Новы Сьвержань

Но́вы Сьве́ржань^[1] — вёска ў Беларусі, на пры ўтоку ракі Жацераўкі ў Нёман. Цэнтар сельсавету Стаўпецкага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 1982 чалавекі. Знаходзіцца за 3 км на поўдзень ад Стоўпцаў, за 5 км ад чыгуначнай станцыі Стоўпцы; на аўтамабільнай дарозе Стоўпцы — Нясьвіж.

Новы Сьвержань лац. Novy Śvieržań
Панарама: царква і касьцёл
Першыя згадкі:	1568
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Стаўпецкі
Сельсавет:	Навасьвержанскі
Вышыня:	148 м н. у. м.
Насельніцтва:	1982 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1717
Паштовы індэкс:	222690
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	53°24′0″ пн. ш. 26°42′0″ у. д.
Новы Сьвержань на мапе Беларусі ± Новы Сьвержань Новы Сьвержань
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Сьвержань — даўняе мястэчка гістарычнай Наваградчыны, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага^[2]. Да нашага часу тут захаваліся касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла ў стылі рэнэсансу, помнік архітэктуры XVI ст., і Прачысьценская царква ў стылі барока, помнік архітэктуры XVIII ст.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Мікалай Радзівіл «Сіротка»

Першы пісьмовы ўпамін пра Сьвержань як мястэчка Наваградзкага павету датуецца 1568 годам. У гэты час тут дзеяла царква, працаваў млын, на правым беразе Нёмана стаяў замак. Мястэчкам супольна валодалі А. Урэлеўскі, М. Слушка і А. Валовіч, потым Храптовічы.

У 1575 годзе Сьвержань перайшоў у валоданьне Мікалая Крыштапа Радзівіла «Сіроткі», які ў 1588 годзе заснаваў тут касьцёл, а ў 1590 годзе — царкву. На 1647 год у мястэчку было 5 вуліцаў, 84 двары, на 1681 год — 44 крамы. У XVII—XVIII стагодзьдзях Сьвержань ўваходзіў у склад Мірскага графства. За часамі Вялікай Паўночнай вайны ў 1706 годзе мястэчка спалілі швэдзкія войскі.

Маці Божая Сьвержанская

У першай палове XVIII ст. у Сьвержані заснавалі базылянскі манастыр з сэмінарыяй, у 1742 годзе Міхал Казімер Радзівіл збудаваў фаянсавую мануфактуру. У сярэдзіне XVIII ст. у мястэчку працавалі 3 млыны, на беразе Нёману знаходзілася 20 складоў для тавараў; адсюль пачынаўся нёманскі гандлёвы шлях у Каралявец. На 1747 год у Сьвержані было 160 двароў, у канцы XVIII ст. — каля 200 двароў. У гэты час мястэчка атрымала назву Новы Сьвержань, а суседняя вёска — Стары Сьвержань.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Новы Сьвержань апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам воласьці Менскага павету^[3]. У вайну 1812 году каля мястэчка адбылася бітва паміж расейскімі і францускімі войскамі. У 1860-я гады ў Новым Сьвержані было 178 двароў, дзеялі царква, касьцёл, капліца і сынагога, працавалі расейская народная вучэльня, школа, 2 млыны, каля 20 крамаў, карчма і паштовая станцыя, штогод праводзіліся 2 кірмашы. Паводле вынікаў перапісу 1897 году — 297 двароў, у пачатку XX ст. — 487 двароў.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Новы Сьвержань занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Новы Сьвержань абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён ўвайшоў у склад Беларускай ССР^[4]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Новы Сьвержань апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стаў цэнтрам гміны Стаўпецкага павету.

У 1939 годзе Новы Сьвержань увайшоў у склад БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 году стаў цэнтрам сельсавету. Статус паселішча панізілі да вёскі. На 1998 год тут было 864 двары, на 2000 год — 789. У 2000-я гады Новы Сьвержань атрымаў афіцыйны статус «аграгарадку».

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Вуліца і Прачысьценская царква, травень 1943 г.
• 
  Царква, каля 1900 г.
• 
  Інтэр'ер царквы, да 1915 г.
• 
  Касьцёл, 1920-я гг.

• 
  Касьцёл з боку апсыды, 1920-я гг.
• 
  Вежа касьцёла, 1920-я гг.
• 
  Сходы каля касьцёла, красавік 1943 г.
• 
  Інтэр'ер касьцёла, 1920-я гг.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1897 год — 1749 чал.
• XX стагодзьдзе: 1901 год — 2432 чал.; 1921 год — 514 чал.^[5]; 1998 год — 2205 чал.^[6]; 1999 год — 2285 чал.; 2000 год — 2277 чал.^[7]
• XXI стагодзьдзе: 2010 год — 1982 чал.

Інфраструктура

У Новым Сьвержані працуюць сярэдняя школа, 2 дашкольныя ўстановы, дом культуры, бібліятэка, пошта.

Забудова

Вуліцы і пляцы

З урбананімічнай спадчыны Новага Сьвержаню да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Менская, Нясьвіская і Румовая. Гістарычны Рынак ня мае афіцыйнай назвы. Паводле пляну першай паловы XIX ст., паўднёвая частка Наднёманскай вуліцы называлася Плябанскай, паўночная — Другой Румовай вуліцай, таксама існавалі Мірскі і Стаўпецкі (Stoupecki) гасьцінцы^[8]. У перапісе 1874 году ўпамінаецца Глухая вуліца^[9].

Эканоміка

РУП «Навасьвержанскі лесазавод» (піламатэрыялы, шпон, шпала), ТАА «Стаўбцоўскі райаграсервіс», ПУП «Мядзведзь тайгі» (вытворчасьць сьлясарнага інструмэнту).

Турыстычная інфармацыя

Славутасьці

• Замчышча
• Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (XVI ст.)
• Млын вадзяны (XIX ст.)
• Могілкі: польскіх жаўнераў, палеглых ў 1919—1920; юдэйскія
• Сынагога (XIX ст.)
• Царква Прачыстай Багародзіцы (XVI ст.)

Галерэя

• Краявіды Новага Сьвержаню
• 
  Царква
• 
  Касьцёл
• 
  Вадзяны млын
• 
  Даўні гасьцінец

Асобы

• Юры Весялкоўскі (нар. 1924) — грамадзка-палітычны дзяяч беларускай эміграцыі
• Мікалай Шчорс (1913—1995) — грамадзка-палітычны дзяяч беларускай эміграцыі
• Эдуард Шыркоўскі (1932—2002) — cтаршыня КДБ Рэспублікі Беларусь (1990—1994)
• Міканор Ярашэвіч (1885 — па 1937) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч, аграном і пэдагог; расстраляны савецкімі ўладамі