Армянафобія

Армянафобія (Арменафобія) — адна з праяў этнічнай ксенафобіі^[1], варожае стаўленне, няцерпнасць да армян як этнічнай групы; негатыўная ўсталёўка (непрыязь, ірацыянальны страх ці нянавісць^[2]) па дачыненні да армян ці Арменіі^[3], ідэалогія негатыўнага стаўлення да армян^[4].

Армяне, забітыя ў Асманскай імперыі ў час генацыда армян, 1915 год.

Армянафобія можа выяўляцца ў розных формах ад асабістай непрыязі да інстытуцыялізаванага пераследу. Тэрмін «армянафобія» выкарыстоўваецца аўтарамі артыкулаў у энцыклапедыях^[5][6] і слоўніках^[3], даследчыкамі ў вобласці паліталогіі і сацыялогіі^[1][7][8], палітычнымі дзеячамі^[9][10], прадстаўнікамі грамадскіх арганізацый ^[11] і журналістамі^{[12] [13]}.

Гісторыя армянафобіі

Армянафобія ў Расійскай імперыі

Як паказвае гісторык Ёрг Бабероўскі, адной з перадумоў варожага дачынення да армян, якая выявілася ў расійскім Закаўказзі ў апошнія дзесяцігоддзі XIX стагоддзя, стала неппрадстаўленасць мусульманскага насельніцтва ў мясцовых органах улады. У прыватнасці, паводле рэформы 1870 года, нехрысціянам належала не больш за траціна месцаў у гарадскіх саветах (а з 1892 года — не больш 20 %). Гэтыя меры, спрадвечна скіраваныя супраць яўрэяў, у Закаўказзі закранулі перадусім мусульманаў^[14], хочучы, прыкладам, у Баку яны, быўшы асноўнымі ўладальнікамі ўласнасці, складалі каля 80 % электарату^[15]. У выніку ў пачатку 1890-х у гарадскіх саветах такіх па перавазе мусульманскіх па колькасці выбарцаў гарадоў, як Ерэван, Баку і Шуша, пераважалі армяне^[14].

З іншага боку, адсутнасць рускай большасці ў гарадах Закаўказзя абцяжарвала правядзенне палітыкі русіфікавання. Таму з цягам часу празмеру ўзмацнелае прадстаўніцтва армян у органах гарадскога кіравання і на прамысловых прадпрыемствах стала ўспрымацца расійскай дзяржаўнай уладай як пагроза. У 1882 годзе цар Аляксандр III даручае міністру ўнутраных спраў Талстому зрабіць захады ў дачыненні армянскага нацыяналізму.

У канцы 1880-х амаль усе армяне звальняюцца з вышэйшых дзяржаўных пасад, сярод найвышэйшага каўказскага чынавенства шырацца антыармянскія настроі, у чымсь падобныя з антысеміцкімі. У 1885 закрываюцца армянскія школы^[16], у 1889 са школьнага навучання выключаецца курс гісторыі і геаграфіі Арменіі.

В. Л. Вялічка.

