Кабардзінская мова

Кабардзі́нская мова, таксама кабардзі́на-чарке́ская, усходне-ады́гская або усходне-чарке́ская (саманазва адыгэбзэ /ˈaːdəɣa(ː)bza/^[3], къэбэрдей адыгэбзэ, къэбэрдейбзэ) — мова кабардзінцаў і чаркесаў, вельмі блізкая да адыгейскай мовы, адна з дзяржаўных моў Кабардзіна-Балкарскай і Карачаева-Чаркескай рэспублік. Адна з рэгіянальных моў Расійскай Федэрацыі.

Кабардзінская мова
Адыгскія мовы на карце Каўказа
Саманазва	Къэбэрдей Адыгэбзэ Къэбэрдей Адыгэбзэ
Краіны	Расія, Турцыя, Іарданія, Сірыя, Саудаўская Аравія, Германія, ЗША
Агульная колькасць носьбітаў	1 628 500[1]
Статус	уразлівая[d][2]
Класіфікацыя
каўказскія мовы паўночнакаўказскія мовы[d] абхаза-адыгскія мовы[d] адыгскія мовы[d] кабардзінская мова
Пісьменнасць	кабардзінскае пісьмо[d], кірыліца, лацінскае пісьмо і арабскае пісьмо[d]
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	каа 250
ISO 639-1	—
ISO 639-2	kbd
ISO 639-3	kbd
WALS	kab
Atlas of the World’s Languages in Danger	1065
Ethnologue	kbd
IETF	kbd
Glottolog	kaba1278
Вікіпедыя на гэтай мове

Некаторыя мовазнаўцы схільны лічыць кабардзінскую і адыгейскую мовы дыялектамі агульнай адыгскай мовы^[en]. Самі адыгейцы, кабардзінцы і чаркесы называюць сваю мову адыгэбзэ, што азначае «адыгская мова», што звязана з ідэямі агульнай адыгскай (чаркескай) нацыі^[4]. Нягледзячы на існаванне агульнай назвы і ўсведамленне адзінасці мовы шматлікімі носьбітамі, большасць лінгвістаў схільны падзяляць адыгскую мову на дзве асобныя мовы. Прычынай гэтаму з’яўляецца значная розніца паміж мовамі ўсходу і захаду.

Пісьмо^[ru] да 1924 года было на заснавана на арабскім алфавіце і кірыліцы, з 1924 па 1936 год — на лацініцы, але ў 1936 годзе была павернута кірыліца.

Генеалагічная і арэальная інфармацыя

Кабардзінская мова разам з адыгейскай, убыхскай, абхазскай і абазінскай адносяцца да абхаза-адыгскай сям’і моў (паўночна-заходне-каўказскія мовы).

Сёння мова ў асноўным распаўсюджана ў Расіі і на Блізкім Усходзе: у Расіі мова распаўсюджана ў Кабардзіна-Балкарыі, Карачаева-Чаркесіі, Адыгеі, Краснадарскім краі, Стаўрапальскім краі і Маздокскім раёне Паўночнай Асеціі.

За мяжой Расіі кабардзінская мова шырока прадстаўлена ў краінах Бліжняга Усходу. У прыватнасці, у такіх краінах як Турцыя, Іарданія, Сірыя, Саудаўская Аравія, а таксама ў Германіі і ЗША.

Сацыялінгвістычная інфармацыя

У Расіі па даных перапісу 2010 года, каля 516 000 чалавек^[5] валодаюць кабардзінскай як роднай мовай. З іх, па рэзультатах перапісу, прыкладна 460 000 валодаюць таксама рускай.

Усяго па свеце налічваецца 1 628 500 чалавек, якія валодаюць кабардзінскай мова, з іх 36 700 маналінгвальны^[1].

У 1995 годзе была прынята ў якасці дзяржаўнай мовы Кабардзіна-Балкарскай рэспублікі (разам з балкарскай і рускай), у 1996 годзе — у якасці дзяржаўнай у Карачаева-Чаркесіі.

Дыялекты

Вылучаюць некалькі галоўных гаворак^[1] кабардзіна-чаркескай мовы: баксанская, бесленееўская, хабезская, кубанская.

• Баксанская гаворка распаўсюджана ў Вялікай і Малой Кабардзе і ў маздокскіх кабардзінцаў.
• Хабезская гаворка распаўсюджана сярод чаркесаў Карачаева-Чаркесія.
• Кубанская гаворка распаўсюджана ў кабардзінскіх пасяленнях рэспублікі Адыгея (Ходзь, Блечэпсін, Кашэхабль).
• Бесленееўскі дыялект займае прамежкавае становішча паміэ кабардзіна-чаркескай і адыгейскай мовамі, часамі лічыцца таксама дыялектам адыгейскай мовы. Распаўсюджаны галоўным чынам у аулах Бесленей і Вака-Жыле ў Карачаева-Чаркесіі і ва Успенскім раёне Краснадарскага краю.

Пісьмо

Да пачатку ХІХ стагоддзя было некалькі спроб стварэння кабардзінскага пісьма на аснове арабскага.

Лацінскі алфавіт кабардзінскай мовы 1930 года.

У 1829 годзе выкладчыкам Пецярбургскага ўнівесітэта Іванам Грацылеўскім быў створаны кабардзінскі алфавіт на аснове кірылічнай графічнай аснове. У 1832 — 1835 гадах першы кабардзінскі асветнік Шора Ногмаў стварыў кабардзінскі алфавіт спачатку на кірыліцы, а потым на арабіцы. На працягу ўсяго ХІХ стагоддзя кабардзінская арабіца некалькі разоў змянялася.

Сітуацыя двайнога пісьма захоўвалася да 1924 года, калі пісьмо было пераведзена на лацінскую аснову. Але ў 1936 годзе кабардзінская мова, першай з нацыянальных моў Савецкага Саюза, была пераведзена з лацінскага алфавіта на кірыліцу.

Зноскі

1. Па даных Ethnologue
2. UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger Праверана 24 чэрвеня 2018.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q925553'></a>
3. Hewitt, George North West Caucasian(англ.) // Lingua. — 2005. — В. 1. — Т. 115. — С. 93. — ISSN 0024-3841. — DOI:10.1016/j.lingua.2003.06.003
4. Kabardian | people | Britannica (нявызн.).
5. Перапіс насельніцтва 2010 года