Баулы районы

Баулы районы — Татарстан Республикасы составында административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Республиканың көньяк-көнчыгышында урнашкан. Административ үзәге - Баулы шәһәре. 2020 ел башына районда 34 479 кеше яши.^[2]

Баулы районы
Байрак
Нигезләнү датасы	10 август 1930
Дәүләт	Россия
Башкала	Баулы
Административ-территориаль берәмлек	Татарстан
Сәгать поясы	UTC+03:00
Халык саны	33 581 (2021)[1]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	315 метр
Мәйдан	1210,4 км²
Рәсми веб-сайт	bavly.tatarstan.ru​(рус.)​(тат.)
Баулы районы Викиҗыентыкта

Бу территориядә тораклар турында беренче истәлекләр XVII гасырга карый. Район 1930 елның 10 августында ТАССР административ берәмлеге буларак теркәлә. 1963 елда Баулы районы Бөгелмәгә кушыла, ә ике елдан соң Баулы эшчеләр бистәсен үзәк итеп районны кабаттан торгызалар^[2].

Географиясе

Көнбатышта Бөгелмә районы, төньякта — Ютазы районы, көнчыгышта — Башкортостан Республикасының Ярмәкәй, Туймазы районнары, Октябрьский шәһәр округы), көнбатышта һәм көньякта — Оренбург өлкәсенең Төньяк һәм Абдулла районнары белән чиктәш^[2].

Район территориясе 1222,85 км², шуның 913,28 км² - авыл хуҗалыгы җирләре мәйданы. Кара туфрак һәм карбонат туфраклар таралган.

Герб һәм флаг

Баулы районы гербы муниципаль совет карары белән 2006 елның 13 октябрендә расланнган. Ул яшел һәм кызыл кырда тар көмеш пояс белән кисешкән калкан формасында башкарылган. Үзәктә алтын каймалы лалә чәчәге сурәтләнгән, аның эчендә алтын лилиянең ярты өлеше белән тәмамланган чиксезлек билгесе. Чәчәктән өч алтын башак һәм өч кара фонтан дәвам итә. Югарыда яшел таулар һәм чыга торган кояш сурәтләнгән.^[3]

Гербның һәр элементы үз әһәмиятенә ия: фигуралы стропиллы көмеш пояс калфак формасында башкарылган һәм славян халыкларын символлаштыра, лалә чәчәге Татарстанның һәм Россиянең бердәмлеген, алтын башаклар һәм кара фонтан — район ресурсларын аңлата, ә чыгып килүче кояш — районның Татарстан Республикасының көньяк-көнчыгыш өлешенә керүен аңлата.^[3]

Баулы районы флагы яшел һәм кызыл төстәге ике тигез горизонталь полосадан тора, аның уртасында район гербыннан ясалган фигуралар урнашкан.^[4]

Тарихы

Баулы туган якны өйрәнү музее

Барлыкка килү

Хәзерге Баулы районы территориясендә беренче тораклыклар 1626 елда барлыкка килгән. Аның халкы Латыйп елгасының көнбатыш ярында сакланган землянкаларда яшәгән. Патша Алексейдан әлеге территорияләргә рәсми рәвештә күченүчеләр — Ырыс, Карман, Бибулда — 1658 елда рөхсәт алган дип санала. XVIII гасыр ахырында Баулыда 200ләп кеше яшәгән 34 хуҗалык була. Төп өлешен башкортлар һәм ясаклы татарлар тәшкил иткән. Халык игенчелек, терлекчелек, сәүдә белән шөгыльләнгән. XIX гасыр ахырына хуҗалыклар саны 274кә кадәр арткан, ә Баулы волосте якын-тирәдәге сигез авылдан торган.^[5]

Район территориясе 1850-1920 елларда — Самара губернасының Бөгелмә өязенә, 1920-1930 елларда Татарстан АССРның Бөгелмә кантонына керә. Район ТАССР мөстәкыйль административ берәмлеге буларак 1930 елның 10 августында барлыкка килә. 1963 елның 1 февралендә РСФСР Югары Советы Президиумының «ТАССРда административ-территориаль үзгәрешләр турында»гы указы белән Баулы районы Бөгелмәгә кушыла, ләкин 1965 елның 12 гыйнварында үзәге Баулы районы эш бистәсе белән торгызыла.

