Караганды өлкәсе

Караганды өлкәсе (каз. Қарағанды облысы, Qarağandy oblysy) ― Казакъстандагы административ берәмлек (өлкә). Административ үзәге – Караганды шәһәре.

Караганды өлкәсе
каз. Қарағанды облысы, Qarağandy oblysy
Байрак	Илтамга
Нигезләнү датасы	10 март 1932
Дәүләт	Казакъстан
Башкала	Караганды
Административ-территориаль берәмлек	Казакъстан
Сәгать поясы	UTC+06:00 һәм Азия/Алма-Ата[d][1]
Геомәгълүматлар	Data:Kazakhstan/Qaraghandy.map
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Аким Карагандинской области[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Булекпаев, Ермаганбет Кабдулович[d][2]
Халык саны	1 371 974 (2022)
Кеше башына ТЭП	12 200 000 $
Нәрсә белән чиктәш	Куштанай өлкәсе, Акмулла өлкәсе, Павлодар өлкәсе, Көнчыгыш Казакъстан өлкәсе, Алматы өлкәсе, Җамбыл өлкәсе, Төркестан өлкәсе, Кызылурда өлкәсе һәм Актүбә өлкәсе
Мәйдан	427 982 км²
Почта индексы	100000
Рәсми веб-сайт	karaganda-region.gov.kz
Феноменның икътисады	economy of Karaganda Region[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Караганды өлкәсе Викиҗыентыкта

Төньякта ― Акмола, төньяк-көнчыгышта ― Павлодар, көнчыгышта ― Абай, көньяк-көнчыгышта ― Җидесу һәм Алматы, көньякта ―Җамбыл, көньяк-көнбатышта һәм көнбатышта ― Олытау, төньяк-көнбатышта ― Костанай өлкәләре белән чиктәш.

Рельеф

Өлкә территориясе Казакъ вак таулыгы ― Сары Арканың иң биек өлешен били, ул геоморфологик яктан үзенчәлекле, бертөрле булмаган, көчле күтәрелгән территорияне тәшкил итә (абсолют биеклеге 400-1000 м). Рельеф вак таулык түбәнлекләре, елга үзәннәре, су агышының коры су юллары, җир асты сулары өскә чыга торган ерынтылар, агымсыз иңкүлекләр, күл казанлыклары, дала уйсулыклары белән катлауланган^[3].

Климат

Климат континенталь, кыш салкын, аерым елларда көчле салкыннар һәм бураннар була. Гыйнварның уртача температурасы ― -16 -17°C. Җәй эссе, коры, җилле. Июльнең уртача температурасы 20-21°С. Өлкәнең төньягында еллык явым-төшем күләме – 250-300 мм, көньякта – 150-210 мм, түбәнлектәге таулы районнарда – 300-400 мм. Яңгырлар, нигездә, апрельдән октябрьгә кадәр ява^[3].

Гидрография

Балхаш – Иртеш субүләреннән башланып, Теңез күленә коючы Нора елгасы һәм аның кушылдыклары, аерым алганда, Шерубайнора елгасы, шулай ук Теңез күленә коючы Коланөтпес елгасы, Иртеш кушылдыгы Ишем елгасы өлкәнең халык хуҗалыгында зур әһәмияткә ия. Караганды өлкәсе елгалары күбесенчә аз сулы^[3].

Өлкә территориясендә 1910 күл бар. Күпчелек күлләрнең су дәрәҗәсе язда кискен күтәрелә һәм җәйдә төшә, нәтиҗәдә ярлар буйлап көзгә таба үзенчәлекле туфрак — тозлаклар барлыкка килә. Иң зур күл — Балхаш^[3].

Туфрак

Каркаралы милли паркы

Өлкәнең төньягында дала поясында карбонатлы кара туфрак һәм куе-соры туфрак тупланган. Каркаралы тауларында һәм башка тауларда тау кара туфрагы киң таралган. Өлкәнең үзәк районнарында ярымдала поясында тозлаклы карбонатлы кара көрән һәм көрәнсу туфрак өстенлек итә. Көньякта чүл поясында соры һәм көл төсендәге туфрак киң таралган. Елга үзәннәрендә куе кара көрән төстәге болын туфрагы очрый^[3].

