Паўстанне 1863–1864 гадоў на тэрыторыі Рагачоўскага павета

Паўстанне 1863–1864 гадоў на тэрыторыі Рагачоўскага павета — гэта ўзброенае выступленне мясцовых удзельнікаў паўстання 1863–1864 гадоў у Польшчы, Літве і Беларусі супраць уладаў Расійскай імперыі, якое адбывалася ў Рагачоўскім павеце Магілёўскай губерні ў 1863 годзе. На той час тэрыторыя павета займала землі сучасных Рагачоўскага і часткі Жлобінскага раёнаў Гомельскай вобласці. Паўстанне ў Магілёўскай губерні мела меншы размах, чым у заходніх губернях былога Вялікага княства Літоўскага, аднак шляхта Рагачоўскага павета актыўна далучылася да рэвалюцыйных падзей, у той час як сялянства падтрымала паўстанцаў нязначна.

Карта Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні

Перадумовы

Сярэдзіна XIX стагоддзя была адзначана нарастаючым грамадскім напружаннем у беларускіх землях. Падчас Крымскай вайны (1853–1856) Расійская імперыя пацярпела паразу, што прымусіла ўрад узяцца за жыццёва неабходныя рэформы. У 1861 годзе адбылося скасаванне прыгоннага права, якое дало асабістую волю беларускім сялянам, але не вырашыла аграрнага пытання — большасць атрымала «валю без зямлі». Незадавальненне сялян новымі парадкамі вылівалася ў масавыя хваляванні: толькі цягам 1861 года ў беларускіх губернях зафіксавана 379 выступленняў, прычым 125 з іх давялося душыць войскамі. Адначасова ў шляхецка-інтэлектуальных колах мацнеў рух за адраджэнне вольнасцей былой Рэчы Паспалітай. У Магілёўскай губерні шырока распаўсюджваліся чуткі пра хуткае вызваленне сялян і аднаўленне старых правоў, што ўзбуджала грамадскую думку.

Пратэстныя настроі ахапілі і шляхту Рагачоўскага павета. 10 кастрычніка 1861 года мясцовыя памешчыкі падрыхтавалі адрас (зварот) да імператара Аляксандра II з праграмай ліберальных рэформаў. Сярод іншага яны прасілі далучыць Магілёўскую губерню да Літоўскага генерал-губернатарства, аднавіць дзейнасць Віленскага ўніверсітэта, ураўнаваць у правах усе канфесіі, увесці выбарнасць судоў і дэпутатаў. Улады канфіскавалі гэты зварот, а аднаго з яго ініцыятараў — адстаўнога падпалкоўніка Івана Богуша — арыштавалі і асудзілі на 1,5 года зьняволення ў крэпасці.

Герб паўстанцаў: Польшча, ВКЛ і Украіна

У кансерватыўнай газеце «Русский вестник» заяўлялася, што падбухторшчыкамі выступілі польскія эмігранты, якія нібыта наведвалі «магілёўскае захалусце» ў 1861 годзе. Пасля гэтага ўрад узмацніў нагляд за насельніцтвам павета, асабліва за каталіцкай шляхтай, якую лічылі палітычна ненадзейнай.

Праведзены перапіс аколічнай шляхты паказаў, што найбольш «мяцежнымі» лічацца жыхары ваколіц Антушы, Сенажаткі, Марусенькі і Чарцёж. Усе гэтыя вёскі ўваходзілі ў рыма-каталіцкі прыход Антушаўскага касцёла. Мясцовую шляхту ўладаносцы карыкатурна называлі «буянамі», «злодзеямі», існавалі нават прыказкі пра небяспеку пабываць у тых аколіцах.

У прадчуванні рэвалюцыйных падзей улады загадзя рабілі захады для ўтрымання парадку. У 1862 годзе Магілёўскую губерню далучылі да Віленскай ваеннай акругі, і ў паветах рэарганізавалі паліцыю. На пачатку 1863 года на землях Польшчы, Літвы і Беларусі пачалося нацыянальна-вызваленчае паўстанне супраць царызму. У Беларусі і Літве паўстаннем кіраваў Кастусь Каліноўскі, які заклікаў народ да барацьбы пад лозунгам «За нашу і вашу свабоду».