Нефть үсеше

1 нче Скважина, 2008 ел

Район үсешенең яңа этабы 1946 елның сентябрендә, Гали тавында девон нефте ятмаларын ачкач башлана. Шул ук елны 1 нче скважинадан 1300 тонна нефть чыгарылган һәм дәүләткә тапшырылган. Инде бер елдан соң ук, Баулы нефть промыселын оештырып, нефть чыгара башлыйлар, 1948 елның язында тагын ике скважина файдалануга тапшырыла. 1950 елда нефть промыселы базасында «Баулынефть» трестын гамәлгә куялар.^[6][7]

1966 елда скважинаны резервлыйлар, мәйданчыкны төзекләндерәләр һәм мемориаль такта урнаштыралар, нефть чыгаруны 2007 елның 5 июнендә генә торгызалар^[8].

Нефть сәнәгатен үстерү район авыл хуҗалыгының актив үсешенә, инфраструктураны үстерүгә ярдәм итә: юллар салына башлый, яңа сәнәгать предприятиеләре төзелә. Баулыга бөтен илдән хезмәткәрләр килә башлый. 1997 елның 18 сентябрендә Баулыга Дәүләт Советы карары белән республика әһәмиятендәге шәһәр статусы бирелә.^[6][9]

Халык саны

2020 елга районда 34 479 кеше яшәгән, шуларның 22 157 се — шәһәр, 12 322 се — авыл кешеләре. Районда төп милләтләр: татарлар, руслар, чувашлар, удмуртлар һәм башкалар. Шәһәр шартларында (Баулы шәһәре) район халкының 63,87% - ы яши.^[10]

1959[11]	1970[12]	1979[13]	1989[14]	2002[15]	2010[16]
36 248	67 311	59 786	56 709	14 566	14 161

Милли составы

Милләт	1970[17]	1979[17]	1989[17]	2002[18]	2010[19]
татарлар	64,6%	65,8%	66,8%	57,9%	64,6%
руслар	22,4%	21,6%	21,1%	17,4%	20,3%
чуашлар			4,5%	9,3%	5,7%
арлар			4,3%	11,2%	5,6%
мордва			?	1,7%	1,1%

Район белән бәйле күренекле шәхесләр

Баулы якларыннан әдипләр, талант ияләре, күренекле шәхесләр чыккан. Шагыйрьләрдән Сирин Батыршин, Рәшит Әхмәтҗанов, Фәнис Яруллин, тарихи романнар авторы Мөсәгыйть Хәбибуллин, әдип Миргазиян Юныс, композитор Ганс Сәйфуллин.

• Галимҗан Әхмәдиев (1925―1999), Татарстанның көнчыгышында нефть производствосын оештыручы.
• Таһир Латыйфуллин (1958, Баулы), биюче, педагог, балетмейстер, Татарстанның халык артисты (2009).
• Фатыйх Шәрипов (1921, Бәйрәкәтамак—1996, Санкт-Петербург) — Советлар Берлеге Каһарманы (1944), Баулы районы шәрәфле ватандашы (1995).
• Наил Шәрифуллин (1957, Исергәп), язучы, публицист, журналист.

Идарә-җир төзелеше

2014 елдан башлап муниципаль район башлыгы булып Гатиятуллин Рамил Хәкимулла улы тора. Башкарма комитет белән Гузаиров Ильяс Исмәгыйль улы җитәкчелек итә.^[20][21]. В Бавлинском районе 1 городское, 13 сельских поселений и 40 населённых пунктов в их составе^[22]

№	Муниципаль берәмлек	Админ. үзәк	Торак пунктлар саны	Халык саны	Мәйданы, км²
1e-06	Шәһәр җирлеге
1	Баулы	Баулы шәһәре	1	↘22 114[23]
1.000002	Авыл җирлекләре
2	Александровка авыл җирлеге	Александровка	2	↘1196[23]
3	Исергәп авыл җирлеге	Исергәп	2	↗1043[23]
4	Кызылъяр авыл җирлеге	Кызылъяр	4	↘1785[23]
5	Кырым-Сарай авыл җирлеге	Кырым-Сарай	2	↘855[23]
6	Яңа Зареченский авыл җирлеге	Яңа Зареченск	5	↘1417[23]
7	Покровский Урустамак авыл җирлеге	Покровски-Урыстамак	6	↘1026[23]
8	Поповка авыл җирлеге	Поповка	2	↘1004[23]
9	Потапово-Томбарлы авыл җирлеге	Потапово-Томбарлы	5	↘1231[23]
10	Салих авыл җирлеге	Яңа Чүте	3	↘858[23]
11	Татар Кандызы авыл җирлеге	Татар Кандызы	1	↘845[23]
12	Томбарлы авыл җирлеге	Татар Томбарлысы	3	↗817 875[23]
13	Удмурт Ташлысы авыл җирлеге	Алексеевка	3	↘884[24]
14	Шалты авыл җирлеге	Шалты	1	↘560[23]