Флора һәм фауна

Дала поясында үсемлекләрдән әрем, типчак, кылган (әби чәче), сары клевер, коңгырбаш, биюргун, чабыр, тигезлекләрдә сәрби, торантай, гөлҗимеш, агачлардан каен, канлыагач һ. б. үсә^[3].

Хайваннар дөньясында архар, урман кәҗәсе, җәйран, бүре, төлке, дала төлкесе-корсак, бурсык, көзән, тиен, куян, йомран, суыр, тушканчик, кабан дуңгызы, ондатра очрый. Кошлардан торна, дүдәк, бөркет, тилгән, карчыга, ягылбай, дала кошы, ябалак, өке, каракош, кашкабаш, каз, үрдәк, акчарлак һ.б. бар. Сулыклары балыкка бай. XIX гасырда Караганды өлкәсенең төньягында селәүсен, тауларда аю яшәгән^[4].

Тарих

Караганды өлкәсе территориясендә XIX гасырда Урта Җүз кабиләләре: аргыннар (Каракесек, Куандык, Суйиндик, Тобыкты, Таракты нәселләре), найманнар (Баганалы, Балталы), кыпшаклар (узын, торы, кулан ырулары) яшәгән^[5].

Караганды өлкәсе 1932 елның 10 мартында Казакъ АССР составында оеша. Башта аның өлкә үзәге Петропавел шәһәре булган. 1936 елның 29 июлендә аннан 25 район составында Төньяк Казакъстан өлкәсе аерылып чыга. 1936 елның 3 августыннан өлкә үзәге Карагандыда урнашкан. 1936 елның 5 декабреннән өлкә Казакъ ССР составында була.

СССР Югары Советы Президиумының 1939 елның 14 октябрендәге Указы белән Акмола шәһәре, шулай ук Акмола, Вишневск (Аршалы), Новочеркасск (Астрахан) һәм Эркеншилик (Ерейментау) районнары яңа барлыкка килгән Акмола өлкәсе составына тапшырыла.

1959 елда Тимертауның «Иске шәһәр» районында эшчеләр, яшәү шартларыннан канәгать булмаган кешеләр арасында массакүләм тәртипсезлекләр һәм күтәрелеш була, аларны яңа йортларга күчермиләр, торакны Болгариядән килгән «социалистик туганнарга» бирәләр, бу хәл Караганды металлургия комбинаты администрациясендә булган күп хаталар аркасында килеп чыга^[6].

1973 елның 20 мартында Караганды өлкәсеннән аның көньяк өлеше аерып алына һәм Җизказган өлкәсе оеша. 1997 елда әлеге территория кире кайтарыла.

2022 елның 16 мартында Казакъстан Республикасы Президенты Касыйм-Җумарт Тукаев парламент палаталарының уртак утырышы вакытында Караганды өлкәсенең бер өлешеннән яңа Олытау өлкәсе оештырылачак, дип белдерә. Аның составына Җизказган (административ үзәк), Караял, Сәтбаев шәһәрләрен, Җанаарка һәм Олытау районнарын кертергә тәкъдим итә.

Административ бүленеш

Өлкәнең административ бүленеше, 2022 елдан

Өлкә 2022 елның июненнән 7 район һәм 6 өлкә карамагындагы шәһәрне (шәһәр администрацияләрен) үз эченә ала.

1. Абай районы – үзәге Абай шәһәре
2. Актогай районы – Актогай авылы
3. Бокар җырау районы – Ботакара бистәсе
4. Каркаралы районы – Каркаралы шәһәре
5. Нора районы – Нора бистәсе
6. Осакаров районы – Осакаровка бистәсе
7. Шет районы – Аксу-Аюлы авылы
8. Караганды шәһәре
9. Балхаш шәһәре
10. Приозёрск шәһәре
11. Саран шәһәре
12. Тимертау шәһәре
13. Шахтинск шәһәре

Халык саны

Караганды өлкәсенең халык саны^{[7] [8]}:

1970	1979	1989	1999	2003	2004	2005	2006	2007
1 552 056	1 715 502	1 848 157	1 410 218	1 333 656	1 330 927	1 331 702	1 334 438	1 339 368

2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015
1 342 081	1 341 207	1 346 810	1 352 178	1 357 878	1 362 743	1 369 667	1 378 298

2020 елга Караганда өлкәсе халкы 1 376 882 кеше тәшкил итә.

