Гісторыя Мазыру

Мазыр — магдэбурскае места, адзін з гістарычных цэнтраў Палесься, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваўся комплекс кляштару бэрнардынаў з касьцёлам Сьвятога Міхала Арханёла ў стылі барока, помнік архітэктуры XVIII ст., які пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. У прадмесьці Кімбараўцы захаваліся комплексы жаночага з касьцёлам Сьвятога Міхала Арханёла й мужчынскага з касьцёлам Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі цыстэрыянскіх кляштараў (барока, XVIII ст.). Сярод мясцовых славутасьцяў таксама вылучаліся царква Сьвятой Параскевы Пятніцы й Фарны касьцёл.

Пятніцкая царква, абмеры

Вуліца Замкавая. Касьцёл і кляштар бэрнардынаў

Раньнія часы

Мяркуецца, што паселішча, ад якога бярэ свой пачатак сучасны Мазыр, узьнікла ў VIII ст. ува ўрочышчы Кімбараўцы, дзе існавала ўмацаванае гарадзішча^[1]. У XI—XII стагодзьдзях умацаваны горад перанесьлі на Замкавую гару^[2].

Першы пісьмовы ўпамін пра Мазыр датуецца 1155 годам, калі ён перайшоў ад Кіеўскага да Чарнігаўскага княства. Працяглы час Мазыр знаходзіўся ў складзе Тураўскага княства, князі й біскупы якога называліся тураўскімі й мазырскімі. У 1240—1241 гадох места пацярпела ад татарскіх набегаў.

Вялікае Княства Літоўскае

Крыж з царквы. Д. Струкаў, 1864

Зь сярэдзіны XIV ст. Мазыр далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. У XIV—XVIII стагодзьдзях тут існаваў драўляны замак.

У 1471 годзе Мазыр увайшоў у склад Кіеўскага ваяводзтва. У XVI ст. места стала цэнтрам гродавага староства, з правядзеньнем адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы 1565—1566 гадоў — сталіцай павету. Па Люблінскай уніі (1569 год) і пераходу Кіеўскага ваяводзтва да Каралеўства Польскага з ініцыятывы мясцовай шляхты Мазырскі павет далучыўся да Менскага ваяводзтва.

У пачатку XVI ст. Мазыр складаўся з трох частак — цэнтральнай з астрогам, неўмацаванага пасаду й Рынку. За часамі вайны Маскоўскай дзяржавы зь Вялікім Княствам Літоўскім у 1534—1537 гадох усходнія захопнікі зруйнавалі Мазыр^[3]. На 1552 год у месьце існавалі цэрквы Сьвятога Спаса, Сьвятога Мікалая, Прачыстай Багародзіцы^[3], на 1571 год — 550 будынкаў, дзеялі 5 цэркваў, працавалі шпіталь і 44 крамы, на 1576 год — 293 мяшчанскія двары^[3].

28 студзеня 1577 году кароль і вялікі князь Стэфан Баторы надаў Мазыру Магдэбурскае права й герб «у блакітным полі чорны аднагаловы арол з срэбным шыльдам на грудзёх, на шыльдзе — чырвоная літара S»^[4]. Вытрымка з адпаведнага вялікакняскага прывілею:

	Надаем тому месту нашему печать мескую, то есть Орел з Сэм в нем вырисованым… которую урад меский на судах и иншых справах и потребах меских печатовать и того гербу ужывать мают вечные часы

Прывілей, 1680

У 1609 годзе Мазыр пацярпеў ад вялізнага пажару. Аднак ужо ў 1613 годзе коштам ахвяраваньняў завяршылася аднаўленьне ўмацаваньняў і места было «…абнесена высокім валам з 7 вежамі, або фортамі». У 1616 годзе староста Б. Стравінскі заснаваў у Мазыры касьцёл. З пачаткам вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1655 годзе маскоўскія войскі на чале з Валконскім захапілі й спустошылі места^[5].