У 1890-х гадах армянскі нацыяналізм уступае ў супярэчнасць з асіміляцыйнай палітыкай і драматычным разваротам руска-армянскіх адносін. Царскія ўлады пачынаюць эксплуатаваць існую напружанасць паміж мусульманамі і армянамі. У 1896 годзе каўказскім намеснікам  (руск.) прызначаецца Рыгор Галіцын  (руск.). Ён праводзіць шэраг мер у карысць азербайджанцаў, у той жа час роля армян зніжаецца. Прыкладам, ён звольніў частку армян з дзяржаўных пасад і прызначыў на іх пасады мусульманаў^[17]. Пік антыармянскай кампаніі даводзіцца на 1903 год, калі ўлады канфіскуюць маёмасць армянскай царквы. У адказ армянскі нацыянальны рух пачынае засвойваць тэрарыстычныя метады  (руск.). Замах здзейснены на самага Галіцына, пасля якога ў 1903 годзе ён пакідае Каўказ. Кіраванне каўказскага намесніка Рыгора Галіцына было адзіным выпадкам адыходу царызму ад праармянскіх пазіцый^[18]. Напады армянскіх тэрарыстаў з арганізацыі Дашнакцуцюн на царскіх урадоўцаў даюць уладам магчымасць праверыць лаяльнасць мусульман. У студзені 1905 году ў чайханах шырыцца чутка, што армяне хочуць пошасць на мусульман падчас шыіцкага свята Магерам. У такіх умовах пахаванні кожнай ахвяры заказнога забойства, арэнай якіх тады быў Баку, ператвараліся ў агульнанацыянальныя дэманстрацыі. 6 лютага пасля расстрэлу армянамі працоўнага-азербайджанца ў Баку пачалася паніка. Узброеныя групы мусульманаў, што з’ехаліся ці сабраныя ў цэнтры Баку, забівалі ўсіх сустрэчных армян. На другі дзень пагрому натоўп стаў рабаваць армянскія крамы і дакаціўся да баракаў нафтавай фірмы Пітоева, дзе толькі 8 лютага было забіта больш 40 армян. Пагромы працягваліся пяць дзён. Мясцовыя ўлады не прымалі ніякіх мер да завадатараў. Як адзначае Бабероўскі, хоць падозранне, што губернатар сам справакаваў пагромы канчаткова не пацвердзілася, аднак удзел у гвалце ўлад не выклікае сумневу^[14]. Гэты канфлікт хутка выйшаў з-пад кантролю і да лета 1905 ахапіў  (руск.) цэлыя акругі Бакінскай і Елізаветопольскай губерняў. Здушыць хваляванні ўлады змаглі толькі ў 1906 годзе, скіраваўшы на Каўказ экспедыцыю пад камандаваннем генерала Максуда Аліханава-Аварскага  (руск.) (пасля забіты рэвалюцыянерамі-дашнакамі), які выявіў неўтаймаваную жорсткасць і, па цверджаннях расійскай прэсы, адкрыта заступаўся за татар зусім і за сваіх сваякоў ханоў Нахічэванскіх асабліва ў разаніне армян^[19][20][21]. Прызначаны ў красавіку 1905 года намеснікам Каўказа князь Варанцоў-Дашкоў дамогся змякчэння антыармянскай пазіцыі ўлады і звароту маёмасці армянскай царквы. Пасля замежнапалітычных канфліктаў з Асманскай імперыяй пазіцыя ўлады зноў робіцца праармянскай^[14].

Найболей зацятым армянофобам лічыўся пісьменнік і публіцыст чарнасотнікавага кірунку В. Л. Вялічка  (руск.), у якога сучаснікі адзначалі «зацяты нацыяналізм і баявое армянафобства»^[5][6], якое гарманічна спалучалася з антысемітызмам. У 1897—1899 гг. Вялічка рэдагаваў афіцыёзную газету «Каўказ», у якой вёў бязлітасную антыармянскую прапаганду^[22]. Ліберальныя сучаснікі лічылі яго агітацыю пагромнай і пасля параўноўвалі яго з кішынёўскім публіцыстам П. Крушаванам  (руск.), антысеміцкія артыкулы якога, як лічылася, справакавалі Кішынёўскі пагром  (руск.)^[23].

Але Вялічка быў не самотны ў сваіх выступах. Калі ён быў змушаны пакінуць свой пост рэдактара газеты «Кавказ  (руск.)», за яго ўступіўся рэдактар уплывовай праўрадавай газеты «Новое время» А. С. Суворын. Паводле яго думкі, адхіленне Вялічкі было выклікана інтрыгамі мясцовай інтэлігенцыі, што супярэчыла зацікаўленасцям грузінскага і армянскага народаў^[24]. Суворын у ісце падтрымаў генацыд турэцкіх улад у адносінах да армян, а «Новое время» імкнулася апраўдаць дамэтнасць дзеянняў турэцкага ўрада ў адносінах да збунтаваных армянскіх «разбойнікаў» і «рэвалюцыянераў». Газета Суворына звярталася да ўрада з просьбай падтрымаць прыкладу Турцыі і «ачысціць Каўказ ад гэтага шкоднага элемента» — партыі Дашнакцуцюн. «Для Расіі рускі печкавы збан даражэй, чым усё „армянскае пытанне“, для якога не жадаем ахвяраваць нават гэтым збанвм… Колькі рэжуць, рэжуць армян і ніяк не выражуць… дакладна іх непачаты край», — казаў А. С. Суворын^[25].

Антыармянскія публікацыі Вялічкі перадрукоўваліся таксама грузінскай газетай «Іверыя» (рэдактарам якой у той перыяд быў Ілья Чаўчавадзэ) і Тапчыбашавым  (руск.) у Баку^[8].