Кастусь Каліноўскі, 1863

15 мая 1863 года ў Магілёўскай губерні афіцыйна ўвялі ваеннае становішча. Віленскі генерал-губернатар Міхаіл Мураўёў атрымаў надзвычайныя паўнамоцтвы і значныя сілы для здушэння паўстання. У паветы накіравалі ваенных начальнікаў з неабмежаванай уладай, стварылі палявыя суды і следчыя камісіі.

Арганізацыя паўстання

Рагачоўскае Падняпроўе аказалася ўцягнутым у рэвалюцыйныя падзеі 1863 года, нягледзячы на меры бяспекі. Паводле данясенняў паліцыі, яшчэ ў лютым 1863 г. у павеце «не адзначалася змоў на карысць мяцежнікаў». Аднак ужо ў красавіку рагачоўскі павятовы спраўнік Уладзіслаў Блахін даклаў магілёўскаму губернатару пра з’яўленне паўстанцаў у суседнім Бабруйскім павеце і пра першыя арышты ў Рагачоўскім павеце — былі злоўлены некалькі паўстанцаў у вёсцы Тошчыца, а ў наваколлях гэтай вёскі пачаў збірацца ўзброены атрад.

Відавочна, падпольная работа вялася ўжо даўно. Улады асцерагаліся антушаўскага ксяндза Яна Багушэвіча — адукаванай і аўтарытэтнай асобы, вакол якой гуртавалася мясцовая шляхта. У даносах паведамлялася, што ксёндз «валодае дарам слова і мае шкодны ўплыў на шляхту свайго прыходу… падтрымлівае паўстанцаў». Лічылася нават, што Багушэвіча спецыяльна накіравала з Масквы польская эміграцыя для арганізацыі мяцяжу. У студзені 1863 года, яшчэ да пачатку баёў, улады выслалі ксяндза Багушэвіча з Магілёўскай губерні ва ўнутраныя расійскія губерні.

Тым не менш, ягоная прапаведніцкая праца дала плён: большасць каталіцкай шляхты антушаўскага прыходу спачувала рэвалюцыйнаму руху, ладзіліся тайныя сустрэчы, распаўсюджваліся навіны і лістоўкі. Многія шляхцюкі пачалі дэманстраваць патрыятычныя настроі праз адзенне — насілі канфедэраткі (нацыянальныя шапкі), чамаркі і кунтушовыя поясы з нацыянальнай сімволікай. У пачатку 1863 г. гэта набыло такі размах, што магілёўскі губернатар выдаў асаблівы загад аб забароне нашэння «польскіх нацыянальных строяў і гербавых знакаў».

Аднымі з цэнтраў падрыхтоўкі паўстання сталі памесці ўплывовых шляхецкіх родаў на Рагачоўшчыне. У маёнтку Аскеркаў у Ціхінічах збіраліся шляхецкія кампаніі, гасцінны пан Аскерка прымаў у сябе аднадумцаў. Частым госцем у яго быў ксёндз Багушэвіч, а дачка пана Аскеркі выконвала патрыятычныя песні — размовы пра хуткае паўстанне вяліся адкрыта. Род Аскеркаў славіўся сваімі рэвалюцыйна настроенымі прадстаўнікамі: так, Аляксандр Аскерка (1830–1911), ураджэнец суседняга Рэчыцкага павета, быў адным з арганізатараў паўстання 1863 г. у Літве і Беларусі і нават выдаў у 1862 г. у Варшаве першую беларускую кнігу лацінкай — «Элементаж для добрых дзетак-каталікоў».

Яшчэ адзін буйны памешчык, Ігнацій Булгак, уладальнік шыкоўнага палаца ў Жылічах, таксама выказваў лаяльнасць да паўстання. Вядомы выпадак, калі ў адным са сваіх маёнткаў (у суседнім Бабруйскім павеце) Булгак сабраў на вяселле сястры каля 70 шляхціцаў — амаль усе мужчыны былі апранутыя ў нацыянальныя чамаркі і ўзброеныя шаблямі. Гэты сімвалічны «ваўчы сход» дэманстраваў гатоўнасць мясцовай шляхты да ўзброенай барацьбы. Акрамя таго, прагрэсіўныя памешчыкі садзейнічалі распаўсюджванню нацыянальнай свядомасці: напрыклад, у школах пры маёнтках Аскеркі, Булгака, Аляксандра Жукоўскага навучалі дзяцей чытаць па-беларуску лацінскімі літарамі, нягледзячы на афіцыйную забарону вучыць польскай мове.