У першай палове XVIII ст. у Мазыры збудавалі базылянскі манастыр, каля места — Кімбараўскія цыстэрыянскія кляштары. З 1752 году пачаў дзеяць кляштар марыявітак. У 1723—1773 гадох пры Фарным касьцёле існавала місія езуітаў^[6]. У 1726 годзе адкрылася езуіцкая школа (у 1773 годзе яе пераўтварылі ў сьвецкую вучэльню^[6]). У 1750 годзе казакі спустошылі кляштар цыстэрыянак ува ўрочышчы Кімбараўцы.

На 1724 год у Мазыры існавалі Кіеўская, Оўруцкая, Сьвідоўская, Нагорная, Гончая й іншыя вуліцы. У месьце было два замкі — Верхні (Стары), які месьціўся на Замкавай гары, і Ніжні. У падножжа Замкавай гары быў Рынак, на паўночным захадзе ад яго знаходзіліся меская ратуша, пякарня й стайня. Гандаль вёўся ў 56 крамах, якія атачалі пляц. Тамака ж быў шпіталь. Паводле мескага пляну 1769 году — Пятніцкая, Слуцкая, Кіеўская, Жытомірская вуліцы й Рынак; у месьце было 211 двароў, 6 цэркваў й касьцёлаў, ратуша, 2 майстэрні для абпалу цэглы.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Плян места, 1850

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Мазыр апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам павету Менскай губэрні. У 1796 годзе царскія ўлады даравалі месту новы расейскі герб. На 1825 год тут было 530 драўляных і 3 мураваныя будынкі, дзеялі 2 кляштары, працавалі 22 крамы й 27 корчмаў. У 1834 годзе ў Мазыры адкрылася шляхецкая вучэльня, ператвораная ў 1859 годзе ў прагімназію, потым — у гімназію. На 1862 год — 491 будынак, дзеялі 4 цэрквы, касьцёл і 2 юдэйскія малітоўныя дамы, працавала 71 крама; штогод з 6 да 27 студзеня й з 6 да 28 жніўня праводзіліся кірмашы. Месьцічы актыўна бралі ўдзел у нацыянальна-вызвольным паўстаньні (1863—1864).

Кімбараўка. Абмеры кляштару, 1860

На 1878 год у Мазыры дзеялі 3 царквы (у тым ліку мураваная, гвалтоўна пераробленая царскімі ўладамі з бэрнардынскага касьцёла), касьцёл і сынагога. У 1879 годзе тут заснавалі тэлеграфную станцыю, а ў 1885 годзе — запалкавую фабрыку «Маланка». Пракладаньне Палескіх чыгунак у 1880-х гадох паспрыяла далейшаму эканамічнаму разьвіцьцю Мазыру. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у месьце было 628 двароў, дзеялі 4 царквы, 2 капліцы, сынагога, 4 юдэйскія малітоўныя дамы, працавалі лякарня, прагімназія, 1-клясная прыходзкая й прыватная жаночая 2-клясная вучэльні, паштова-тэлеграфная кантора, бровар, майстэрня апрацоўкі скураў, 3 крупадзёркі, маслабойня, 170 крамаў, 13 заезных двароў, 8 корчмаў, 3 вінныя крамы. На 1904 год — 1210 жылых дамоў, у тым ліку 102 мураваныя, 50 газавых ліхтароў, водаправод, 2 друкарні, аптэка, 2 бібліятэкі, лясьніцтва. У верасьні 1913 году тут адбылася I сельскагаспадарчая й прамысловая выстава. Напярэдадні Першай сусьветнай вайны ў месьце было 1210 жылых будынкаў, 3 фабрыкі, 16 майстэрняў, 5 навучальных установаў, земская лякарня, мэтэастанцыя, друкарня й 2 кнігарні.

Этнограф і фальклярыст Аляксандар Сержпутоўскі засьведчыў бытаваньне на Мазыршчыне ў канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзяў саманазвы «ліцьвіны»^[a][7].