У 1990-я гады праца Вялічкі «Каўказ» была перавыдазена ў Азербайджане і стала выкарыстоўвацца ў якасці антыармянскага аргумента ў армяна-азербайджанскім супрацьстаянні^[22]. Менавіта развагамі Вялічкі, па выразе расійскага даследчыка В. А. Шнірэльмана  (руск.), натхняліся сучасныя азербайджанскія гісторыкі — у прыватнасці, Фарыда Мамедава і Зія Буніятаў  (руск.) — у распрацоўцы албанскай канцэпцыі  (руск.)^[26]. Антыармянскія выказы Вялічкі і Чаўчавадзэ цытуе ў сваёй кнізе «Лжэгісторыя» азербайджанскі акадэмік, дырэктар Інстытута гісторыі Акадэміі навук Азербайджана Іграр Аліеў^[27].

Армянафобія ў Германскай імперыі

У час армянскіх пагромаў 1894—1896 гг. нямецкі ўрад замінаў ужыванню міжнародных санкцый супраць Асманскай імперыі і рэформам у Армянскам пытанні, прапанаваным брытанцамі. Тон асвятлення пытання быў зададзены асабіста Вільгельмам II, які сцвярджаў, што Брытанія спрабуе дэстабілізаваць уладу асманскага султана, а таксама звінаваціў Брытанію ў гібелі 80 тысяч армян. У праекце мемарандума МЗСа Германіі пагромы тлумачыліся правакацыямі з боку армян. Гэта адлюстроўвала стэрэатып пра армян, што склаўся ў Германіі падчас каланізацыі Асманскай імперыі, калі армяне ўяўляліся прагнымі і падступнымі ашуканцамі. Падобныя характарыстыкі з боку немцаў павінны былі заваяваць давер туркаў і палегчыць пранікненне нямецкага капіталу ў Асманскую імперыю^[28].

Праявы армянафобіі ў постсавецкіх дзяржавах

Азербайджан

Па выразе Фёдара Лук’янава, галоўнага рэдактара часопіса «Россия в глобальной политике», «Армянафобія — інстытуцыйная частка сучаснай азербайджанскай дзяржаўнасці, і, вядома, Карабах у цэнтры гэтага ўсяго»^[29]. Як піша брытанскі журналіст Том дэ Ваал, які выдаў у 2005 годзе дакументальную кнігу «Чорны сад» пра гісторыю карабахскага канфлікту, «першай у сучаснай савецкай гісторыі выбліскам масавага гвалту»^[30] стаў Сумгаіцкі пагром  (руск.) — хваляванні на этнічнай глебе ў горадзе Сумгаіт Азербайджанскай ССР у лютым 1988 г., якія суправаджаліся масавым гвалтам у дачыненні армянскага насельніцтва, рабаваннямі, забойствамі, падпаламі і знішчэннем маёмасці. 29 лютага 1988 года на пасяджэнні Палітбюро ЦК КПСС у Маскве было афіцыйна прызнана, што масавыя пагромы і забойствы ў Сумгаіце ажыццяўляліся па нацыянальнай прыкмеце^[30][31]. Ужо тады акадэмік Зія Буніятаў, якога Том дэ Ваал заве ў сваёй кнізе «самым вядомым армянафобам у Азербайджане», уславіўся сваім артыкулам «Чаму Сумгаіт», у якой звінаваціў саміх армян у арганізацыі пагрому^[32].

Услед за Сумгаітам пагромы адбыліся ў Кіравабадзе, потым у Баку (1990).

Андрэй Палонскі  (руск.), які даследаваў станаўленне азербайджанскай нацыянальнай самасвядомасці ў канцы 1980-х — пачатку 1990-х гадоў, адзначаў, што «Карабахскі крызіс і нарастальная армянафобія спрыялі фармаванню ўстойлівага вобразу ворага, які ў пэўнай ступені паўплываў на характар новай ідэнтычнасці (спачатку агрэсіўна-пераможнай)»^[33].

У 1991—1994 гадах міжэтнічны канфлікт прывёў да маштабных вайсковых дзеянняў за кантроль над Нагорным Карабахам і некаторымі прылеглымі тэрыторыямі. У маі 1994 г. было падпісана Пагадненне пра бестэрміновае спыненне агню, якое прывяло да «замарожвання», але не ўрэгулявання канфлікту. Армянскія сілы працягваюць утрымваць значныя тэрыторыі за межамі заяўленай тэрыторыі НКР, не вырашана праблема бежанцаў, захоўваецца эканамічная блакада.

