889 Semipałatyńsk, obwód semipałatyński, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	29 sierpnia 1931 Truskawiec, Polska
Poseł na Sejm III kadencji (II RP)
Okres	od 16 listopada 1930 do 29 sierpnia 1931
Przynależność polityczna	BBWR
Wiceminister propagandy w Rządzie Ignacego Daszyńskiego
Okres	od 6 listopada 1918 do 11 listopada 1918
Odznaczenia

Tadeusz Hołówko (z lewej) w latach szkolnych

Tadeusz Hołówko jako naczelnik Wydziału Wschodniego MSZ, Stanisław Patek i Dmitrij Bogomołow, Warszawa 1929

Grób Tadeusza Hołówki na cmentarzu ewangelicko – reformowanym przy ul. Żytniej w Warszawie

Życiorys

Pochodził z polskiej rodziny ziemiańskiej, za udział w powstaniu styczniowym zesłanej na Sybir. Ukończył gimnazjum w Wiernym. W czasach szkolnych nawiązał kontakt z organizacją Socjalistów-Rewolucjonistów. W latach 1909–1912 studiował nauki przyrodnicze na uniwersytecie w Petersburgu. Związał się z nielegalną Polską Partią Socjalistyczną (PPS), a za jej pośrednictwem ze Związkiem Walki Czynnej (w 1910 przeszkolony na kursie w Krakowie). Relegowany z uniwersytetu w 1912 z zakazem studiowania w Imperium Rosyjskim (uchylonym po roku). Przeniósł się do Galicji, gdzie rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w roku akademickim 1912/1913. W 1912–1913 sekretarz Zarządu Głównego Związku Stowarzyszeń Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. W 1913 powrócił do Petersburga i kontynuował studia prawnicze.

Po wybuchu I wojny światowej przyjechał do Warszawy i był jednym z organizatorów Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Jednocześnie działał w PPS jako członek wydziału prasowego CKR i kierownik wydziału politycznego OKR w Warszawie i Pogotowia Bojowego PPS w Warszawie i na terenie Rosji. Działacz Zjednoczenia Organizacji Niepodległościowych^[1]. Po okupacji Warszawy przez armię niemiecką aresztowany przez Niemców i w latach 1915–1916 więziony w Salzwedel, Stendal i Celle Schloss pod Hanowerem. Uwolniony po Akcie 5 listopada, w 1917 współtwórca Stronnictwa Niezawisłości Narodowej, powrócił do konspiracji w POW, m.in. redagując prasę organizacji.

Po rewolucji bolszewickiej i wycofaniu Rosji z wojny w traktacie brzeskim (marzec 1918) działał jako emisariusz POW na terytorium Hetmanatu i w Moskwie (pod rządami bolszewików). Swoje wspomnienia z tego okresu życia opisał później w tomach: Przez dwa fronty (1931) i Przez kraj czerwonego caratu (1932).

W listopadzie 1918 uczestniczył w organizacji Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie. Był jednym z redaktorów manifestu Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej i wiceministrem propagandy w tym rządzie (6–11 listopada 1918). W rządzie Jędrzeja Moraczewskiego i następnych rządach naczelnik Wydziału Prasowego Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 wstąpił do Wojska Polskiego. 2 sierpnia 1920 ciężko ranny w ataku na Tłoczewo, kiedy ze swoją sekcją 9. kompanii 201. pułku piechoty Dywizji Ochotniczej „przedostał się na tyły nieprzyjaciela w ogniu flankowym”. Odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari.

W latach 1921–1925 wchodził do centralnych władz PPS, w 1921–1925 członek Rady Naczelnej PPS (do 1923 sekretarz), w 1921 zastępca członka, a 1924–1925 członek Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW PPS). Gorący zwolennik koncepcji federacyjnej Piłsudskiego. Od 1921 redaktor naczelny „Trybuny” (organu teoretycznego PPS) i dyrektor Towarzystwa Wydawniczego „Ignis”, od 1923 członek rady nadzorczej Spółdzielni Wydawniczo-Księgarskiej „Nowe Życie”. W 1925 delegat PPS na kongres Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej w Marsylii (członek Komisji ds. Europy Wschodniej). W 1925 przebywał we Francji, gdzie współtworzył towarzystwo i pismo La Promethee, głoszące ideę oderwania od ZSRR narodowości nierosyjskich (prometeizm). W latach 1925–1927 dyrektor Instytutu Badań Spraw Narodowościowych. Jeden z czołowych publicystów socjalistycznych, publikował najczęściej na tematy narodowościowe w Robotniku i Trybunie. Kandydował bez powodzenia do Sejmu z listy PPS w 1919 i 1922. W latach 1922–1927 zastępca posła z listy państwowej nr 2 (PPS). W latach 1919–1927 radny Miasta Stołecznego Warszawy z listy PPS. W 1921 założyciel Związku Zbliżenia Narodów Odrodzonych.