Сярод мясцовай інтэлігенцыі таксама былі прыхільнікі паўстання — улады адзначалі падазроных асоб: настаўніка Рагачоўскага вучылішча Маціевіча (за захоўванне забароненых кніг), дактароў Яворскага і Васілеўскага, казначэя Крыловіча, суддзю Камароўскага і іншых.

Кіраўніцтва паўстаннем у Рагачоўскім павеце ўзялі на сябе маладыя шляхціцы. Паводле звестак газеты «Русский вестник», адным з «шаек» (атрадаў) у Магілёўскай губерні быў рагачоўскі паўстанцкі атрад пад камандаваннем падпаручніка Станіслава Дзержаноўскага. Паўстанцам прадпісвалася збірацца ля фальварка Верхняя Тошчыца (маёнтак шляхціца Томаша Грыневіча), замацавацца ў лясах між Дняпром і Друццю, падняць на паўстанне некалькі навакольных каталіцкіх прыходаў (Антушаўскі, Дварэцкі, Азярэнскі, Свержанскі) і дзейнічаць у паўднёвым напрамку ад Магілёва.

Аднак рэалізаваць гэтыя планы было няпроста. Пасля высылкі ксяндза Багушэвіча ў Антушах былі раскватараваны паўтары роты расійскай пяхоты, якія кантралявалі паўднёва-заходнюю частку павета (сумежную са Жлобінскім краем). Фактычна, гэта адрэзала шляхту ваколіц Жлобіна ад магчымасці масава далучыцца да паўстанцкага руху. Тым не менш атрад пачаў фарміравацца ў раёне Тошчыцы. Томаш Грыневіч, адстаўны штабс-капітан і памешчык, змог прыцягнуць у паўстанне некалькіх дзесяткаў чалавек — пераважна шляхцюкоў з аколіц Антушы, Сенажаткі, Чарцёжа і Марусенек.

Перш чым гэты паўстанцкі аддзел сфармаваўся канчаткова, адбыўся ягоны ганебны правал. Група пад камандаваннем Дзержаноўскага, якая рухалася ў бок Тошчыцы, не здолела своечасова дабрацца да месца збору. У дарозе, у ваколіцах вёскі Тошчыца, Дзержаноўскі разам з чатырма памешчыкамі і адным ксяндзом быў захоплены сялянамі-вернападданымі. Мясцовыя мужыкі, верагодна напалоханыя ўзброенай групай альбо спадзеючыся на ўзнагароду, самі абяззброілі дробны шляхецкі атрад і перадалі яго ў рукі ўлад. Даведаўшыся пра паланенне сваіх таварышаў, паўстанцы Томаша Грыневіча паспешліва рушылі на дапамогу, не чакаючы падмацавання.

Баявое сутыкненне ў Тошчыцы

Уначы (каля напрямку на світанку) паўстанцкі атрад Грыневіча нечакана сутыкнуўся з расійскімі войскамі ля Тошчыцы. На іхнім шляху апынулася рота рэгулярнай пяхоты, пасланая спраўнікам Блахіным для ліквідацыі мяцежнікаў. У цемры завязалася перастрэлка, якая цягнулася прыкладна паўгадзіны. Сілы былі няроўнымі, таму паўстанцы вымушаны былі адступіць, і «паны пайшлі дадому» нібыта пакінуўшы спробы вызваліць друзёў. Аднак праз дзве гадзіны, верагодна правёўшы ваенную нараду і ўсвядоміўшы неабходнасць выратаваць зняволеных сяброў, Грыневіч перагрупаваў сваіх людзей і зноў павёў іх у атаку. Паўстанцы другі раз атакавалі царскія падраздзяленні ў цёмную ноч – і другі раз трапілі пад шчыльны агонь пераўзыходзячых сіл праціўніка. На дапамогу першай роце прыбыла яшчэ адна рота салдат запаснога батальёна, і агнём з двух бакоў паўстанцаў разграмілі. Атрад Томаша Грыневіча фактычна перастаў існаваць яшчэ да таго, як паспёў разгарнуцца. Паўстанцы, разумеючы безнадзейнасць становішча, разбегліся хто куды ў навакольны лес. Прыблізна 38 чалавек трапілі ў палон да царскіх уладаў падчас гэтага боесутыкнення.