Як адзначаецца ў дакументах Хельсінкскай групы па правах чалавека  (руск.), неўрэгуляванасць армяна-азербайджанскага канфлікту служыць каталізатарам армянафобіі ў сучасным Азербайджане. У гэтай сувязі, у прыватнасці, паказваецца на рэгулярныя пратэстныя акцыі так званай «Арганізацыі вызвалення Карабаха», якая выступае супраць аднаўлення якіх б там ні было кантактаў паміж Азербайджанам і Арменіяй і за рашэнне канфлікту вылучна сілавымі метадамі. Гэтыя дзеянні карыстаюцца падтрымкай прадстаўнікоў азербайджанскіх улад^[34].

Вялікі рэзананс у СМІ атрымваюць некаторыя публічныя выказы дзяржаўных і грамадскіх дзеячаў Азербайджана, што сведчаць пра нацыянальную няцерпнасць, — такія, як заява старшыні Упраўлення мусульман Каўказа  (руск.) Гаджы Алахшукюра Пашазадэ  (руск.) пра тое, што «Хлусня і здрада ў крыві ў армян»^[35][36].

У. М. Казіміраў  (руск.) (расійскі дыпламат, Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол у адстаўцы, у 1992—1996 гг. кіраўнік пасярэдніцкай місіі Расіі, паўнамоцны прадстаўнік Прэзідэнта РФ па Нагорным Карабаху, удзельнік і сустаршыня Мінскай групы АБСЕ ад Расіі) неаднаразова заяўляў пра наяўнасць у Азербайджане вызначаных сіл, што інспіруюць антыармянскія настроі, у тым ліку на ўзроўні дзяржаўнага кіраўніцтва^[37].

У пачатку 2004 года, характарызуючы дзесяцігоддзе, што прайшло пасля падпісання пагаднення пра спыненне агню, ён пісаў:

Апынуўшыся надоўга ў дыскамфортным становішчы, Баку практычна ўзяў курс на татальную «халодную вайну» супраць армян. Адпрэчваюцца з парога і эканамічныя «амартызатары», і любыя кантакты з армянамі (нават па лініі грамадскасці); труцяць тых, хто падтрымвае гэтыя кантакты. У асвечанай свецкай дзяржаве сёй-той рады быў бы насадзіць падабенства фундаменталізму, рэваншызму і армянафобіі, што толькі замінае знішчэнню як прычын, так і наступстваў канфлікту. Усё больш праяў фанатызму і экстрэмізму нават на ўзроўні грамадскіх арганізацый. ^[38]

Даследчыца з Турцыі Ясемін Кіліт Аклар у працы, прысвечанай выкладанню гісторыі ў Азербайджане, робіць выснову, што афіцыйныя азербайджанскія падручнікі гісторыі здольныя выклікаць нянавісць і пачуццё этнічнай і нацыянальнай перавагі перадусім у адносінах да армян, а таксама да рускіх і іранцаў. Паводле яе падлікаў, на 391 старонцы аднаго падручніка гісторыі армяне завуцца ворагамі 187 разоў, рускія — 119 раз, іранцы — 44 разы. Для фармавання нацыянальнай ідэнтычнасці і ўзрушанасці нянавісці да армян выкарыстоўваюцца падрабязныя патэтычныя аповеды пра генацыд і пагромы, а таксама фатаграфіі ахвяр пагромаў. З пункту погляду Ясемін Аклар, падобнае стаўленне да армян робіць праблематычным існаванне армян у Нагорным Карабаху, калі ён увойдзе ў склад Азербайджана^[39]. Як піша канфліктолаг, кіраўнік Дэпартамента Інстытута міра і дэмакратыі Арыф Юнус  (руск.),

ужо ў падручніку для першага года навучання быў сфармаваны вобраз армян, як галоўных ворагаў Азербайджана і ўсяго «цюрка-мусульманскага свету» […] пры гэтым, у дачыненні армян таксама выкарыстоўваюцца разнастайныя негатыўныя эпітэты («бандыты», «агрэсары», «падступныя», «крывадушныя» і г.д.)^[40].

У сваім дакладзе за 2011 год Еўрапейская камісія па барацьбе з расізмам і няцерпнасцю  (руск.) адзначыла што ў Азербайджане фармуецца негатыўнае ўспрыманне ў дачыненні людзей армянскай нацыянальнасці^[41].

