Санкт-Петербург

Санкт-Петербург^[38][39] (рус. Санкт-Петербург, фин. Pietari, кар. Pietari/Пиетари) (1703—1914 елларда Санкт-Петербург, 1914—1924 елларда — Петроград, 1924—1991 елларда — Ленинград) — Россия Федерациясенең федераль дәрәҗәле шәһәр, элек Россия Империясе башкаласы булган. 1703 елда нигез салынган. Халык саны 4 953 219 кеше (2012 ел). Миллионлы шәһәрләр арасында Россиядә иң төньяк шәһәр. Тулысынча Аурупада урнашкан һәм башкала булмаган халык саны буенча иң зур шәһәр. Шәһәрдә Россия Федерациясе Конституция мәхкәмәсе урнашкан.

Санкт-Петербург

Халык саны	5 652 922 (1 гыйнвар 2025, демографик баланс)
Нигезләнгән	27 май 1703
Гимн	Гимн Санкт-Петербурга
Хөкүмәт башлыгы	Александр Беглов
Сәгать поясы	Мәскәү вакыты, UTC+03:00, Европа/Мәскәү
Кардәш шәһәрләр	Гданьск[1][2][3], Акаба[d][2], Искәндәрия[d][2], Алматы[2], Антверпен[2], Бакы[4][2][5], Бангкок[2], Барселона[2], Бәйтлеһем[d][2][6], Һавана[2], Һамбург[2][7], Грац[8][2][9], Даугавпилс[10][11][2], Дрезден[2][12], Дүшәнбе[2], Ереван[2], Загреб[2], Исфәһан[2], Квебек (шәһәр)[2], Кейптаун[13], Коломбо[d][2], Котка[2], Кошитсе[2], Лион[2], Лос-Анджелес[2][14][15], Mançester[2], Марибор[2][16], Миккели[2], Минск[2], Монтевидео[2], Мумбай[2], Мыколаив[13], Орһус[2], Осака[2], Ош[2], Пирей[d][2], Филибә[d][17][2], Пусан[2], Рио-де-Жанейро[2], Рига[2], Роттердам[2], Сент-Питерсберг[2], Сантьяго-де-Куба[2], Акъяр[13], Истанбул[2], Эстүгүлем[d][2], Тампере[2], Тбилиси[13], Тегу[18][2], Хайфа[d][2], Хартум[2], Харьков[2], Һелсинки[2], Хошимин[2], Чыңду[19], Шаңхай[2], Эдинбург[2][20], Венеция[21][2][22], Һайфоң[2], Күстәнҗә[2], Чиңдау[2], Астана[2], Йоһаннесбург[21], Пекин[2], Мар-дел-Плата[2], Буэнос-Айрес[2], Адана, Варна[d], Бордо[23][2], Һавр[24][25][26], Порту-Алегри[27][28], Торино[2], Несебыр[d], София, Осло[2], Тәһран[2], Касабланка[d], Сәләник[2], Дебрецен[2][29], Райниккендорф[d], Сус[d], Ришон-ле-Цион[d][30], Җиддә[d], Вэньчжоу[d][31][32], Красноярск[33][34], Будапешт, Җенова[2], Лимасол[d][2], Бишкәк[2], Сиань[d], Нампо[2], Инчон[2], Манама[d], Гвадалахара[2], Улан-Батор[2], Ставаңер[2], Бинзәрт[d][2], Ташкент, Ницца[2], Париж[2], Гөтеборг[d][2], Аддис-Абеба, Гвадалахара, Нетания[d][35], Турку[36][37][2][…] һәм Gagauziä[2]
География
Моның өлеше	Төньяк-Көнбатыш федераль округ
АТБ	Россия
Ил	Россия
Мәйдан	1,439 км²
ДДӨБ	3 метр
Сулык	Нева, Фин култыгы, Грибоедов каналы, Охта (Нева кушылдыгы), Кронверк бугазы, Крүков каналы, Зур Нева, Славянка (Нева кушылдыгы), Оккервил
Координатлар	59°57'тн, 30°19'кнч
Почта индексы	190000–199406
Телефон коды	812
RU-SPE
Gwleidyddiaeth
Канун чыгару органы	Санкт-Петербург законнар чыгару җыелышы
Башлык исеме	Санкт-Петербург губернаторы
Хөкүмәт башлыгы	Александр Беглов
Нигезләүче	Пётр I

География

Төп мәкалә: Санкт-Петербург географиясе

Географик урнашу

Санкт-Петербург Россиянең төньяк-көнбатышында, Нева буе түбәнлеге чикләрендә, Балтыйк диңгезенең Фин култыгында урнаша.