У лютым 1918 году Мазыр занялі войскі Нямецкай імпэрыі. 4 сакавіка 1918 году ўлады УНР абвясьцілі яго цэнтрам Дрыгавіцкай зямлі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Мазыр абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У месьце прызначылі павятовага старшыню БНР, дзеяў рэгістрацыйны пункт тавараў Беларускай цэнтральнай гандлёвай палаты^[8]. Тэрыторыя Палесься стала прадметам перамоваў паміж БНР і УНР. У пачатку траўня на адрас беларускай дэлегацыі паступілі пратэсты мазырскіх зямянаў супраць далучэньня іх да Ўкраіны, пазьней прадстаўнікі Мазырскага павету (разам з прадстаўнікамі Гомельскага і Рэчыцкага паветаў) наведалі Народны Сакратарыят БНР з пытаньнем пра пэрспэктывы беларуска-ўкраінскіх перамоваў і просьбай падтрымаць адкрыцьце беларускіх школаў^[9]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай I зьезду КП(б) Беларусі Мазыр увайшоў у склад Беларускай ССР, дзе стаў цэнтрам павету («падраёну») Гомельскага раёну^[10]. З 5 сакавіка да 29 чэрвеня 1920 году места знаходзілася пад польскай уладай. У 1924 годзе Мазыр стаў цэнтрам раёну БССР (у 1926—1927 гадох места ў Слабадзкім раёне). У 1924—1930 і 1935—1938 гадох места было адміністрацыйным цэнтрам акругі. 27 верасьня 1938 году Мазыр атрымаў афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У 1938—1954 гадох ён быў цэнтрам Палескай вобласьці. У Другую сусьветную вайну з 22 жніўня 1941 да 14 студзеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

У 1948 годзе аднавіў працу Мазырскі краязнаўчы музэй. У 1953 годзе адбыўся ўвод у эксплюатацыю рамонтава-экскаватарнага, у 1963 годзе — кабэльнага заводу. У 1958 годзе пачаўся рух на мосьце праз раку Прыпяць. У 1975 годзе адбыўся пуск першай чаргі Мазырскага нафтаперапрацоўчага заводу. У 1988 годзе пачаўся рэгулярны трамвайны рух.

Галерэя

Агульны выгляд

• Панарамы места
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1930 г.
• 
  1918 г.
• 
  1918 г.
• 
  1927 г.

Замчышча

• Замкавая Гара
• 
  1906 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.

Пятніцкая царква

• Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы
• 
  1912 г.
• 
  1918 г.
• 
  1918 г.

Фарны касьцёл

• Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі
• 
  да 1918 г.
• 
  1914 г.
• 
  да 1930 г.
• 
  1927 г.

Касьцёл і кляштар бэрнардынаў

• Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў
• 
  1915 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.

Рынак

• Рынак
• 
  1911 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  1924 г.
• 
  1927 г.
• 
  1928 г.
• 
  1927 г.
• 
  1927 г.
• 
  1927 г.

Вуліцы места

• Вуліцы і пляцы
• 
  Калінік
• 
  Калінік
• 
  Калінік
• 
  Калінік
• 
  Кіеўская
• 
  Кіеўская
• 
  Міхалкаўскі
• 
  Міхалкаўскі
• 
  Набярэжная
• 
  Оўруцкая
• 
  Слуцкая
• 
  Слуцкая
• 
  Слуцкая
• 
  Сьвідоўская
• 
  Сьвідоўская
• 
  Жытомірская

Кімбараўка

• Жаночы і мужчынскі цыстэраянскія кляштары
• 
  1885 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  Клябанаўка каля Кімбараўкі

Сядзіба Кяневічаў

• Мужчынская гімназія
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.

Прыпяць

• Рака Прыпяць
• 
  да 1918 г.
• 
  1918 г.
• 
  1918 г.
• 
  1918 г.
• 
  1918 г.

Заўвагі

1. рас. «Мало известные нам племена, жившие по берегам Припяти и ее левых притоков составили в исторические времена большой народ, который теперь принято называть белорусами. Сами себе они дают другие названия: живующих в малолесных полевых местах называют палевиками или лицьвинами, а занимающих полесскую часть Беларуси — палешуками»