Jeden z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego. Po przewrocie majowym zorganizował Związek Polskiej Inteligencji Socjalistycznej. W 1927 wystąpił z PPS i zaczął organizować popierający rządy pomajowe Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR). Członek Wielkiej Rady BBWR, prezes regionalnej wileńskiej grupy posłów i senatorów BBWR. Działacz Konfederacji Ludzi Pracy. Zwolennik dożywotniej władzy prezydenta wybieranego spośród dwóch kandydatów: jednego wyznaczonego przez ustępującego prezydenta, a drugiego przez Zgromadzenie Narodowe. W latach 1927–1930 naczelnik Wydziału Wschodniego w Departamencie Politycznym Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W 1930 wybrany na posła na Sejm III kadencji z listy BBWR w okręgu nr 61 (Nowogródek). W Sejmie sprawował funkcję prezesa klubu parlamentarnego BBWR i wiceprzewodniczącego Komisji Spraw Zagranicznych. Zwolennik ugody polsko–ukraińskiej, typowany na stanowisko wojewody lwowskiego.

Autor rozpraw teoretycznych i książek politycznych, m.in. O demokracji, polityce i moralności życia publicznego oraz Kwestia narodowościowa w Polsce (1922), a także wspomnień: Przez kraj czerwonego caratu, Przez dwa fronty. W 1951 wszystkie jego utwory zostały wycofane z polskich bibliotek oraz objęte cenzurą^[2].

Śmierć

Został zamordowany na dzień przed planowanym odjazdem z pobytu wypoczynkowego w Truskawcu, w sobotę 29 sierpnia 1931 ok. godz. 20:30 w pokoju pensjonatu sióstr bazylianek. Zbrodni dokonało dwóch sprawców, którzy zbiegli z miejsca jej dokonania^[3]. Został sześciokrotnie postrzelony pociskami z broni krótkiej, "w sposób skrytobójczy", z bardzo bliskiej odległości; 4 pociski trafiły w głowę, a 2 w okolice obojczyka^[4]. Oprócz ran postrzałowych na ciele znaleziono małe rany – pierwotnie mylnie uznane za pchnięcia sztyletem, w rzeczywistości były to pęknięcia skóry wywołane jej naprężeniem wskutek tego, że pociski nie wydostały się z ciała^[4]. Śmierć Hołówki wywołała szok społeczny^[5], została potępiona przez społeczności polską i ukraińską i odbiła się echem za granicą^[6][7]. Eksportacja zwłok Tadeusza Hołówki z Truskawca odbyła się przy udziale licznej miejscowej ludności^[8]. Po przewiezieniu ciała ze Lwowa do Warszawy, 1 września 1931 Tadeusz Hołówko został pochowany na Cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie^[9] (kwatera K1-2-28)^[10].

Sprawcami morderstwa okazali się nacjonaliści ukraińscy Dmytro Danyłyszyn i Wasyl Biłas^[11] z OUN, straceni w grudniu 1932 wyrokiem Sądu Doraźnego w związku z napadem na pocztę w Gródku Jagiellońskim (wobec nich sprawę umorzono w procesie w 1933)^[12]. Decyzję o zamachu podjęło trzech ludzi: Iwan Gabrusewycz, Roman Szuchewycz i Zenon Kossak^[13]. Proces w sprawie zabójstwa Tadeusza Hołówki toczył się przed sądem w Samborze^[14][15]. Na ławie oskarżonych w procesie o zabójstwo posła Hołówki w 1933, zasiedli także Aleksander Bunij (służący w pensjonacie, w którym zamieszkał Hołówko), Mikoła Motyka (uczeń pośredniczący w przekazywaniu informacji pomiędzy Bunijem a sprawcami), Roman Baranowski (mający dostarczyć pistolet; w 1932 Baranowskiego oskarżono o zabójstwo podkomisarza Policji Państwowej, Emiliana Czechowskiego), Michał Hnatow (komendant rejonowy OUN, zbiegł za granicę)^[12][16][17].