Шәһәрнең уртача биеклеге — 1-5 м (үзәк районнары), 5-30 м (төньяк районнары), 5-22 м (көньяк һәм көньяк-көнбатыш районнары); иң биек ноктасы — 176 м.

Санкт-Петербургтан эре шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)
			Оулу ~ 741 км Лаппеэнранта ~ 211 км Выборг ~ 135 км	Мурманск ~ 1320 км Кандалакша ~ 1133 км Костомукша ~ 948 км	Сыктывкар ~ 1501 км Архангельск ~ 1144 км Петрозаводск ~ 438 км
			Һелсинки ~ 392 км Таллин ~ 363 км	Җилләр розасы	Вологда ~ 697 км Казан ~ 1559 км Пермь ~ 2013 км Екатеринбург ~ 2330 км
			Псков ~ 278 км Рига ~ 561 км Вилнүс ~ 723 км	Великий Новгород ~ 170 км Витебск ~ 629 км Киев ~ 1239 км Акъяр ~ 2091 км	Тверь ~ 507 км Мәскәү ~ 734 км Сарытау ~ 1570 км Самар ~ 1795 км

Һидрография

Санкт-Петербургның космостан күренеше

Санкт-Петербург Нева елгасының ике ярларында, аның дельтада урнаша. Шулай ук шәһәрдә Нева елгасының култыклары (Зур һәм Кече Нева, Зур, Урта һәм Кече Невкалар, Фонтанка, Мойка, Екатерингофка, Крестовка, Карповка, Ждановка, Смоленка, Пряжка, Кронверк бугазы), кушылдыклары (Ижора, Славянка, Мурзинка, Охта, Чёрная речка) һәм якынча 20 ясалма каналлар агалар. Шәһәр чикләрендә Нева киңлеге — 340—650 м, тирәнлеге 14-23 м. Шәһәрнең су объектлары аша 800дан артык күпер салынган, шул исәптә 218 җәяүлеләр күпере һәм 8 ачыла торган күпер.

Сәгать поясы

Санкт-Петербург халыкара стандарт буенча Moscow Time Zone (MSK/MSD) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +4:00 гә тигез.

Климат

Шәһәр климаты — уртача, уртача континенталь климатыннан уртача диңгез климатына күчүче.

Бөтен метеокүзәтчелек тарихы буенча иң югары температура 2010 елның 7 августында тәшкил ителгән — +37,1 °C, иң түбән 1883 елның 11 гыйнварында −35,9 °C. Санкт-Петербургта ел буенча 600—700 мм атмосфера дуеннары ява, күбесе — апрельдән октябрьгә кадәр.

Санкт-Петербург климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	8,6	10,2	14,9	25,3	30,9	34,6	35,3	37,1	30,4	21,0	12,3	10,9	37,1
Уртача максимум, °C	−3,1	−3	2,0	9,3	16,0	20,0	23,0	20,8	15,0	8,6	2,0	−1,5	9,1
Уртача температура, °C	−5,5	−5,8	−1,3	5,1	11,3	15,7	18,8	16,9	11,6	6,2	0,1	−3,7	5,8
Уртача минимум, °C	−8	−8,5	−4,2	1,5	7,0	11,7	15,0	13,5	8,8	4,0	−1,8	−6,1	2,7
Абсолют минимум, °C	−35,9	−35,2	−29,9	−21,8	−6,6	0,1	4,9	1,3	−3,1	−12,9	−22,2	−34,4	−35,9
Явым-төшем нормасы, мм	44	33	37	31	46	71	79	83	64	67	56	51	662
Чыганак: Климат Санкт-Петербурга. Погода и климат. әлеге чыганактан 2012-01-24 архивланды. 2011-12-21 тикшерелгән.