Сталыя негатыўныя згадванні пра Рэспубліку Арменія прыводзяць да фармавання негатыўнага ўспрымання ў дачыненні людзей армянскай нацыянальнасці. Мы заклікаем улады Азербайджана да актыўнай працы па змене сітуацыі ў дачыненні армян, якія знаходзяцца пад юрысдыкцыяй Азербайджана. Усе палітычныя партыі Азербайджана павінны выступіць з выразнай пазіцыяй супраць любых формаў расізму, дыскрымінацыі і ксенафобіі і паслаць выразны палітычны сігнал у карысць разнастайнасці і плюралізму, яны таксама павінны ўнікаць згадванні негатыўнага адцення пры абмеркаванні пытанняў, што маюць дачыненне да армян^[42].

Паводле паведамленняў брытанскіх, курдскіх і язідскіх газет, забіты падчас сутыкненняў  (англ.) у пачатку красавіка 2016 года 20-гадовы салдат армянскай арміі Кярам Слаян (з язідскай абшчыны Арменіі) быў абезгалоўлены. У сацсетках з’явіліся фатаграфіі і відэа, на якіх, паводле СМІ, азербайджанскія салдаты, якія трымаюць адсечаную галаву салдата ў якасці трафея^[43][44][45]. Азербайджанскі бок назваў дадзеную інфармацыю правакацыяй, а фатаграфіі з сацсетак — сфальсіфікаванымі^[46].

Расія

Падобныя праявы адзначаны ў Краснадарскім краі — прыкладам, у Славянску-на-Кубані (2002 год)^[47], Новарасійску. У Новарасійску масавыя хваляванні і армянскія пагромы адбыліся ў сакавіку 2005 года. На наступны дзень пасля побытавага канфлікту ў кафэ паміж новарасійскім казачым атаманам У. Пятрушам і адным з мясцовых маладых людзей у Новарасійск прыбыла калона аўтобусаў з узброенымі людзьмі з г. Сочы і Таманскага аддзела Кубанскага казачага войска. Колькасць групы склала ад 100 да 200 чалавек. Натоўп пагромнікаў, па сведчанні сведак, учыніў хваляванні ў раёне Цэмдаліна — білі вітрыны крам, кафэ, ламалі аўтамабілі, нападалі на людзей армянскай нацыянальнасці^[48] і проста неславянскага выгляду^[49].

К. В. Каракін (Інстытут Этналогіі і Антрапалогіі РАН) прыводзіць шматлікія прыклады праявы армянафобіі (і ксенафобіі ўвогуле) ў Краснадарскім краі з боку органаў улады і некаторых груп насельніцтва. Асноўнай крыніцай ксенафобіі з’яўляюцца цалкам падкантрольныя краявым уладам СМІ, у школах вядзецца ўлік вучняў «славянскіх» і «неславянскіх» нацыянальнасцяў. У некаторых раёнах Краснадарскага краю вывучэнне армянскай мовы ў школах знаходзіцца пад забаронай. Варожыя дзеянні ў дачыненні армян маюць месца і на побытавым роўні. Шэраг грамадскіх арганізацый таксама мае антыармянскую скіраванасць. Перадусім, гэта атрады казакоў, дзейнасць якіх Каракін ацэньвае як «вылучна дэструктыўную». 10 красавіка 2000 года губернатар краю Аляксандр Ткачоў  (руск.) публічна абвясціў ананімны ліст, што ўскладаў абвастрэнне крымінагеннай сітуацыі ў Туапсэ на «армянскія злачынныя групоўкі». Аднак начальнік ГУУС Краснадарскага краю Сяргей Кучарук назваў армян «самым законапаслухмяным народам Кубані». Паводле яго слоў армянская злачыннасць не складае і аднаго працэнта ад агульнага ліку злачынстваў у краі.

На думку Каракіна, спачатку губернатар Ткачоў асноўную стаўку ў сваёй «нацыянальнай палітыцы» зрабіў на армян, але да 2004 года стаў ссоўвацца ўбок туркаў-месхетынцаў  (руск.). Каракін злучае змякчэнне рыторыкі ў дачыненні армян з мерамі цэнтральнай улады, прынятымі ў выніку ціску Арменіі^[4].

