Нямецкія ваеннапалонныя ў СССР

Нямецкія ваеннапалонныя ў СССР — вайскоўцы Ўзброеных сілаў Нямецкай дзяржавы, узятыя ў палон Чырвонай арміяй СССР падчас нямецка-савецкай вайны 1941—1945 гадоў. Выкарыстоўваліся пераважна ў якасьці будаўнікоў для аднаўленьня разбураных дарог, жытла і заводаў. Да 4 траўня 1950 г. СССР вярнуў на радзіму 1 939 163 нямецкіх ваеннапалонных^[1]. 12 кастрычніка 1959 г. Управа ў справах ваеннапалонных і інтэрнаваных Міністэрства ўнутраных справаў СССР выдала статыстычную справаздачу аб паланеньні 2 389 560 нямецкіх вайскоўцаў, зь якіх у палоне памерлі 356 678 (14,9%) чалавек і 2 032 873 (85,1%) вярнулі на радзіму да канца 1956 году. У савецкі палон здаліся 2 319 715 (97%) нямецкіх жаўнераў і малодшых афіцэраў, 69 469 афіцэраў і 376 нямецкіх генэралаў^[2].

Нямецкія ваеннапалонныя ў Кіеве (Украінская ССР, 1944 г.)

Паланеньне

На 1 студзеня 1942 г. 9147 нямецкіх вайскоўцаў патрапілі ў савецкі палон пераважна ў ходзе бітвы за Маскву(ru), што пачалася 30 верасьня 1941 году. Да 2 лютага 1943 г. 91 тыс. нямецкіх вайскоўцаў паланілі ў выніку Сталінградзкай бітвы, што пачалася 17 ліпеня 1942 году. 12 ліпеня 1943 г. у Краснагорску(ru) (Маскоўская вобласьць) Народны камісарыят унутраных справаў СССР і Галоўная палітычная ўправа Чырвонай арміі(ru) стварылі Нацыянальны камітэт «Свабодная Нямеччына»(ru) зь ліку ваеннапалонных.

12 кастрычніка 1959 г. Управа ў справах ваеннапалонных і інтэрнаваных Міністэрства ўнутраных справаў СССР выдала статыстычную справаздачу аб паланеньні цягам вайны 2 389 560 нямецкіх вайскоўцаў, у тым ліку 2 319 715 (97%) нямецкіх жаўнераў і малодшых афіцэраў, 69 469 афіцэраў і 376 нямецкіх генэралаў.

Нямецкія ваеннапалонныя ў Маскве (ліпень 1944 г.)

Нямецкія ваеннапалонныя пры ўзяцьці Караляўцу (красавік 1945 г.)

Год	Квартал	Палонных (тыс.)
1941	IV	26
1942	I	120
	II	120
	III	110
	IV	100
1943	I	170
	II	160
	III	190
	IV	200
1944	I	240
	II	370
	III	560
	IV	560
1945	I	1100
	II	2000
	III	1900
	IV	1400
1946	IV	1100
1947	IV	840
1948	IV	500
1949	IV	85
1950	IV	29[3]

Нямецкія ваеннапалонныя перад вызваленьнем у Франкфурце-на-Одры (красавік 1949 г.)

