Ян Баршчэўскі

Ян Баршчэ́ўскі (польск. Jan Barszczewski; 1790, 1794 альбо 1796, в. Мурагі, цяпер Расонскі раён, Віцебская вобласьць, Беларусь — 12 сакавіка [ст. ст. 28 лютага] 1851, Чуднаў, цяпер Жытомірская вобласьць, Украіна) — беларускі і польскі пісьменьнік, выдавец, адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры^[3].

Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Баршчэўскі.

Ян Баршчэўскі лац. Jan Barščeŭski
Ян Баршчэўскі
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	1796[1] Мурагі[d], Полацкі павет[d], Расейская імпэрыя
Памёр	28 лютага (12 сакавіка) 1851 Чуднаў, Жытомірскі павет[d], Валынская губэрня[d], Расейская імпэрыя
Пахаваны	Чуднаў
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці	выкладнік, выдавец
Гады творчасьці	1810—1849
Кірунак	клясыцызм, рамантызм, фальклёр
Жанр	фальклёр і фантастыка[d]
Мова	польская мова[2] і беларуская мова[2]
Дэбют	1810-я гг.
Значныя творы	«Шляхціц Завальня» (1846)
Подпіс
Творы ў Вікікрыніцах
Творы на сайце Knihi.com
Ян Баршчэўскі ў Вікісховішчы

Біяграфія

Маладосьць і навучаньне

Нарадзіўся ў вёсцы Мурагі Полацкага намесьніцтва ў сям’і грэка-каталіцкага сьвятара (род быў шляхецкага паходжаньня). Навучаўся ў Полацкай езуіцкай калегіі, дзе набыў вядомасьць чытальніка і вершапісца. Выступаў з уласнымі арацыямі і вершамі, напісаў у клясычным стылі паэму «Пояс Вэнэры» (на польскай мове, не захавалася). Студэнцкія канікулы найчасьцей праводзіў у вандроўках па навакольлі возера Нешчарда.

Пасьля заканчэньня Полацкай калегіі працаваў хатнім настаўнікам і гувэрнэрам. Падарожнічаў па Беларусі, зьбіраў фальклёр.

Пецярбурскі пэрыяд

У 1817 г. пераехаў у Санкт-Пецярбург, дзе выкладаў грэцкую і лацінскую мову^[4] ў некалькіх дзяржаўных установах і сам вывучаў старажытную літаратуру. Выконваючы даручэньні марскога ведамства, пабываў у Францыі, Вялікай Брытаніі і Фінляндыі, падарожнічаў па Полаччыне і Мсьціслаўшчыне. У Пецярбурґу ён пазнаёміўся з Адамам Міцкевічам і Тарасам Шаўчэнкам, якія, з ускосных зьвестак, высока ацанілі паэтычныя спробы маладога пісьменьніка, падштурхнулі яго на шлях прафэсійнай творчасьці. Ю. Барташэвіч сьцьвярджаў нават, што Міцкевіч уласнай рукой правіў асобныя яго вершы.

У 1840—1844 гадах Ян Баршчэўскі выдаваў у Пецярбурґу штогадовы альманах «Niezabudka» («Незабудка») з дапамогай літаратурнага гуртка выхадцаў пераважна зь Беларусі. Падтрымліваў творчыя сувязі з чальцамі гуртка і яго карэспандэнтамі — журналістам і крытыкам Рамуальдам Падбярэскім, літаратуразнаўцам і гісторыкам Юліянам Барташэвічам(pl), мастакамі Казімерам і Рудольфам Жукоўскімі(pl), фальклярыстам Ігнатам Храпавіцкім(be), пісьменьнікамі Людвікам Штырмэрам(pl), Вінцэнтам Рэўтам(be), Тадэвушам Лада-Заблоцкім, Аляксандрам Грозам(uk), В. Давідам, Станіславам Ляховічам, Аляксандрам Гротам-Спасоўскім. Сярод самых блізкіх сяброў Баршчэўскага пецярбурскага пэрыяду сучасьнікі называлі Гаўдэнцыя Шапялевіча(be), знаёмага з паэтам яшчэ з часоў вучобы ў Полацкай калегіі. Рэдкалегія часопіса мела кантакты з «Дэмакратычным таварыствам» (1836—1838), прапагандавала (праз Ф. Лаўцэвіча) забароненыя патрыятычныя вершы.