Паводле думкі В. А. Шнірэльмана антыармянскія настроі на Кубані былі справакаваны ў тым ліку нібы наяўнымі ў армян тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі да Расіі. Па інфармацыі, наяўнай у Ф. В. Шалава-Каведзяева, яшчэ ўвесну 1992 гады цягніком Баку — Масква ў паўднёвыя рэгіёны Расіі дастаўляліся цэлыя мяшкі са шматлікімі асобнікамі правакацыйных брашур і ўлётак, якія шырыліся потым улетку 1992 года на поўдні Расіі. Яны прызначаліся для шырання сярод мясцовага насельніцтва з мэтай прымусіць МЗС Расіі падтрымаць Азербайджан у яго канфлікце з Арменіяй. Гэта прапаганда вялася ва ўмовах, калі ў Краснадарскі край і на Стаўраполле масамі прыбывалі армянскія бежанцы. Часткова яна дасягнула сваёй мэты, і ўвосень 1992 года ў Краснадарскім краі адзначаліся выпадкі нападу казакоў на армян і прадстаўнікоў іншых народаў Каўказа^[50].

У гэтых дакументах ад імя армян заяўлялася пра ўстанову нейкага Армянскага нацыянальна-вызвольнага фронту Паўночнага Каўказа, што нібы ставіў сваёй мэтай далучэнне земляў Паўночнага Каўказа да Арменіі. Сярод гэтых дакументаў фігуравала «Гістарычная даведка», быццам бы апублікаваная ў 1992 г. у Сцепанакерце ад імя Ф. В. Шалава-Каведзяева, актывіста Дэмакратычнай Расіі, які служыў тады намеснікам міністра замежных спраў Расіі. У гэтым дакуменце права армян на паўднёвыя землі Расіі апраўдваліся спасылкамі на наяўныя нібы археалагічныя і гістарычныя матэрыялы (грубая фабрыкацыя гэтага дакумента пацвярджаецца не толькі тым, што такія матэрыялы цалкам адсутнічаюць, але і тым, што нават армянскія радыкалы-рэвізіяністы ніколі не вырашалі заходзіць у сваіх прэтэнзіях так далёка). Выяўляючы абурэнне воплескам антыармянскай прапаганды на поўдні Расіі, часткай якой і з’яўляліся адзначаныя вышэй матэрыялы, армянская абшчына прыводзіла дадатковыя сведчанні ў карысць таго, што крыніца гэтай прапаганды знаходзілася ў Баку. Адным з іх з’яўляўся ліст, што паступіў у рэдакцыю газеты «Советская Россия» нібы ад рускай абшчыны Баку, які папярэджваў рускіх супраць «армянскай небяспекі»; у ім гаварылася, у прыватнасці, пра планы стварэння «Вялікай Арменіі» ад мора і да мора, а таксама пра імкненне армян звесці хрысціян з мусульманамі і пра тое, што армяне нібы перашкаджалі аб’яднанню Паўночнага і Паўднёвага Азербайджанаў.

Грузія

Паводле некаторай думкі, армянафобія з’яўляецца самай пашыранай формай ксенафобіі ў Грузіі^[51].

Ловел Барынгтан адзначае, што многія прадстаўнікі сучаснай грузінскай эліты затуляюць антыармянскай рыторыкай свае сапраўдныя мэты — дасягненне ўлады^[52]. Як піша пра армяна-грузінскі царкоўны канфлікт пражываючы ў Тбілісі незалежны журналіст Молі Корса, «воплеск антыармянскіх настрояў выразна выявіўся ў тэлевізійных ток-шоу, блогах і дыскусіях у сацыяльнай сетцы Facebook па дадзеным пытанні»^[53]. Адным з адкрытых армянафобаў з ліку інтэлігенцыі з’яўляецца рэжысёр Роберт Стуруа, чые антыармянскія выказы падпадаюць пад крытыку^[54].

Іншы армянафоб, прафесар Сухумскага ўніверсітэта Гурам Мархулія, вядомы шырокай публіцы толькі ў адной якасці — як зацяты армянаненавіснік, за сваю пазіцыю ганараваўся неверагоднага прызнання і павагі ў Азербайджане, дзе ён часты госць^[55].