Торак пунктлар исемлеге

№	Торак пункт
1	Баулы
2	Александровка
3	Алексеевка
4	Бакалы
5	Бай Чишмә
6	Ваешур
7	Васькино-Туйралы
8	Воткин
9	Галкино
10	Дмитриевка
11	Дубовка
12	Зирекле-Каран
13	Измайлово
14	Исергәп
15	Иске Чүте
16	Кит-Озеро
17	Кызылъяр
18	Кырымсарай
19	Миңнегол
20	Мортаза
21	Николашкино
22	Покровский-Урыстамак
23	Покровский
24	Поповка
25	Потапово-Томбарлы
26	Салих
27	Таллыкүл
28	Татар Кандызы
29	Татар Томбарлысы
30	Ташлы
31	Уба
32	Удмурт-Ташлы
33	Хансүәр
34	Шалты
35	Шарай
36	Шәмәй
37	Югары Фоминовка
38	Якты Елга
39	Яңа Баулы
40	Яңа Зареченск
41	Яңа Чүти

Икътисады

Хәзерге заманда

Иволг шифаханәсе

2020 елга Баулы районы яшәү сыйфаты буенча республика районнары арасында 15 нче урында торган (бу рейтингны төзегәндә җирле бюджет керемнәрен, уртача айлык хезмәт хакын, инфраструктураны, төп капиталга инвестицияләр күләмен һәм башка күрсәткечләр кергән)^[25].

Район территориясендә 174 кече бизнес предприятиесе һәм 603 эшмәкәр теркәлгән. Шул ук елның 1 гыйнварына теркәлгән эшсезлек дәрәҗәсе 0,6 % булган. 2019 елда гомум территориаль продукт күләме 43,5 млрд. сум тәшкил иткән (41,9 һәм 31,9, 2018 һәм 2017 елларда).

Сәнәгать

Баулы районы Татарстан Республикасының иң борынгы нефть чыгару районнарының берсе булып тора, аны чыгару районның бөтен территориясе буенча алып барыла. Төп предприятиеләр - «Баулынефть», «Алойл», шулай ук «Татнефть», «Татнефть АЗС Центр», «Татнефть-Кабель» предприятиеләренең филиаллары. 1946 елда Баулы нефть ятмаларын ачканнан соң оештырылган «Баулынефть» нефть-газ чыгару идарәсе республикада беренче нефть-газ чыгару идарәләренең берсе булган. Геологик разведка эшләре барышында нефть ятмасының мәйданы арта, бүгенге көндә ул эреләр категориясенә керә (100-1000 млн тонна нефть).^[26]

Нефть промыселыннан тыш, районда башка сәнәгать тармаклары да үсеш алган, алар арасында урман хуҗалыгы, «Баулы икмәк заводы», «Биктерра» (керамзит блоклар ясау цехы, агач эшкәртү һәм махсус киемнәр җитештерү цехы), Садыйковның сөт һәм сөт продукциясе җитештерүче крестьян-фермер хуҗалыгы да бар.^[27]

Авыл хуҗалыгы

Авыл хуҗалыгы җирләре 71 мең гектар җирне били, шул исәптән 52,2 мең гектар сөрүлек җирләре. Районның төп авыл хуҗалыгы специализациясе - бөртекле үсемлекчелек, сөт-ит терлекчелеге. Терлек азыгы, дуңгызчылык, сарыкчылык, ат үрчетү, умартачылык өстәмә тармакларга керә. Ашлык җитештерүнең уртача еллык күләме - 60 мең тонна.^[28] Районның агросәнәгать комплексы 18 авыл хуҗалыгы һәм 54 ферма белән тәкъдим ителгән. Игелә торган төп культуралар: бодай, арпа, солы, борчак, карабодай, тары. Терлекчелек: мөгезле эре терлек, сарыклар, атлар, каз фермасы бар. Районның иң эре предприятиеләре: «Баулы икмәк заводы», «Агрохимсервис», «Баулы ПМК», «Мелиорация» һәм башкалар.

Инвестицион потенциалы

2019 елда районның төп капиталга инвестицияләр күләме барлык финанслау чыганаклары хисабына 4 млрд. сум тәшкил иткән. Районда түбәндәге инвестиция проектлары гамәлгә ашырыла: «Яшь фермер» һәм «Гаилә фермасы» программалары, ачык грунтта үстерелгән яшелчә үстерү, саклау һәм сату буенча яшелчәчелек комплексы булдыру, шулай ук акчалар экотуризмны үстерүгә юнәлтелә.