Чуднаўскі пэрыяд

У сярэдзіне 1840-х гадоў (1847?) на запрашэньне польскага пісьменьніка Г. Жавускага і крытыка М. Грабоўскага Баршчэўскі пераехаў у г. Чуднаў на Валынь. Пасяліўся ў доме графіні Ю. Жавускай, дзе жыў і вядомы мастак-графік Напалеон Орда.

У канцы 1840-х гадоў захварэў на сухоты і пасьля працяглай хваробы памёр у 1851 годзе. Пахаваны ў г. Чуднаве.

У красавіку 2019 року ў Чуднаве на прыватным падворку была выяўленая надмагільная пліта зь меркаванай магілы Яна Баршчэўскага. Пліта была перанесеная з разрабаваных за савецкім часам каталіцкіх могілак мястэчка^[5].

Творчасьць

Дзякуючы сваёй схільнасьці да паэтычных экспромтаў быў жаданым госьцем на сямейных урачыстасьцях вясковай шляхты. Першыя вядомыя вершы, напісаныя па-беларуску — «Дзеванька» (прысьвечаны каханай дзяўчыне Максімавічанцы) і «Бунт хлопаў» («Рабункі мужыкоў», «Размова хлопаў»). Займаўся таксама жывапісам (маляваў пэйзажы і карыкатуры, яго мастацкія творы карысталіся папулярнасьцю сярод мясцовых жыхароў.

На старонках «Незабудкі» Ян Баршчэўскі друкаваў пераважна вершаваныя апавяданьні. Ад клясыцызму паступова перайшоў да рамантызму. У 1843 годзе ў часопісе «Rocznik literacki» («Літаратурны штогоднік») упершыню надрукаваны яго беларускія вершы — «Дзеванька», «Гарэліца», апрацаваная народная песьня «Зязюля».

Баршчэўскі склаўся як паэт пад уплывам польскага клясыцызму. Захапленьне паэзіяй Адама Міцкевіча адбілася на ягоных польскіх творах (паэма «Жыцьцё сіраты», санэты «Мэлёдыі пілігрыма»).

У 1844—1846 гадах выдаў свой галоўны твор — празаічны зборнік «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданьнях» (т. 1—4, на польскай мове, гравюры Р. Жукоўскага), асобныя часткі якога раней друкаваліся ў часопісах «Rocznik literacki» і «Athenæum». Матэрыяльную дапамогу ў выданьні кніг Яна Баршчэўскага аказаў віленскі пісьменьнік Аляксандар Здановіч. Па невядомых прычынах ня выйшлі падрыхтаваныя аўтарам 5-ы і 6-ы тамы. Творы, сабраныя ў зборніку «Шляхціц Завальня…», напісаны пад відавочным уплывам беларускага фальклёру. Ян Баршчэўскі выкарыстаў сюжэты казак і легендаў «дзікага паўночнага боку Беларусі», апаэтызаваў родныя мясьціны, у тым ліку «велізарнае возера Нешчарда, накшалт затокі», каля якога знахадзілася вёска Мурагі, дзе прайшло ягонае дзяцінства.

Ян Баршчэўскі падтрымліваў блізкія адносіны з польскім паэтам і перакладчыкам К. Пятроўскім і доктарам Г. Кёлерам, зьбіраў матэрыялы пра археалягічныя аб’екты, падарожнічаў. У 1849 годзе выдаў у Кіеве 1-ю частку зборніка «Проза і вершы» (на польскай мове), куды ўвайшлі баляды, паэма «Жыцьцё сіраты», аповесьць «Душа не ў сваім целе».

Спадчына

Партрэт Яна Баршчэўскага пэндзля К. Рыпінскага, XIX ст.

Ян Баршчэўскі займае надзвычай важнае месца ў гісторыі мастацкай культуры беларусаў. На працягу ўсёй творчасьці кіраваўся рамантычна-ўзьнёслым пачуцьцём любові да роднага краю. Як рамантык аддаваў перавагу выключным, сьвяточным і трагічным аспэктам вясковага жыцьця, чым тлумачацца асобныя праявы страрашляхецкага кансэрватызму, ідэалізацыі мінулай вольнасьці і дабрачыннасьці. Яго беларускія творы напісаны ў фальклёрным стылі, маюць павучальны ці бурлескна-рэалістычны характар. Творы Баршчэўскага распаўсюджваліся ў рукапісах або вусным шляхам як народныя. Верш «Бунт хлопаў» трапіў у фальклёрныя запісы А. Семянтоўскага і П. Шэйна, зробленыя ў канцы XIX стагодзьдзя. У чытаньні і перапісваньні гэтага твору абвінавачваўся Паўлюк Багрым.

