Крэва

Першыя пісьмовы згадкі пра Крэва як сталіцу Нальшанскай зямлі^[7] змяшчаюцца ў нямецкай хроніцы і датуюцца XIII ст. З таго часу назва паселішча неаднаразова фіксуецца ў розных летапісах, дакументах і на мапах. У 1260-я гады Крэва далучылася да Вялікага Княства Літоўскага. У XIV ст. яно зрабілася сталіцай Крэўскага княства, тут пабудаваны мураваны замак. У 1338 г. вялікі князь Гедзімін перадаў Крэва свайму сыну Альгерду, потым ім валодаў Ягайла.

У 1382 годзе па загаду Ягайлы ў Крэўскім замку забілі Кейстута, бацьку Вітаўта. 14 жніўня 1385 года тут адбылося падпісанне Крэўскай уніі. У 1387 годзе Ягайла заснаваў у Крэве адну з першых у Літве каталіцкіх парафій. У 1391 годзе загінуў апошні князь крэўскі Вігунд. У 1413 годзе мясцовасць увайшла ў склад Віленскага ваяводства^[8].

Пра аўтахтонных жыхароў Крэва і іх антрапанімію ў другой палове XV ст. сведчыць Літоўская Метрыка, дзе, датаваны гэтым перыядам, ёсць запіс у кн. 3-й: «У Креве. Явоишу два ч(о)л(о)веки: Кгирятович а Билюс»^[9]. Гэтыя «Гір’ятавіч і Білюс» мелі быць мясцовыя жыхары, якіх адпісвалі знатнаму баярыну «Явойшу». З імені па-бацьку «Кгирятович» паўстае балцка-літоўскае двухасноўнае імя Girjotas (значыць «Слаўны вершнік»), а прозвішча (ранейшае імя) Bilius засведчанае ў сучаснай літоўскай антрапаніміі^[10].

З сярядзіны XV да 1-й паловы XVI стст. Крэва было сталіцай павета. Станам на 1551 год яно плаціла ў велікакняжацкі скарб мінімальную суму падаткаў — 5 коп грошаў^[8].

7 красавіка 1559 года вялікі князь Жыгімонт Аўгуст надаў Крэву Магдэбургскае права, да канца XVIII ст. ужываўся герб: «у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога срэбная зорка»^[11] (герб «Ляліва»). Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) мястэчка ўвайшло ў склад Ашмянскага павета. З 1636 года пры касцёле працавалі школа і бальніца.

У вайну 1654—1667 гадоў маскоўскія захопнікі спусташалі Крэва двойчы (у 1655 і 1659 гг.)^[12]. Цягам XVIII ст. у мястэчку дзейнічалі 6 уніяцкіх цэркваў і 1 касцёл^[12]. Паводле інвентару (1789), існавалі рынак (52 дамы, 2 карчмы), вуліцы Зарэцкая (56 дамоў), Пяскоўская (9 дамоў), Татарская (13 дамоў), Багданаўская (56 дамоў), Барунская (5 дамоў)^[12]. У канцы XVIII ст. мястэчка карысталася пячаткай з гербам Ляліва.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Крэва апынулася ў складзе Расійскай імперыі. У XIX — 1-й палове XX стст. паселішча было адным з найбуйнейшых цэнтраў вытворчасці керамікі. Па здушэнні нацыянальна-вызваленчага паўстання ў 1866 годзе расійскія ўлады гвалтоўна перарабілі мясцовы касцёл у царкву Маскоўскага патрыярхату. Паводле вынікаў перапісу (1897) у Крэве было 217 двароў, 2 царквы, сінагога, вучэльня, школа, 2 крамы, рэгулярна праводзілася 5 кірмашоў. У 1898 г. мястэчка наведаў мастак Фердынанд Рушчыц, які напісаў карціну «Крэва».

У Першую сусветную вайну каля Крэва праходзілася лінія фронту. 21 ліпеня 1917 г. у ходзе артылерыйскіх абстрэлаў нямецкіх пазіцый войскі Расійскай імперыі ўшчэнт разбурылі муры замка і касцёла.

У 1920 г. Крэва апынулася ў складзе Сярэдняй Літвы, у 1922 г. — міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Ашмянскім павеце Віленскага ваяводства. У 1929 г. беларускі мастак Язэп Драздовіч стварыў серыю малюнкаў мястэчка. Цягам 1929 — 1930-х гг. праводзілася ўмацаванне муроў замка.

У 1939 г. Крэва ўвайшло ў БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 г. зрабілася цэнтрам сельсавета Смаргонскага раёна. У 1998 годзе з мэтай спрыяння захаванню і адраджэнню Крэўскага замка ўтварыўся міжнародны фонд «Крэва».