Тарих

Петербург урнашкан территория 9-10 гасырларда Новгород җиренә караган. 15 гасырда Петербург урынында Новгород җөмһүриятенә караган авыллар урнашкан. 1478 елдан Рус дәүләте составында. 17 гасыр башларында шведлар Нева ярларын басып алып, Охта елгасы тамагында Ниеншанс ныгытмасын нигезлиләр. Рус гаскәре 1703 елның 1 (12) маенда бу ныгытманы басып ала һәм 16 (27) майда Пётр I Заячий (фин. Jänissaari) утравында Санкт-Питер-Бурх (соңрак Петропавловск) ныгытмасына нигез салган. 1703-04 елларда Котлин утравында Кроншлот ныгытмасы нигезләнгән (1723 елдан Кронштадт). 1704 елда Неваның сул ярында Баш Адмираллыкка нигез салынган.

Шәһәр сәнәгать мәркәзе сыйфатында тиз үскән. 18 гасырның ахырында ук шәһәрдә 160 сәнәгый предприятие булган. 1708 елдан Петербург Ингерманландия, 1710 елдан Петербург губернасы үзәге. 1712-28 һәм 1732—1918 елларда — Россия башкаласы. Бу җирдә патша сарае (1712 елдан), Сенат (1713 елдан), коллегияләр (1718 елдан; 1802 елдан министрлыклар) һәм башка дәүләт учрежденияләре урнашканнар.

1905 ел 22 гыйнвар — Санкт-Петербургта «Канлы якшәмбе».

1941 елның 8 сентябреннән алып 1944 елның 27 гыйнварынача кала фашистлар тарафыннан блокадада тотыла.

Сәнәгате һәм икътисады

Шәһәрдә күп фәнни һәм карау-проектлау институтлары бар (Гипро, Арканлау һәм Антарктика ТИ, Цитология институты, Норильск никеленең Гипода институты һәм башкалар).

Шәһәрнең машиналар төзү сәнәгате әһәмиятле. Россиядә сырлы чит ил машиналары заводлары бар.

Сәүдә сәнәгате (Дикси, Әйләнчек, Спортмастер супермаркетлар).

Финанс тармагы — (Россия Саклык Банкысының акча чыгару дворы, Финам, Россия Саклык Банкысы).

Транспорт

Һава транспорты

• Пулково аланы

Тимер юл транспорты

5 вокзал:

• Балтика вокзалы
• Витебск вокзалы
• Ладога вокзалы
• Мәскәү вокзалы
• Финляндия вокзалы

Ябылганнары

• Варшава вокзалы
• Охта вокзалы
• Диңгез буе вокзалы

Төзелеш. «Мостострой № 6» ПАО — төзелеш компаниясе. Бүген оешма Ростов АЭС-2, универсаль оффшор бассейнны һ. б. корылмаларны төзүе. 1979 елда оешма Череповецта «Октябрьский күперне» төзиләр

