Дзяржынск

Дзяржы́нск^[3] (трансліт.: Dziaržynsk, руск.: Дзержинск), да 29 ліпеня 1932 г. — Ко́йданава або Ко́йданаў — горад у Мінскай вобласці Беларусі, на рацэ Нецечка^[4]. Адміністрацыйны цэнтр Дзяржынскага раёна. Горад месціцца за 38 км на паўднёвы захад ад Мінска, на чыгуначнай лініі (станцыя Койданава) і аўтамабільнай дарозе Мінск — Баранавічы.

Горад Дзяржынск Цэнтр мястэчка Сцяг Герб Краіна Беларусь Вобласць Мінская Раён Дзяржынскі Каардынаты 53°41′ пн. ш. 27°08′ у. д.HGЯO Першая згадка 1146 Ранейшыя назвы Койданава Койданаў Крутагор’е Плошча 13,34 км² Вышыня цэнтра 193 м[1] Насельніцтва ▼29 630 чал. (1 студзеня 2025)[2] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1716 Паштовыя індэксы 222720 Аўтамабільны код 5 СААТА 6222501000 Афіцыйны сайт dzerzhinsk.minsk-region.by Дзяржынск на карце Беларусі ±

Дзяржынск на Вікісховішчы

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Дзяржынск (значэнні).

Назва

Гістарычны міф пра «татарскага хана Койдана», ад якога быцца паходзіць назва Койданава^[5], пачынаецца з аўтарскага нарысу «Літоўскае палессе» ў кнізе «Жывапісная Расія», дзе Адам Кіркор пісаў: «…отъ имени побежденнаго вождя Монголовъ, Койдана, Крутогорье названо Кайдановомъ, какъ и до сихъ поръ называется»^[6]. Гісторыкі лічаць і саму «Койданаўскую бітву» міфам, які створаны ў XVI ст. для праслаўлення літоўскіх князёў як абаронцаў ад татараў^[7].

У балцка-літоўскіх двухасноўных імёнах вядомы асновы Kai-, Dan- (другая аснова як у імёнах, ад якіх тапонімы Трыданы, Данейкі)^{[крыніца?]}. Дворышча Кайдановічы згадваецца ў сярэдзіне XVI ст. у складзе сяла Асабовічаў (цяпер у Пінскім раёне), разам з дворышчамі Карытаноўскія, Мышыкоўшчына^[8] (ад прозвішчаў Кайданоўскі, Картаноўскі, Мышакоўскі).

Традыцыйная гістарычная назва паселішча Койданаў або Койданава. 29 ліпеня 1932 года горад афіцыйна пераназваны на Дзяржынск, у гонар раннесавецкага дзеяча мясцовага шляхецкага паходжання (з Дзяржынава пад Івянцом) Фелікса Дзяржынскага.

Гісторыя

Афіцыйна^[9] датай заснавання сучаснага Дзяржынска лічаць 1146 год, бо, паводле Паўла Шпілеўскага, у старой койданаўскай драўлянай Пакроўскай праваслаўнай царкве захоўвалася ікона з надпісам «Крутагор’е, 1146 года»^[10]. Аднак сучасныя энцыклапедычныя даведнікі^[11][12] разглядаюць гэтыя звесткі толькі як імаверныя і датуюць першую пэўную пісьмовую згадку 1442 годам.

У 1439 годзе пабудаваны драўляны фарны касцёл^[13].

У 1445 годзе вялікі літоўскі князь Казімір Ягелончык аддаў Койданаў свайму стрыечнаму брату Міхаілу Жыгімонтавічу, сыну Жыгімонта Кейстутавіча. У 1483 годзе паселішча атрымаў маскоўскі ўцякач, князь Васіля Міхайлавіча Вярэйскага. Пасля смерці Вярэйскага, з 1501 года Койданавам валодала яго ўдава Марыя, а пасля шлюбу іх дачкі Соф’і з канцлер літоўскім Альбрэхтам Гаштольдам ў 1522 годзе Койданава перайшло да Гаштольдаў. З гэтага часу ў дакументах паселішча часам называлі «Гаштольдава»^[14].

У пачатку XVI ст. Койданаў пацярпеў ад набегаў татараў (1502 і 1503).

У 1542 годзе уладальнікам Койданава стаў вялікі князь літоўскі і кароль польскі Жыгімонт І Стары, які ў наступным годзе перадаў горад свайму сыну Жыгімонту ІІ Аўгусту. Горад з’яўляўся цэнтрам Койданаўскага стараства.

