Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)

Царква́ Сьвяты́х Бары́са і Гле́ба — помнік архітэктуры XII—XVII стагодзьдзяў у Наваградку. Знаходзіцца ў цэнтры места, на гістарычнай Базылянскай вуліцы^[a]. Пры пабудове была ў юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату, цяпер — у валоданьні Маскоўскага патрыярхату. Твор архітэктуры готыкі і рэнэсансу. Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі.

Помнік абарончай і сакральнай архітэктуры
Царква Сьвятых Барыса і Глеба
Царква Сьвятых Барыса і Глеба да надбудовы шатроў з какошнікамі і купаламі-цыбулінамі
Краіна	Беларусь
Места	Наваградак
Каардынаты	53°36′0″ пн. ш. 25°49′26″ у. д.
Канфэсія	праваслаўе
Архітэктурны стыль	гатычная архітэктура, беларуская готыка і псэўдарускі стыль[d]
Дата заснаваньня	1517
Статус	Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь
Царква Сьвятых Барыса і Глеба на мапе Беларусі Царква Сьвятых Барыса і Глеба
Царква Сьвятых Барыса і Глеба на Вікісховішчы

Наваградзкая Барысаглебская царква — месца правядзеньня сабораў (катэдра) Літоўскай мітраполіі. У 2010 годзе, як і іншыя старадаўнія помнікі архітэктуры Беларусі, пацярпела ад рэканструкцыі, якую праводзіць Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату^[1].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

У першай палове XII ст. на гэтым месцы з вапнавых блёкаў зь нязначнымі ўстаўкамі плінфы збудавалі першую мураваную Барысаглебскую царкву^[2]. У 1317 годзе яна атрымала статус катэдры Літоўскай праваслаўнай мітраполіі. З XIV ст. пры царкве існаваў мужчынскі манастыр^[3].

У 1517—1519 гадох на падмурках старажытнай царквы XII стагодзьдзя^[4] вялося будаваньне ў тэхніцы гатычнай муроўкі новай саборнай царквы з фундацыі князя Канстантына Астроскага і пры падтрымцы мітрапаліта Язэпа Солтана. У 1620 годзе царква прыняла Унію. У выніку рэканструкцыі 1624—1632 гадоў да яе фасаду прыбудавалі дзьве вежы. У 1628—1636 гадох кіеўскі ўніяцкі мітрапаліт Язэп Руцкі заснаваў пры царкве мужчынскі базылянскі манастыр, а Адам Храптовіч — жаночы^[5].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай (1795 год), калі Наваградак апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, царква працягвала дзеяць як уніяцкая. Аднак па гвалтоўнай ліквідацыі Грэцка-Каталіцкай (Уніяцкай) царквы ў 1839 годзе расейскія ўлады адабралі будынак царквы ў Сьвятога Пасаду і перадалі ў валоданьне Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы).

У 1873—1875 гадох расейскія ўлады перабудавалі помнік у стылі дойлідзтва Маскоўскай дзяржавы.

Найноўшы час

За польскім часам у 1923—1924 гадох праводзілася рэканструкцыя царквы з частковым аднаўленьнем аўтэнтычнага выгляду.

У 1990-я гады ў выніку рэстаўрацыі аднавіўся гатычна-рэнэсансавы выгляд вежаў царквы. У чэрвені 2010 году Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату пачаў рэканструкцыю царквы (навуковы кіраўнік Г. Лаўрэцкі), у выніку якой у лістападзе таго ж году на вежы царквы паставілі какошнікі з шатрамі, завершанымі пазалочанымі купаламі-цыбулінамі. У зьвязку з гэтым старшыня Таварыства аховы помнікаў Антон Астаповіч зьвярнуўся зь лістом у Міністэрства культуры з просьбай спыніць працы і прыцягнуць да адказнасьці тых, хто ініцыяваў і дазволіў парушэньне закону (рэканструкцыя праводзілася без дазволу Міністэрства культуры і пратаколу паседжаньня навукова-мэтадычнай рады ад 3 лістапада, які мусіў быў складзены перад гэтым дазволам)^[6]. Ён прасіў распачаць у дачыненьні да прыходу царквы і адказных супрацоўнікаў Наваградзкага райвыканкаму адміністрацыйную справу (за парушэньнем пунктаў 2 і 4 артыкулу 10 «Закону аб ахове гістарычна-культурнай спадчыны»). Апроч таго, А. Астаповіч зьвярнуўся ў наваградзкую пракуратуру^[7].