Раніцай у Тошчыцкі лес прыбылі свежыя сілы карнікаў, якія пачалі метадычна прачэсваць наваколле. У адной з бліжэйшых сядзіб быў знойдзены паранены кіраўнік атрада – Томаш Грыневіч, які хаваўся пасля паразы. Паўстанцкага камандзіра арыштавалі і даставілі ў магілёўскую турму. Такім чынам, адзінае баявое сутыкненне на тэрыторыі Рагачоўскага павета скончылася паразай паўстанцаў яшчэ на стадыі фарміравання іхніх сіл. Невялікія групы інсургентаў паспрабавалі прарвацца ў іншыя паветы: вядома, што паўстанцкія аддзелы праходзілі праз Рагачоўшчыну транзітам і знаходзілі падтрымку ў некаторых дварах (напрыклад, у фальварку Беліца памешчыцы Шпілеўскай пад Жлобінам і фальварку Петрулін пана Кастравіцкага). Аднак ужо да канца вясны 1863 года ўзброены супраціў у Магілёўскай губерні быў цалкам падаўлены. Паведамлялася, што ў маі 1863 г. апошнія ачагі руху на Магілёўшчыне зніклі, у той час як у суседняй Гродзенскай губерні паўстанцы яшчэ вялі партызанскія баі (каля 20 сутычак за май).

Значную ролю ў правале паўстання на ўсходзе Беларусі адыграла пазіцыя сялянства. У адрозненне ад заходніх рэгіёнаў, тутэйшыя сяляне ў масе сваёй не падтрымалі шляхецкіх рэвалюцыянераў. Абмежаваная праграма кіраўнікоў (якія прадстаўлялі ў асноўным «белую» шляхту) не давала сялянам надзеі на вырашэнне зямельнага пытання, да таго ж царская прапаганда распускала чуткі, нібы польскія паны бунтуюць, каб вярнуць прыгон. Многія сяляне засталіся лаяльнымі імперыі і нават актыўна дапамагалі ўладам змагацца з «мяцежнікамі». Выпадак у Тошчыцы, дзе мужыкі схапілі ўзброеных шляхціцаў і перадалі іх паліцыі, не быў адзінкавым. Улетку 1863 г. па ўсёй Беларусі ствараліся сялянскія ўзброеныя дружыны (так званыя «каравулы») па 60–100 чалавек, якія патрулявалі вёскі і лясы, не дапушчаючы з’яўлення паўстанцаў. Некаторыя памешчыкі карысталіся такой сітуацыяй у сваіх інтарэсах: напрыклад, рагачоўскі землеўласнік Уладзіслаў Барысовіч прасіў уладаў прыслаць войска супраць непакорных сялян сваіх маёнткаў Шапчыцы і Званец, сцвярджаючы, што іх «падбухторыў» да бунту ксёндз. Такім чынам, сацыяльная база паўстання на Рагачоўшчыне была слабая, і без падтрымкі з боку большасці сялян узброены выступ шляхты быў лёгка ліквідаваны царскімі сіламі.

Роля асобных шляхецкіх родаў

Нягледзячы на паразу, удзел шляхты Рагачоўскага павета ў паўстанні 1863 года стаў яскравай старонкай мясцовай гісторыі. Шматлікія прадстаўнікі знаных родаў кінулі выклік імперыі, рызыкуючы становішчам і жыццём. Сярод іх вылучаліся Томаш Грыневіч, Станіслаў Дзержаноўскі і сям’я Булгакаў.

Томаш Пятровіч Грыневіч (1815–1863), дробны шляхціц герба Пшыячэл, на момант паўстання жыў у сваім маёнтку Ніжняя Тошчыца і меў аўтарытэт сярод аколічнай шляхты. Раней ён служыў афіцэрам у расійскай кавалерыі (у Гусарскім палку), выйшаў у адстаўку ў чыне штабс-ротмістра. Грыневіч вырашыў узначаліць рагачоўскіх паўстанцаў: у красавіку 1863 г. ён стварыў атрад і сабраў пад сваім кіраўніцтвам каля 40 чалавек.