Милли составы

Өлкә халкының милли составы (хәзерге чикләрендә)
1989—2009 елларда халык исәбен алу нәтиҗәләре һәм 2019 елга бәяләмә буенча::

	1989, кеше[9][10]	%[9]	1999 , кеше.[11]	%	2009 , кеше.[12]	%	2019, кеше.[13]	%
барлыгы	1745448	100,00%	1410218	100,00%	1341700	100,00%	1378533	100,00%
Казакълар	449837	25,77%	529478	37,55%	622265	46,38%	714068	51,80%
Руслар	817900	46,86%	614416	43,57%	529961	39,50%	488945	35,47%
Украиннар	128547	7,36%	78755	5,58%	49969	3,72%	40133	2,91%
Алманнар	159208	9,12%	57229	4,06%	32787	2,44%	31955	2,32%
Татарлар	52769	3,02%	39313	2,79%	32730	2,44%	30737	2,23%
Кореялеләр	14672	0,84%	14097	1,00%	13354	1,00%	13070	0,95%
Белоруслар	35731	2,05%	21579	1,53%	13370	1,00%	10787	0,78%
Чеченнар	5997	0,34%	4660	0,33%	5099	0,38%	5525	0,40%
Азәрбайҗаннар	4787	0,27%	3667	0,26%	4122	0,31%	4926	0,36%
Үзбәкләр	4478	0,26%	2325	0,16%	3474	0,26%	4529	0,33%
Башкортлар	9708	0,56%	5652	0,40%	4270	0,32%	3878	0,28%
Поляклар	7239	0,41%	5572	0,40%	3982	0,30%	3491	0,25%
Молдаваннар	5401	0,31%	3428	0,24%	2520	0,19%	2376	0,17%
Греклар	3660	0,21%	2408	0,17%	1851	0,14%	1833	0,13%
Чуашлар	5188	0,30%	3091	0,22%	2067	0,15%	1666	0,12%
Литвалылар	3687	0,21%	2474	0,18%	1795	0,13%	1638	0,12%
Мордвалар	6665	0,38%	4097	0,29%	2235	0,17%	1514	0,11%
Әрмәннәр	2957	0,17%	1751	0,12%	1853	0,14%
Кыргызлар	1484	0,09%	851	0,06%	1356	0,10%
Ингушлар	1602	0,09%	1427	0,10%	1313	0,10%
Болгарлар	2313	0,13%	1664	0,12%	1116	0,08%
Таҗиклар	1072	0,06%	804	0,06%	1055	0,08%
башкалар	20546	1,18%	11480	0,81%	9156	0,68%	17462	1,27%

Файдалы казылмалар

Өлкә территориясендә алтын, молибден, тутыя, кургаш, марганец, вольфрам запаслары тупланган. Монда зур күмер запаслары (Караганды күмер бассейны), тимер һәм полиметал рудаларының ятмалары бар. Асбест, оптик кварц, мәрмәр, гранит, асылташ һәм һөнәрчелек ташлары, бакыр, нефть, газ чыганаклары урнашкан.

Икътисад

Икътисадның төп тармаклары арасында электр энергетикасы, ягулык, кара металлургия, машина төзелеше, химия сәнәгате бар.

Авыл хуҗалыгы

2006 елның 1 июненә тулаем продукция күләме агымдагы бәяләрдә 8749,8 млн тенге тәшкил иткән.

Мәгариф

Өлкәләрдәге югары уку йортлары саны буенча Караганды өлкәсе беренче урынны һәм, Алматы шәһәреннән кала, беренче дәрәҗәдәге барлык административ берәмлекләр арасында икенче урынны алып тора.

Шәхесләр

• Наил Бакиров (1952, Караганды —2010), физика-математик фәннәре докторы (1995), профессор.
• Әхмәт Кадыйров (1951, Караганды —2004), Чечня президенты (2003—2004).
• Анатолий Юнысов (1934, Октябрь районы ―1997), машина йөртүче, Социалистик Хезмәт Каһарманы (1986).