Гісторыя Любчы

Любча — магдэбурскае мястэчка гістарычнай Наваградчыны. Да нашага часу тут захаваўся замак Радзівілаў ў стылі готыкі і рэнэсансу, помнік архітэктуры XVI—XVII стагодзьдзяў.

Любча. Ю. Пешка, пачатак XIX ст.

Вялікае Княства Літоўскае

Герб Любчы (1644)

Першы пісьмовы ўпамін пра Любчу як аб’ект выправаў крыжакоў зьмяшчаецца ў нямецкіх хроніках і датуецца 1401. З 1507 паселішча знаходзілася ў складзе Наваградзкага ваяводзтва. У 1517 уладальнікамі Любчы былі Г. Ельмановіч і М. Меляшковіч; апошні заснаваў тут мястэчка^[1]. З 1528 паселішча знаходзілася ў валоданьні ваяводы віленскага А. Гаштольда, з 1574 — старосты жамойцкага Я. Кішкі, які ў 1581 заснаваў тут школу і арыянскі храм (з XVII ст. — кальвінскі збор).

У 1590 кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў Любчы Магдэбурскае права і герб: «у блакітным полі срэбная падкова з трыма залатымі крыжамі і двума срэбнымі рыбамі»^[1]. У 1606 мястэчка перайшло да Радзівілаў, якія з мэтай эканамічнага ўмацаваньня і павелічэньня паселішча запрасілі сюды мяшчанаў зь Менску, Наваградку і інш. каралеўскіх местаў.

У XVII ст. у Любчы ствараліся рамесныя цэхі, таксама існавала друкарня, заснаваная П. Б. Кмітам, дзе выдавалася мэдычная і гістарычная літаратура, паэтычныя творы і інш. У канцы XVI — пачатку XVII стагодзьдзяў у мястэчку збудавалі мураваны замак. У 1644 Любча атрымала новы герб^[1]: «у блакітным полі брама з дзьвюма вежамі; наверсе брамы, паміж вежамі, збройны рыцар, у правай руцэ меч, у левай — шчыт»^[2]. У гэты час тут было 144 двары, Рынак, 4 вуліцы.

Мястэчка і замак з мапы XVII ст.

За часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1655 шматлікі загон запароскіх казакоў пад камандаю І. Залатарэнкі пераправіўся празь Нёман і прыступам узяў Любчанскі замак, фактычна цалкам яго разбурыўшы; казакі таксама разрабавалі мясцовую друкарню. На 1671 у мястэчку засталося 116 двароў, дзейнічалі кальвінскі збор і царква^[1].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Любча апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам воласьці Наваградзкага павету. У 2-й пал. XIX ст. паселішча знаходзілася ў валоданьні Фальц-Фэйнаў.

На 1884 у Любчы было каля 200 двароў. У кан. ХІХ ст. дзейнічалі царква і 2 сынагогі, працавалі школа і 21 крама, праводзіліся штотыднёвыя таргі^[3]. Паводле вынікаў перапісу (1897), у мястэчку было 444 двары, дзейнічалі царква і сынагога, працавалі жаночая царкоўна-прыходзкая школа, аптэка, 70 крамаў і корчмы, штогод зьбіраўся кірмаш.

Найноўшы час

Паказ трыкатажу ў Любчы, 1937. Трыкатажныя курсы в. Лаўрышава

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Любча абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі^[4], з 27 лютага 1919 году — у Сацыялістычнай Савецкай Рэспубліцы Літвы і Беларусі.

Па савецка-польскай вайне згодна з Рыскай мірнай дамовай (1921) Любча апынулася ў складзе Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам гміны ў Наваградзкім павеце. У гэты час у мястэчку і суседнім фальварку было 108 двароў.

У 1939 годзе Любча ўвайшла ў БССР, дзе з 1940 году стала цэнтрам Любчанскага раёну Баранавіцкай, з 1954 году — Гарадзенскай вобласьці. У Другую сусьветную вайну з 26 чэрвеня 1941 году да 8 ліпеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. У 1956 годзе Любчанскі раён скасавалі.

У 2003 годзе ўтварыўся дабрачынны фонда «Любчанскі замак», які сіламі валянтэраў-энтузіястаў праводзіць аднаўленьне замка. 24 ліпеня 2014 году адбылося зацьвержаньне гербу Любчы: «барокавая тарча, у блакітным полі якой выява срэбнай падковы, на вяршыні якой знаходзіцца залаты кавалерскі крыж, яшчэ два крыжы таго ж мэталу прымацоўваюцца на абодвух яе гаках. Унутры падковы выява дзьвюх рыб (ласось) у слуп: правая галавой уверх, левая галавой уніз»^[5].

Галерэя

Замак

• Палацава-замкавы комплекс
• 
  1880-я
• 
  да 1900
• 
  да 1900
• 
  да 1900
• 
  1910
• 
  1916
• 
  Ю. Клос, 1930
• 
  да 1939
• 
  да 1939
• 
  да 1939
• 
  да 1939
• 
  да 1939

Іншае

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Старая царква, 1912 г.
• 
  Старая царква, каля 1900 г.
• 
  Рынак, 1918 г.
• 
  Царква-мураўёўка, 1918 г.

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Царква-мураўёўка, 1918 г.
• 
  Царква-мураўёўка, 1918 г.
• 
  Нёман. Я. Булгак, 1910 г.
• 
  Рынак. В. Равенская, 1938 г.