У 1552 г. Жыгімонт ІІ Аўгуст аддаў Койданава з замкам брату жонкі Барбары Мікалаю Радзівілу Рудому. «Да гэтага часу адносіцца стварэнне Койданаўскага графства, якое, складаючы частку ўладанняў біржанскіх Радзівілаў, пасля смерці апошняга з гэтай галіны — Багуслава, у 1669 г. перайшло ва ўласнасць нясвіжскай лініі, дадало да тытулаў ардынатам нясвіжскім тытул уладара ў Койданаве і захавалася ў іх сямействе да 1831 г.»^[15].

У інвентарах таго часу на тэрыторыі маёнтка фіксуецца істотная група ваенна-служылага насельніцтва, якая карысталася мясцовымі землямі на ўмовах нясення ваеннай службы і выканання іншых спецыяльных павіннасцей і не ўваходзіла ў склад прыгоннага сялянства^[16].

У 1550—1831 гадах Койданаў вядомы як значны асяродак распаўсюджвання кальвінізму. Каля 1564 года Мікалай Радзівіл «Руды» збудаваў тут драўляны кальвінскі збор (з 1613 — мураваны), а таксама плябанію, школу і багадзельню.

Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў мясцовасць увайшла ў склад Менскага павета Менскага ваяводства. У 1588 годзе паселішча атрымала статус мястэчка^[12]. Паводле інвентару 1588 г. тут было 120 дымоў, замак, кальвінскі збор, ратуша, касцёл, рынак, 2 карчмы, 4 вадзяныя млыны. Існавала 6 вуліцаў: Віленская, Мінская, Плябанская, Рубяжэвіцкая, Слуцкая, Станькаўская.

Кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза дазволіў праводзіць 2 вялікія кірмашы: на Грамніцы (2 лютага) і Сёмуху і штотыднёвы торг. Пазней кірмашы таксама збіраліся на Юр’я (23 красавіка) і Пакровы (1 кастрычніка).

«На кірмашах, дзе пераважна прадаюць коней і быдла, бывае вельмі шмат народу. Яўрэі займаюцца дробным гандлем і перакупніцтвам коней, бо Койданава мае сумную славу аднаго з цэнтраў канакрадства».^[15]

Паводле звестак на 1620 год, у цэнтры мястэчка знаходзіўся чатырохкутны гандлёвы пляц, забудаваны дамамі рамеснікаў і гандляроў; на пляцы было 5 крамаў, карчма і 23 мяшчанскія двары; агулам налічвалася 110 двароў.

11 ліпеня 1655 г. у пачатку Трынаццацігадовай вайны войскі Маскоўскай дзяржавы ўшчэнт спустошылі Койданаў. Як даносілі захопнікі свайму гаспадару^[17]:

...местечко Койданов взяли, и которыя... были в том местечке полския и литовския люди, и тех всех людей мечю предали и то местечко и посады все выжгли.

Аднаўленне Койданава ішло марудна. У 2-й палове XVIII ст. тут збудавалі новы драўляны касцёл Св. Ганны. Станам на 1791 год у мястэчку было 134 дымы.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Койданаў апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, дзе стаў цэнтрам воласці Мінскага павета Віленскай губерні. У 1796 годзе мястэчка атрымала герб: «выява галінак дуба і алівы»^[11]. У 1800 г. двор і мястэчка, уласнасць Дамініка Радзівіла, 277 двароў, 1237 жыхароў, уніяцкая царква Пакрова Багародзіцы, кальвінскі збор, паштовая станцыя, 2 млыны, гандлёвыя лаўкі.

З XVIII стагоддзя Койданава з’яўляецца буйным цэнтрам распаўсюду хасідызму^[18].

У вайну 1812 года пры адступленні расійскай арміі мясцовыя жыхары перашкодзілі казакам падпаліць склад аўса і сена^[19]. Койданава было захоплена французскімі войскамі, арганізавана падпрэфектура, створаны склады харчавання. 15 лістапада 1812 года каля Койданава адбыўся вялікі бой, у выніку якога французы страцілі 1 тыс. салдат, 64 афіцэраў, каля 4 тыс. салдат патрапілі ў палон. Гэта перамога адкрыла расійскім вайскам шлях на Мінск.

У 1815 г. у мястэчку 262 жыхары мужчынскага полу. У 1840 г. шмат жыхароў памерлі ад эпідэміі халеры.

У 1843 г. «насельніцтва горада складае 1550 душ абодвух палоў. Апроч жыдоў і хрысціянаў тут жывуць на выдзеленых землях і татары»^[13]. Паводле П. Шпілеўскага, койданаўскія татары досыць заможныя, «потому что живут ближе к Минску, и следовательно, имеют больше возможности сбывать в губернском городе свои огородные произрастания и выделаннные кожи»^[10].