Вызваленьне

18 чэрвеня 1946 г. Савет міністраў СССР зацьвердзіў пастанову № 1263—519сс «Аб адпраўцы на радзіму хворых і непрацаздольных ваеннапалонных нямецкай і іншых заходніх нацыянальнасьцяў». 24 кастрычніка 1947 г. у Маскве Нарада міністраў замежных справаў Брытаніі, ЗША, СССР і Францыі зацьвердзіла рашэньне аб вяртаньні на радзіму да 31 сьнежня 1948 г. нямецкіх ваеннапалонных, якія ня бралі ўдзелу ў ваенных злачынствах. Да 4 траўня 1950 г. СССР вярнуў на радзіму 1 939 163 такіх нямецкіх ваеннапалонных^[1]. Паводле справаздачы Цэнтральнага фінансавага аддзелу Міністэрства ўнутраных справаў СССР, за 1943—1949 гг. (за 7 гадоў) нямецкія ваеннапалонныя адпрацавалі ў будаўніцтве і прамысловасьці звыш 38 млрд савецкіх рублёў ($185 млрд у цэнах 2015 г.), чым пакрылі 5,6% з 679 млрд рублёў шкоды, нанесенай СССР у вайне^[4]. 29 кастрычніка 1955 г. прэзыдыюм Вярхоўнага Савету СССР выдаў указ «Аб датэрміновым вызваленьні і рэпатрыяцыі нямецкіх ваеннапалонных, асуджаных за ваенныя злачынствы» (Адэнаўэраўская амністыя(ru)). 22 красавіка 1956 г. Галоўная ўправа лягераў (ГУЛаг) Міністэрства ўнутраных справаў СССР налічыла 2 733 739 былых ваеннапалонных з Узброеных сілаў Нямеччыны, у тым ліку 2 171 312 (79,4%) немцаў. 12 кастрычніка 1959 г. Управа ў справах ваеннапалонных і інтэрнаваных Міністэрства ўнутраных справаў СССР выдала статыстычную справаздачу аб паланеньні 2 389 560 нямецкіх вайскоўцаў, зь якіх у палоне памерлі 356 678 (14,9%) чалавек і 2 032 873 (85,1%) вярнулі на радзіму да канца 1956 году. У палоне сканалі 85 тыс. (93%) з 91 тыс. нямецкіх вайскоўцаў, захопленых падчас Сталінградзкай бітвы^[5]. Агулам большасьць гібеляў нямецкіх ваеннапалонных адбылася яшчэ да канца вайны падчас шматдзённага пешага шляху ў лягеры па прычыне пераахаладжэньня, голаду, адсутнасьці лекаваньня баявых ранаў і сыпнога тыфу (ад вошай у выніку нямытасьці).

Справаздача ГУЛагу 22 красавіка 1956 г.

Народнасьць	Лік ваеннапалонных	Вярнуліся на радзіму	Памерлі ў палоне
Немцы	2 171 312	2 031 743	297 250
Аўстрыйцы	156 681	145 790	10 891
Чэхі і славакі	69 977	65 954	4 023
Французы	23 136	21 811	1325
Югаславы	21 830	20 354	1476
Палякі	60 277	57 149	3128
Нідэрляндцы	4730	4530	200
Бэльгійцы	2014	1833	181
Люксэмбуржцы	1653	1560	93
Гішпанцы	452	382	70
Датчане	456	421	35
Нарвэжцы	101	83	18
Іншыя	3989	1062	2927
Агулам	2 733 739	2 352 671	381 067

Былы нямецкі вайсковец вярнуўся з савецкага палону (1955 г.)

Беларусь

У 1944—1955 гг. у Беларускай ССР дзейнічалі лягеры для нямецкіх ваеннапалонных і інтэрнаваных нямецкіх грамадзянаў, празь якія прайшлі 103 тыс. чалавек. У 1945 г. Аддзел у справах ваеннапалонных і інтэрнаваных Народнага камісарыяту ўнутраных справаў БССР налічваў 7 спэцшпіталёў і 9 лягераў: Бабруйск (№56), Баранавічы (№410), Барысаў (№183), Берасьце (№284), Ваўкавыск (№281), Віцебск (№271), Гомель (№189), Магілёў (№311) і Масюкоўшчына (№168; цяпер Менск). У лягерах і спэцшпіталях утрымлівалі 83 159 чалавек, зь іх 3734 (4,5%) афіцэры. Паводле народнасьці ўтрымлівалася 70 020 (84,2%) немцаў, 6482 аўстрыйцы, 5384 вугорцы і 1273 прадстаўнікоў іншых народнасьцяў (румыны, італьянцы, французы, палякі, чэхі, славакі, жыды, югаславы, бэльгійцы і люксэмбуржцы)^[6].

Нямецкія ваеннапалонныя ўдзельнічалі ў будаўніцтве Менскага аўтамабільнага заводу (МАЗ) і Менскага трактарнага заводу (МТЗ). Пасьля вяртаньня апошніх ваеннапалоных на радзіму ў 1956 г. у БССР засталося 77 магілаў памерлых у палоне (0,1% ад ліку ваеннапалонных). Частку рэштак пахаваных перанесьлі на зборныя могілкі нямецкіх вайскоўцаў: 9 лістапада 2010 г. адчыніліся ў вёсцы Шчаткава (Бабруйскі раён)^[7], 1 кастрычніка 2012 г. — у Бярозе (Берасьцейская вобласьць).

У культуры

• «Архіпэляг ГУЛАГ» (1973) — нарыс расейскага пісьменьніка Аляксандра Салжаніцына (1919—2008)
• «Пакуль ногі нясуць»(de) (2001) — фільм нямецкага рэжысэра Гарды Мартынса (нар. 1963)
• «Час зьбіраць камяні»(ru) (2005) — фільм расейскага рэжысэра Аляксея Карэліна(ru) (нар. 1967)