Халык

Халык саны
1764[40]	1765[41]	1780[41]	1789[41]	1800[40]	1811[41]	1817[41]	1825[41]
149 700	↗150 300	↗174 800	↗217 900	↗220 200	↗335 600	↗363 900	↗424 700
1833[41]	1837[41]	1840[41]	1850[40]	1852[41]	1863[41]	1870[41]	1882[41]
↗442 900	↗468 800	↗470 200	↗487 300	↗532 200	↗539 500	↗668 000	↗928 000
1891[41]	1897[42]	1900[40]	1901[41]	1910[41]	1914[41]	1915[40]	1916[40]
↗1 033 600	↗1 264 920	↗1 418 000	↗1 439 600	↗1 905 600	↗2 118 500	↗2 314 500	↗2 415 700
1917[40]	1918[40]	1919[40]	1920[40]	1921[40]	1922[40]	1923[40]	1924[40]
↘2 300 000	↘1 469 000	↘900 000	↘740 000	↗830 000	↗960 000	↗1 093 000	↗1 221 000
1925[40]	1926[43]	1928[44]	1930[40]	1935[40]	1940[40]	1941[40]	1942[40]
↗1 379 000	↗1 590 770	↗1 688 300	↗2 009 500	↗2 715 700	↗2 920 000	↗2 992 000	↘2 432 000
1943[40]	1944[40]	1945[40]	1946[40]	1947[40]	1948[40]	1949[40]	1950[40]
↘622 000	↘546 000	↗927 000	↗1 541 000	↗1 920 000	↗1 998 000	↗2 218 000	↗2 258 000
1955[40]	1956[45]	1959[46]	1960[40]	1962[41]	1965[40]	1967[41]	1970[47]
↗2 797 000	↗2 814 000	↗3 321 196	↗3 432 000	↘3 036 000	↗3 777 200	↘3 296 000	↗3 949 501
1973[41]	1975[40]	1976[41]	1979[48]	1980[40]	1981[40]	1982[40]	1983[40]
↘3 679 000	↗4 356 200	↘3 915 000	↗4 588 183	↗4 635 200	↗4 669 400	↗4 711 200	↗4 762 100
1984[40]	1985[40]	1986[40]	1987[40]	1988[40]	1989[49]	1990[50]	1991[50]
↗4 806 400	↗4 844 200	↗4 882 200	↗4 931 200	↗4 986 900	↗5 023 506	↘5 002 444	↗5 007 469
1992[50]	1993[50]	1994[50]	1995[50]	1996[50]	1997[50]	1998[50]	1999[50]
↘4 986 405	↘4 942 891	↘4 881 563	↘4 845 407	↘4 820 213	↘4 806 641	↘4 783 982	↘4 770 897
2000[50]	2001[50]	2002[51]	2003[50]	2004[50]	2005[50]	2006[50]	2007[50]
↘4 741 923	↘4 714 844	↘4 661 219	↘4 656 474	↘4 624 083	↘4 600 000	↘4 580 620	↘4 571 184
2008[50]	2009[50]	2010[52]	2011[53]	2012[54]	2013[55]	2014[56]	2015[57]
↘4 568 047	↗4 581 854	↗4 879 566	↗4 899 344	↗4 953 219	↗5 028 000	↗5 131 942	↗5 191 690

Административ-территориаль бүленеше

Санкт-Петербург 18 районына бүленә:

		Санкт-Петербургның административ-территориаль бүленеше
Адмиралтейство районы Василеостровский районы Выборг районы Калинин районы Киров районы Колпино район Кызыл Гвардия районы Красное Село районы Кронштадт районы	Курорт районы Мәскәү районы Нева районы Петроград районы Петродворец районы Диңгез буе районы Пушкин районы Фрунзе районы Үзәк районы
Районнар, үз чиратта, муниципаль округларга, шәһәрләргә һәм бистәләргә бүленәләр. Шәһәр чикләрендә 111 шәһәрэче муниципаль берәмлек бар: 81 муниципаль округ, 9 шәһәр (Зеленогорск, Колпино, Красное Село, Кронштадт, Ломоносов, Павловск, Петергоф, Пушкин, Сестрорецк) һәм 21 бистә.[58].

Кардәш шәһәрләр

1. , Акаба 2. , Искәндәрия 3. , Алматы 4. , Антверпен 5. , Бакы 6. , Бангкок 7. , Барселона 8. , Бордо 9. , Варшава 10. , Вифлеем 11. , Гавана 12. , Гавр 13. , Һамбург 14. , Гданьск 15. , Генуя 16. , Гөтеборг 17. , Грац 18. , Даугавпилс 19. , Дрезден 20. , Дүшәнбе 21. , Ирәван 22. , Загреб 23. , Иматра

24. , Исфәһан 25. , Квебек 26. , Кейптаун 27. , Киев 28. , Коломбо 29. , Котка 30. , Кошице 31. , Лаппеэнранта 32. , Лион 33. , Лос-Анҗелес 34. , Илбау 35. , Манчестер 36. , Марибор 37. , Мельбурн 38. , Миккели 39. , Милан 40. , Минск 41. , Монтевидео 42. , Мумбаи 43. , Николаев 44. , Ницца 45. , Әдис 46. , Орһус

47. , Осака 48. , Ош 49. , Париж 50. , Петрозаводск 51. , Пирей (1965) 52. , Пловдив 53. , Праһа 54. , Пусан 55. , Рио-де-Жанейро 56. , Рига 57. , Ришон ле-Цион 58. , Роттердам 59. , Сәләник 60. , Сент-Питерсберг 61. , Сантьяго-де-Куба 62. , Севастополь 63. , Истанбул 64. , Стокһолм 65. , Таллин 66. , Тампере 67. , Тбилиси 68. , Турку 69. , Тэгу