Канфесійная структура Койданава ў 1846 г. была наступнай: з 1889 чалавек 819 — праваслаўныя (каля 43 %), 777 — іудзеі (каля 41 %), 278 — каталікі(каля 15 %), 10 — евангелікі(каля 0,5 %), 5 — мусульмане (каля 0,3 %)^[18]

У 1851 г. пабудавана мураваная праваслаўная царква. У 1866 г. — 234 двары, 1383 жыхары, царква, касцёл, кірха, сінагога. У першай палове 19 ст. на плошчы пабудаваны заезны дом (спалены польскімі вайскамі ў 1920 г.).

«Мястэчка Койданаў старое, як свет, а лепш сказаць, як Кітай, і як Кітай, чужое ўсякаму прагрэсу — якое было спрадвеку непрыгляднае, такое і цяпер засталося», — так пісаў у 1852 г. Уладзіслаў Сыракомля^[13].

У час паўстання 1863-64 гг. у ваколіцах Койданава дзейнічалі паўстанцкія атрады пад кіраўніцтвам А. Ваньковіча і Б. Аскеркі^[14].

У 1871 годзе праз мястэчка прайшла чыгунка, адкрыўся 2-павярховы вакзал. У 1885 г. пачала дзейнічаць фабрыка па ачыстцы свіной шчаціны. У 1897 г. налічвалася 4744 жыхары. У 1899 г. пачала працаваць запалкавая фабрыка «Дружына» (згарэла ў 1919 г.), у 1900 г. — 208 рабочых. З 1908 г. дзейнічаў лесапільны завод.

У канцы XIX — пачатку XX ст. дзейнічалі кальвінскі збор, касцёл, царква, сінагога; працавалі народная і гарадская вучэльні, 2 яўрэйскія малітоўныя школы, багадзельня, больш за 30 крамаў, паравы млын, шапавальні, бровары; рэгулярна праводзілася 6 кірмашоў.

Змітрок Бядуля згадвае цадзіка з Койданава, да якога прыязджалі веруючыя з усёй Расіі^[20]. Паміж габрэямі абшчыны ў Койданава існавала сур’ёзная канкурэнцыя: «Кожны крамнік, гандляр, і нават рамеснік, меў ‘свайго’ пана, якога абслугоўваў, які даваў яму заробак. Кожны меў нават і ‘сваіх’ сялян, ‘свае’ вёскі, з якімі вялі гандаль. Часта на вуліцы або нават у сінагозе сварыліся паміж сабой за ‘сваіх’ паноў, за ‘сваіх’ сялян. Вялася ў гэтым кірунку пастаянная барацьба за збыт тавараў і вырабаў, за заваёву сімпатыі сялян і навакольных памешчыкаў»^[21].

У 1905-07 гг. неаднаразова адбываліся антыўрадавыя выступленні рабочых.

У 1908 г. пачало працаваць гарадское вучылішча, якое ў 1913 г. было пераўтворана ў вышэйшую пачатковую школу. У 1912-13 гг. тут вучыўся беларускі паэт і драматург К. Крапіва.

У 1909 г. у мястэчку — 518 двароў, 4696 жыхароў, на чыгуначнай станцыі — 15 жыхароў. У 1911-12 гг. дзейнічала курсы па садаводстве і агародніцтве.

У Першую сусветную вайну з 1915 г. знаходзілася ў прыфрантавой зоне. З вясны 1916 г. мястэчка і чыгуначную станцыю неаднаразова бамбілі нямецкія самалёты.

З 1916 г. працавала фабрыка сухіх фарбаў. У 1917 г. у мястэчку 781 двор, 4009 жыхароў.

У сакавіку 1917 г. створаны Савет салдацкіх дэпутатаў, а ў маі арганізаваны бальшавіцкі камітэт. У лістападзе 1917 г. усталявана савецкая ўлада. У лютым-снежні 1918 г. акупіраваны нямецкімі вайскамі. З 1.1.1919 — у БССР, з 27.2.1919 — у складзе ЛітБел. З жніўня 1919 г. занята польскімі вайскамі, якія адступілі 10 ліпеня 1920 г. (мястэчка пры адступленні моцна пацярпела. У пачатку кастрычніка 1920 г. польскія войскі пасля баёў захапілі Койданаў, што адчыніла ім шлях на Мінск.

У лістападзе 1920 г. у выніку антыбальшавіцкага паўстання на чатыры дні ўтварылася Койданаўская самастойная рэспубліка.