Архітэктура

Інтэр’ер царквы ў 1930-я гг.

Помнік архітэктуры сымбіёзнага гатычна-рэнэсанснага стылю з рысамі абарончага дойлідзтва^[5]. У XVI ст. архітэктура праваслаўных сакральных будынкаў Вялікага Княства Літоўскага пачала набываць выразнае гатычнае аблічча, яскравым адлюстраваньне гэтых працэсаў ёсьць Наваградзкая Барысаглебская царква. У пляне яна вельмі падобная да раньніх літоўскіх касьцёлаў (Ішкальдзь), аднак у выкананьні саміх гатычных элемэнтаў і ў афармленьні фасадаў адчуваецца моцны ўплыў папярэдняй праваслаўна-бізантыйскай традыцыі.

Збудаваная ў XVI ст. царква мела прастакутны 3-нэфавы 4-слупны аб’ём з шырокай 5-граннай апсыдай і бязьвежавым галоўным фасадам. Пры рэканструкцыі XVII ст. галоўны фасад набыў дзьве бакавыя абарончыя вежы з байніцамі і зубчастым парапэтам ў завяршэньні^[5]. Дах накрылі зялёнай і карычневай паліванай дахоўкай, а ўнутры набралі ўзорыстую падлогу з 6-гранных, квадратных і ромбападобных паліваных плітак. У XVIII ст. у апсыдзе царквы зрабілі мураваны алтар.

Пры перабудове расейскімі ўладамі ў другой палове XIX ст. над дахам царквы ўзьвялі драўляны сьветлавы барабан з купалам-цыбулінай, парушыўшы пры гэтым нэрвюрнае скляпеньне цэнтральнай травеі. Да галоўнага фасаду прыбудавалі прытвор, а гатычная завяршэньні вежаў зьмянілі на гранёныя шатры з купаламі-цыбулінамі і какошнікамі ў аснове.

У выніку рэканструкцыяў XX ст. скляпеньням і вежам царквы вярнулі першапачатковы гатычна-рэнэсансавы выгляд.

Галерэя

Да перабудовы

• Да маскоўскай перабудовы
• 
  Э. Паўловіч, 1848 г.
• 
  В. Дмахоўскі, 1856 г.
• 
  В. Гразноў, 1865 г.
• 
  В. Гразноў, XIX ст.

• 
  З «Памятнай кніжкі Менскай губэрні», 1867 г.
• 
  2-я пал. XIX ст.
• 
  В. Дмахоўскі, 1872 г.
• 
  Н. Орда, 1876 г.

Па перабудове

• Па маскоўскай перабудове
• 
  Агульны выгляд, да 1939 г.
• 
  Агульны выгляд. Я. Булгак, да 1939 г.
• 
  Галоўны фасад, 1915—1918 гг.
• 
  Бакавы фасад, да 1939 г.

• 
  З боку вуліцы Базылянскай, 1916 г.
• 
  З боку вуліцы Базылянскай, 1915—1918 гг.
• 
  З боку вуліцы Замкавай, да 1939 г.
• 
  З боку Рынку. Я. Булгак, да 1939 г.

Сучасныя здымкі

• Сучасны стан
• 
  Агульны выгляд
• 
  Галоўны фасад
• 
  Бакавы фасад
• 
  Скляпеньні

Заўвагі

1. Цяперашні афіцыйны адрас — вуліца Паштовая, 10