70. , Хайфа 71. , Хартум 72. , Харковь 73. , Һелсинки 74. , Хошимин 75. , Чыңду 76. , Шаңхай 77. , Эдинбург 78. , Венеция 79. , Краков 80. , Тарту 81. , Хайфон 82. , Каунас 83. , Констанца 84. , Чиңдау 85. , Астана 86. , Ставангер 87. , Йоханнесбург 88. , Пекин 89. , Мар-дель-Плата 90. , Буэнос-Айрес 91. , Воркута

Танылган шәхесләр

• Алексей Яһудин (1980), спортчы, бозда фигуралы шуу буенча Олимпия уеннары чемпионы (2002).
• Ольга Балтачиева, Ленинград Кече театры артисты, А. Я. Ваганова һәм Б. Эйфман балет академияләре педагогы, РСФСР атказанган артисты (1983).
• Василий Баженов, XVIII гасыр мигъмары.
• Федор Витт (1879―1970), опера җырчысы, вокал буенча педагог, профессор.
• Павел Дуров (1984), эшкуар, программист, миллиардер, «ВКонтакте» социаль челтәрен булдыручы.
• Клим Жуков (1977), видеоблогер, тарихи реконструктор һәм публицист, язучы-фантаст.
• Н. К. Рерих, рәссам.
• Пётр Лесгафт, педагог һәм табиб.
• Кирилл (Гундяев), Мәскәү патриархы (2009 елдан).
• Алексей Миллер, «Газпром» идарәчесе (2001 елдан).
• Ирина Понаровская, эстрада һәм джаз җырчысы.
• Галина Вишневская, опера җырчысы, ССРБ халык артисты.
• Александр Лазарев, РСФСР халык артисты.
• Елена Цыплакова, РФ халык артисты.
• Галина Молчанова (1929—1997), рәссам-график.
• Лев Ильин (1871—1937), медицина фәннәре докторы (1900), профессор (1912).
• Сергей Таборицкий, рус милләтче-монархисты, «Луч света» журналы мөхәррире, П. Н. Шабельский-Борк белән берлектә П. Н. Милюковка һөҗүм итүдә катнашкан, В. Д. Набоковны үтерүче. 1936—1945 елларда Алманиядә рус качаклары өчен Бюро җитәкчесе урынбасары, НСДАП әгъзасы (1942), сугыш җинаятьчесе, Гестапо белән тыгыз элемтәдә эш иткән.
• Александр Полубенцев (1952), балетмейстер, профессор (2004). РФ атказанган сәнгать эшлеклесе (1993), Тукай премиясе лауреаты (2025).

Татарлар

• Шамил Акбулатов (1940), инженер, меценат, Россия Федерациясенең атказанган төзүчесе.
• Нәгыймә Балтачиева — Киров театры артисты, мөгаллим. РСФСР атказанган сәнгать эшлеклесе (1967)
• Гатаулла Баязитов — ахун, «Нур» гәҗитен оештыручы.
• Сайра Вельшакова (1922—2006) — Ленинград (Санкт-Петербург) консерваториясе укытучысы
• Асия Миңнуллина (26.11.1952) — рәссам-сынчы, Тукай премиясе лауреаты (2010).
• Таһир Балтачиев — Киров театры артисты, мөгаллим.
• Шамил Балтачиев — Ленинград Кече театры артисты, кино артисты.
• Лилиан Наврозашвили — Санкт-Петербург ТЮЗы актрисасы, Муса Җәлилнең оныгы.
• Риза Бариев (1937—2010), фәлсәфәче, фәлсәфә фәннәре докторы (1996).
• Тимур Сираҗетдинов (1969—2000), РФ Каһарманы.
• Әдилә Айда (1912—1992), Төркиянең беренче хатын-кыз дипломаты.
• Җәннәт Җәбгу-Скибневска (1915—1992), Польша хәрбие.
• Фәйзулла Әминов (1948―2025), рәссам-график.

Моны да карагыз

• Санкт-Петербург метрополитены
• Ленинград камалышы
• Санкт-Петербург шәһәренең җәмигъ мәчете
• Муса Җәлил һәйкәле (Санкт-Петербург)
• Габдулла Тукай һәйкәле (Санкт-Петербург)