Баулы районында кече һәм урта бизнеска ярдәм итү өчен ике сәнәгать мәйданчыгы булдырылган: «Агропарк» (территориянең мәйданы — 40 000 м²) һәм «Александровский спирт заводы» (территориянең гомуми мәйданы — 76 989 м²) сәнәгать мәйданчыгы, анда химия сәнәгатендә киң кулланыла торган этилацетат җитештерү җәелдерелгән, ул, мәсәлән, эретмә яки җиләк-җимеш эссенцияләренең компоненты буларак кулланыла.^[29][30]

Транспорт

Баулы Мәскәү — Чиләбе, Самар — Уфа, Р-239 Казан — Ырынбур транспорт артерияләре киселешендә урнашкан. Баулы муниципаль районы территориясе буенча 25,5 км озынлыкта М-5 «Урал» автомобиль юлы уза. Районның көнбатышында һәм көньягында проектлана торган Көнбатыш Ауропа — Көнбатыш Кытай автомагистрале трассасы уза.^[27]

Районның төньяк-көнчыгышы аша Урыссу — Октябрь тимер юлының тимер юл тармагы салынган. Районның төньяк-көнчыгышында гамәлдә булмаган «Октябрьский» аэропорты урнашкан.

Экология

Баулы районы территориясендә аеруча саклана торган дүрт табигый территория бар. Салих тавы Кандыз елгасы кушылдыгының сул як яры буенда 3 км озынлыкта калкулыклар җыелмасыннан гыйбарәт. 30 га мәйданлы территория 1989 елның апрелендә төбәк әһәмиятендәге табигать һәйкәле статусына ия була. Анда 225 төрдән артык суытсыман үсемлекләр ачыкланган, аларның 72 Төре Татарстан Республикасының Кызыл китабына кертелгән: татар катраны, зур чәчәкле тиенчәчәк, таутамыр, альп кашкарые һәм башкалар. Моннан тыш, сирәк сакланып калган төр — кабырчыклы тәкә сакалы — Татарстан территориясендә бары тик шул урында гына очрый.^[31]

Кама кушылдыгы булган Ык елгасы ТАССР МСының 1978 елның 10 гыйнварындагы 25 номерлы карары белән табигать һәйкәле статусында расланган. Елганың озынлыгы 436 км, тирәнлеге — 0,5-3,0 м. Хуҗалык һәм мәдәни-көнкүреш әһәмиятенә ия. Табигать һәйкәле статусындагы тагын бер елга Ык елгасы кушылдыгы, Дим елгасы. Суы аз булуга карамастан, аның озынлыгы 85,7 км тәшкил итә.^[32].

Бөгелмә дәүләт аучылык тыюлыгының гомуми мәйданы 45,9 мең га тәшкил итә, шул исәптән 13,6 мең га урман җирләре, 32,1 мең га кыр җирләре һәм 200 га су-сазлыклар, Баулы һәм Бөгелмә районнары территориясендә урнашкан. Тыюлыкның төп табигатьне саклау әһәмияте - Татарстан Республикасының Кама аръягы экология-география зонасында кыр кәҗәсе һәм байбак популяциясен торгызу һәм саклау булып тора.^[33]

Социаль өлкә

Баулы муниципаль районының мәгариф өлкәсендә 40 оешма исәпләнә: 20 гомуми белем бирү мәктәбе, 18 балалар бакчасы, Баулы аграр көллияте һәм мәктәпара уку комбинаты.

2018 елда район Баулы шәһәрендәге «Нефтьче» мәдәният һәм ял паркы проекты белән уңайлы шәһәр тирәлеген булдыру буенча иң яхшы проектлар Бөтенроссия конкурсында 75 млн сум күләмендә грант отты. Проектны тормышка ашыру өчен барлыгы 153 млн сум акча киткән.^[34]. В очереди на благоустройство — парки Победы и Трудовой славы^[35] Төзекләндерү өчен чиратта Җиңү һәм Хезмәт даны парклары тора.

Районда 178 спорт корылмасы эшли, алар арасында стадион һәм «Девон» боз сарае бар. 2020 ел башында Баулыда яңа чаңгы базасы ачыла, ул «Нефтьче» паркының бер өлеше булып тора.^[2][36]

Социаль өлкә шулай ук иҗтимагый бюджет оешмалары белән тәкъдим ителгән. 2020 елга Баулы районында 26 мәдәният йорты, 24 клуб учреждениесе, 27 китапханә эшли, ике музей — Баулы муниципаль районының Туган якны өйрәнү музее һәм Кызыл Яр авылында Фәнис Яруллинның музей-йорты эшли. Муниципаль берәмлек территориясендә 25 дини оешма: 16 мөселман, 5 православие һәм 4 башка дини хәрәкәт теркәлгән.^[2][37]

«Гали» үзәк мәчете Троицк чиркәве, Ивановка Баулы мемориальный комплексы «Нефтьче» стадионы