Беларускія пераклады

У 1916 годзе ў віленскай газэце «Гоман» зьявілася некалькі казак з «Шляхціца Завальні», перакладзеных на беларускую мову Янам Станкевічам. У 1917 годзе дзьве казкі былі надрукаваны асобнымі брашурамі — «Начэпнасьць» і «Чорнакніжнік і зьмея, што вылупілася с пятушынаго яйца», — якія, аднак, не атрымалі шырокай вядомасьці: згодна з загадам Галоўліта БССР № 33 ад 3 чэрвеня 1937 году гэтыя дзьве брашуры, у ліку іншых кніг шкоднага зьместу, падлягалі адабраньню зь бібліятэк і навучальных устаноў рэспублікі; прычынай, магчыма, была асоба перакладчыка.

У 1971 годзе казкі «Пра чарнакніжніка і зьмяю, што вывелася зь яйка, зьнесенага пеўнем» у перакладзе Максіма Гарэцкага і «Белая сарока» ў перакладзе Вячаслава Рагойшы былі ўключаны ў хрэстаматыю «Беларуская літаратура XIX стагодзьдзя», а ў 1977 годзе ў дакумэнтальным зборніку «Пачынальнікі: з гісторыка-літаратурных матэрыялаў XIX ст.» былі прадстаўлены тры ўводныя разьдзелы («Колькі слоў ад аўтара», «Нарыс Паўночнай Беларусі», «Шляхціц Завальня») у перакладзе Генадзя Кісялёва. У 1981 годзе за пераклад кнігі ўзяўся Уладзімер Мархель, які сваю працу так і не закончыў. Поўны жа пераклад «Шляхціца Завальні», выкананы Міколам Хаўстовічам, быў апублікаваны толькі ў 1990 годзе. У гэтае выданьне таксама ўвайшлі пераклады аповесьцей Баршчэўскага «Драўляны Дзядок і кабета Інсекта» і «Душа не ў сваім целе». У 1998 годзе ў сэрыі «Беларускі кнігазбор» выйшаў том «Ян Баршчэўскі. Выбраныя творы», куды, апрача згаданых твораў, увайшлі таксама пераклады п’есы «Жыцьцё сіраты», вершаў і лістоў пісьменьніка, выкананыя Рыгорам Барадуліным, Кастусём Цьвіркам, Уладзімерам Мархелем, Уладзімерам Дубоўкам і Міколам Хаўстовічам. У 2003 годзе быў надрукаваны зборнік вершаў Баршчэўскага «Лісты да Юліі» ў перакладзе Анатоля Канапелькі, а ў 2004 годзе — зборнік лістоў у перакладзе В. Таранеўскага.

Памяць

У 2020 годзе фонд імя Марыі Магдалены Радзівіл (Швайцарыя) адкрыў у Чуднаве (Жытомірская вобласьць, Украіна) помнік Яну Баршчэўскаму. У 2021 годзе ў Менску адрэстаўравалі надмагільную пліту Баршчэўскага, якую знайшлі ўвесну 2019 году ў Чуднаве. На пліце быў надпіс па-польску: «Ян Баршчэўскі, шанаваў Бога, прыроду і людзей, пісьменьнік натхненьняў і пачуцьцяў. Жыў годна 70 гадоў. Памёр 28 лютага 1851 году»^[6].

Бібліяграфія

1922

• Ян Баршчэўскі. Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданьнях. Ваўкалак, беларуская легэнда. Пераклад з польскае мовы Язэпа Лёсіка. // Адраджэньне : часопіс. — 1922. — № 1. — С. 83—90.

1990

• Ян Баршчэўскі. Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданьнях. / Уклад., пераклад з польскае мовы й камэнты Мікола Хаўстовіч; мастак Валеры Славук. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1990. — 384 с. — 37 200 ас. — ISBN 5-340-00526-7