Timothy Snyder uważa okoliczności zabójstwa i sprawców za niejasne^[a].

Jego imieniem nazwano akademicki oddział Związku Strzeleckiego w Warszawie. W październiku 1931 Rada Gminna w Brasławiu i Przebrodziu, powiatu brasławskiego powzięła uchwały, na mocy których jedna z ulic w m. Brasławiu oraz szkoła powszechna w Przebrodziu zostały nazwane imieniem Tadeusza Hołówki^[19].

Życie prywatne

Był synem Wacława (1855–1921) i Marii z d. Maciejewskiej. Miał dwóch braci – Władysława i Witolda (zm. 1921) oraz siostrę Marię.

Jego pierwszą żoną (od 28 lipca 1914 roku) była lekarka Helena z Derewojedów z którą miał córkę Helenę Okulicz (1917–1945)^[20] oraz syna Stefana Tadeusza. Po rozwodzie, poślubił w 1928 roku Janinę z Goszczyńskich (1896–1963), primo voto Świderską z którą miał córkę Marię zam. Thomas.

Był wyznania ewangelicko-reformowanego, jego pogrzeb prowadził ówczesny superintendent kościoła Stefan Skierski.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (20 maja 1921)^[21]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 9 listopada 1931)^[22]
• Krzyż Niepodległości z Mieczami (6 czerwca 1931)^[23]
• Order Krzyża Orła II klasy (Estonia, 1931)^[24]

Uwagi

1. Sądzeni za tę zbrodnię ukraińscy nacjonaliści twierdzili, że o obecności Hołówki w okolicy dowiedzieli się przypadkiem, a ponieważ uważali go za ciemiężyciela Ukraińców, pod wpływem nagłego impulsu postanowili go zabić. Ta historyjka była fałszywa po części, lub w całości. Jeśli pominąć Józewskiego, Hołówko był najważniejszym orędownikiem zbliżenia z Ukraińcami w Polsce. Jeżeli za morderstwem istotnie stali ukraińscy nacjonaliści, ich motywem było usunięcie kłopotliwego człowieka, którego polityka osłabiała ukraiński sprzeciw wobec polskich rządów. Istnieją jednak powody, by wątpić, czy kierownictwo OUN zamierzało zabić Hołówkę. Przywódcy emigracyjni byli zaskoczeni wieścią o jego śmierci i przypuszczali wręcz, że zamachu dokonano z inspiracji Sowietów. Moment zabójstwa wybrano wyjątkowo niefortunnie: tuż przed konferencją Ligi Narodów, która miała rozpatrzeć skargi Ukraińców dotyczące pacyfikacji przeprowadzonych przez Polskę w Galicji. Ukraińscy nacjonaliści poświęcili sporo czasu i pieniędzy na międzynarodową kampanię przedstawiającą ich jako niewinne ofiary polskiej agresji. Zabicie dążącej do porozumienia i znanej w Europie postaci bezpośrednio przed rozpatrzeniem protestów w ogóle nie miało sensu. Potajemnie wspierające OUN Niemcy także nie miały w tym interesu. Celem dyplomacji niemieckiej było przedstawienie Polski jako państwa nieodpowiedzialnego, które stara się zaradzić brakowi stabilności wewnętrznej brutalnie gwałcąc prawa człowieka. Zabójstwo odpowiedzialnego urzędnika potwierdzało jedynie stanowisko Polski, że pacyfikacje były usprawiedliwione. Śledztwo Oddziału II zakończyło się wnioskiem, że najbardziej prawdopodobnymi sprawcami byli Sowieci. Dobrze poinformowani obserwatorzy mówili o obecności sowieckich agentów w OUN. Prometejczycy uznali zaś za pewnik, że zabójstwo Hołówki, który był przywódcą ruchu, miało uderzyć w ich przedsięwzięcie

   Timothy Snyder, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę^[18]