З 1921 г. паводле Рыжскай мірнай дамовы — у складзе БССР. У 1924 годзе Койданаў стаў цэнтрам раёна БССР (з 30 чэрвеня 1937 да 15 студзеня 1938^[22] быў у Мінскім раёне). У 1924 г. пачалі дзейнічаць электрастанцыя, Народны дом, фабрыка «Слон». У 1926 г. — 750 дамоў, 5475 жыхароў.

У 1930 годзе савецкія ўлады зачынілі мясцовы касцёл і ліквідавалі каталіцкую парафію^[23].

15 сакавіка 1932 г. паселішча атрымала статус горада і стала цэнтрам новаўтворанага польскага аўтаномнага раёна імя Дзяржынскага. 29 ліпеня 1932 г. бальшавікі змянілі назву паселішча на Дзяржынск у гонар Фелікса Дзяржынскага^[24]; чыгуначная станцыя захавала старую назву. У маі 1932 г. адкрыты польскі агранамічны тэхнікум.

Падчас Другой сусветнай вайны з 28 чэрвеня 1941 да 7 ліпеня 1944 г. Дзяржынск знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй. Немцы, рэалізуючы нацысцкую праграму знішчэння яўрэяў, стварылі гета ў Дзяржынску. Тут у перыяд з лета 1941 года да 21 кастрычніка 1941 года былі закатаваныя і забітыя каля 2000 яўрэяў.

• Горад на старых здымках
• 
  Збор і замак, знішчаныя бальшавікамі ў 1930—1950-я
• 
  Збор, бакавы фасад
• 
  Збор, брама
• 
  Збор, інтэр'ер
• 
  Касцёл Св. Ганны
• 
  Касцёл, бакавы ўваход
• 
  Касцёл, алтар
• 
  Чыгуначная станцыя

Насельніцтва

Год Колькасць 1866 1 383 1897 4 744 1909 4 696 1917 4 009 1926 5 475 1939 8 700 1970 11 500 1977 10 700 Год Колькасць 1991 23 700 1993 23 900 1996 24 600 2003 25 000 2006 24 800 2008 24 900 2009 25 164 [25][26][…] 2012 25 670 Год Колькасць 2013 26 052 2014 26 338 2015 26 972 2016 27 225 [27] 2017 27 441 2018 27 839 2019 28 253 2019 29 170 Год Колькасць 2020 29 000 [28] 2021 29 739 [29] 2022 29 863 [30] 2023 29 811 [31] 2024 29 796 [32] 2025 29 630 [2]

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудаўнічай і металаапрацоўчай, лёгкай, харчовай прамысловасці. Гасцініца.

Культура

Дзейнічаюць гістарычна-краязнаўчы музей і Беларускі дзяржаўны архіў кінафотафонадакументаў.

У месце паставілі помнік у гонар 850-годзя заснавання Крутагор’я-Койданава-Дзяржынска.

Славутасці

• Гарадзішча (XI—XIII стст.)
• Замчышча
• Касцёл Святой Ганны (XVIII ст.)
• Свята-Пакроўская царква (1851)
• Брацкія могілкі, вул. 1-я Ленінская —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 613Д000132шыфр 613Д000132.

Страчаная спадчына

• Кальвінскі збор (1613—1621)
• Койданаўскі замак

• Краявіды Дзяржынска
• 
  Рэшткі гарадзішча
• 
  Гарадзішча, помнік
• 
  Касцёл Св. Ганны
• 
  Пакроўская царква

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Дзяржынска

• Адам Глобус — беларускі пісьменнік, мастак, выдавец.
• Артур Вольскі (1924—2002) — беларускі пісьменнік.
• Сяргей Сідор (1937—1998) — беларускі географ, педагог.
• Кайдановер (1624—1676) — талмудыст.
• Анастасія Ігараўна Віннікава (нар. 1991) — спявачка.
• Аляксандр Кандратавіч Бурак (1918—1993) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, Герой Савецкага Саюза (1945).
• Георгій Васілевіч Будай (1913—1989) — адзін з удзельнікаў камуністычнага падполля і кіраўнікоў партызанскага руху ў Мінскай і Баранавіцкай вобласці ў гады Вялікай Айчыннай вайны.
• Іосіф Майсеевіч Ліўшыц (1904—1997) — вучоны ў галіне гідралогіі. Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі БССР.
• Уладзімір Сцяпанавіч Бабраўніцкі (1905—?) — беларускі вучоны, дзяржаўны дзеяч.
• Яфім Майсеевіч Маршак (1905—1985) — беларускі дзеяч сельскай гаспадаркі і будаўніцтва.
• Ларыса Іванаўна Новаш (нар. 1940) — беларускі архітэктар.
• Якаў Саўчык (1880—1955) — французскі дызайнер.
• Антоні Патоцкі (1867—1939) — пісьменнік і літаратурны крытык