На думку журналіста Тэнгіза Аблотыя, цяперашняя армянафобія ў Грузіі не мае ніякіх лагічных тлумачэнняў — у адрозненне ад XVIII стагоддзя, калі гэта з’ява, абумоўленая дамінаваннем у Грузіі армянскай буржуазіі, толькі-толькі ўзнікла^[54]. Грузінскі палітолаг Георгій Векуа выказвае здагадку, што вытокі армянафобіі ў Грузіі ўзыходзяць да «грузіна-армянскага царкоўнага расколу, з-за чаго многія стагоддзі армяне — паслядоўнікі Армянскай Апостальскай Царквы былі ерэтыкамі для Грузінскай Царквы, і наадварот»^[56].

Турцыя. Генацыд армян

Турак : Колькі яшчэ армян засталося ? Le Figaro, 1923.

Асноўны артыкул: Генацыд армян

Сярод прычын армянафобскіх настрояў у Асманскай Турцыі асабліва вылучаўся таксама эканамічны аспект. У 1914 г. армяне складалі 10 % насельніцтва Турцыі, аднак засяродзілі ў сябе 60 % імпарту і 40 % экспарту. Іх доля ва ўнутраным гандлі дасягала 80 %^[57].

Віцэ-консул Германіі ў Эрзуруме, разважаючы пра прычыны антыармянскіх пагромаў у 1915 г., піша^[58]:

Не думаю, што можна было як-небудзь інакш знішчыць культуру, якая старэй і нашмат вышэй турэцкай. Апроч таго, мне здаецца, што армяне, як і яўрэі, з’яўляюцца расай, якая валодае вялікай сілай супраціву. За кошт адукацыі, камерцыйных здольнасцей, высокай прыстасавальнасці ім атрымалася ўладкавацца ў неспрыяльных для сябе ўмовах […] Яны дамінуюць эканамічна ў гарадах. Амаль увесь гандаль засяроджаны ў іх руках. Іх працавітасць і актыўная прадпрымальнасць выклікаюць раздражненне.

Шырокамаштабныя пагромы армян былі распачаты ў час Руска-турэцкай вайны 1877—1878 гадоў (у Баязіце  (руск.) і Алашкерце  (руск.)). Аднак у гэтых выпадках, у адрозненне ад наступных падзей, ролю турэцкай адміністрацыі зводзілася хутчэй да патуральніцтва і няўмення ці нежадання ўзяць пад абарону «другагатунковых» хрысціянскіх падданак, чым да свядомай інспірацыі^[59].

Становішча рэзка змянілася пасля гэтай вайны, калі армянскае пытанне (пытанне пра гарантыі правоў армян і падаванне ім аўтаноміі) было вынесены на міжнароднае абмеркаванне, і армяне атрымалі міжнародныя гарантыі на Берлінскім кангрэсе, тады як сярод саміх армян узнік моцны нацыянальны рух (гл. Дашнакцуцюн). З гэтага моманту турэцкі ўрад ставіць сваёй мэтай тэрарызаваць армян і па магчымасці зусім знішчыць іх як небяспечны элемент^[60]. У 1894—1896 гг. султанам Абдул-Хамідам II арганізуецца цэлы шэраг масавых армянскіх пагромаў у Заходняй Арменіі і самім Стамбуле^[61][62][63]. У 1904 г. адбылася новая буйная разня ў заходне-армянскай вобласці Сасун  (руск.). Рэвалюцыя ў Турцыі, з запалам падтрыманая армянамі, падала ім роўнасць перад законам і поўныя грамадзянскія правы і, як здавалася спачатку, вырашыла «армянскае пытанне». Аднак неўзабаве прыйшэлыя да ўлады младатуркі выявілі, што армяне, атрымаўшы грамадзянскія правы, не жадаюць адмаўляцца ад сваіх нацыянальных вымогаў і асімілявацца ў адзінай цюркамоўнай «асманскай нацыі»; са свайго боку армяне зразумелі, што младатуркі імкнуцца да іх асіміляцыі, але зусім не да падавання ім аўтаноміі^[64]. У выніку ўжо ў 1909 годзе была арганізавана новая разня ў Кілікіі  (руск.). Распачатая неўзабаве Першая сусветная вайна падала младатуркам магчымасць вырашыць «армянскае пытанне» шляхам знішчэння армян, чым младатуркі і паспрабавалі скарыстацца^[65].

Гл. таксама

Пагромы:

• Разня армян у Баку, 1918
• Шушынская разня
• Сумгаіцкі пагром
• Армянскі пагром у Баку, 1990
• Разня в Маразе

Іншыя:

• Разбурэнне армянскіх могілак у Джульфе
• Армяна-турэцкія адносіны
• Раміль Сафараў
• Ксенафобія