Станіслаў Дзержаноўскі-Станіслававіч, малодшы афіцэр (падпаручнік), стаў яго найбліжэйшым паплечнікам. Менавіта Дзержаноўскаму даручалася арганізацыя выступлення: ён меў сабраць групу памешчыкаў і духоўніка (ксяндза) і прывесці іх да Тошчыцы для злучэння з асноўнымі сіламі Грыневіча. Як вядома, гэты план праваліўся — атрад Дзержаноўскага быў перахоплены сялянамі па дарозе. Але імёны абодвух шляхціцаў навечна ўвайшлі ў беларускі нацыянальна-вызваленчы рух. Дзержаноўскі пасля суда быў сасланы на катаргу ў Сібір, а лёс Томаша Грыневіча склаўся трагічна — пасля некалькіх месяцаў зняволення ў Магілёве ён быў прысуджаны да расстрэлу.

Род Булгакаў таксама праявіў сябе ў тых падзеях, хоць яго прадстаўнікі непасрэдна ў баях не ўдзельнічалі. Булгакі паходзілі са старадаўняй шляхты, у XIX ст. валодалі вялікімі маёнткамі ў суседніх з Рагачоўшчынай паветах. Ігнацій Булгак быў буйнейшым землеўласнікам ваколіцаў — пасля смерці бацькі Аляксандра ён атрымаў у спадчыну маёнтак Добасна на гістарычнай Рагачоўшчыне. Ягоны шыкоўны палац у Жылічах стаў вядомым цэнтрам культуры.

Падчас паўстання Ігнацій Булгак трымаўся лаяльнасьці да патрыётаў: сабраўшы гасцей на сямейнае ўрачыстасць, ён дазволіў ім адкрыта дэманстраваць апазіцыйныя настроі (узброеныя шляхцюкі ў нацыянальным адзенні на тым самым знакамітым вяселлі). Паводле ўспамінаў сучаснікаў, Булгакі і раней падтрымлівалі ўсё нацыянальнае — у школах на іх землях навучанне вялі па-беларуску і па-польску, што было нетыпова для той эпохі.

Хоць сам Ігнацій Булгак пазбег пакарання (пасля задушэння паўстання ён працягнуў гаспадарыць і ўклаў сродкі ў развіццё Рагачова — пабудаваў лесапілку, прамысловыя прадпрыемствы, новыя кварталы), ягоная пазіцыя была добра вядомая ўладам. У спіс «нядобранадзейных» былі таксама занесены шматлікія дробныя памешчыкі павета, якія падазраваліся ў сімпатыях да паўстанцаў. Многія з іх пазней панеслі пакаранне (ад штрафаў да высылкі) проста за тое, што паходзілі з польскіх (каталіцкіх) родаў.

Рэпрэсіі і спадчына

Пасля падаўлення паўстання на Рагачоўшчыне імперскія ўлады разгарнулі маштабныя рэпрэсіі. Яшчэ ў ходзе падзей была ўведзена практыка калектыўнай адказнасці: каталіцкія кляштары і касцёлы штрафаваліся «за кожнага мяцежніка», памешчыкаў-каталікоў абкладалі дадатковым 10%-м падаткам на карысць карных экспедыцый^[1]. Спецыяльнымі распараджэннямі Мураўёва аб’яўлялася, што насельнікам забараняецца пакідаць межы сваёй мясцовасці далей чым на 30 вёрст без дазволу (выключэнне рабілася толькі для сялян)^[2]. За любыя сімпатыі да мяцежнікаў шляхту маглі выслаць з краю або аддаць пад суд. Летам 1863 г. дзейнічалі палявыя суды і надзвычайныя следчыя камісіі: падазраваных у сувязях з паўстанцамі арыштоўвалі дзясяткамі. Паводле ўспамінаў, у самім Рагачове турма і тры прыватныя дамы былі ператвораныя ў месцы ўтрымання арыштаваных «палітычных»^[3].

Пакаранне для захопленых рагачоўскіх паўстанцаў было жорсткім. Звычайных удзельнікаў (шляхцюкоў нізшага рангу, аднадворцаў) пасля суда высылалі ў аддаленыя губерні Расіі на пасяленне, а іх маёнткі канфіскоўвалі ў казну^[4]. Больш важных фігурантаў чакала катарга ці смерць. Станіслава Дзержаноўскага, як адзначалася, асудзілі на катаржныя работы ў Сібіры. Томаш Грыневіч, які адкрыта ўзяў на сябе адказнасць за ўзброены выступ, быў прыгавораны ваенна-палявым судом да расстрэлу. Крывавы прысуд выканаў расійскі гарнізон у Рагачове: раніцай 16 (28) ліпеня 1863 года Томаша Грыневіча публічна расстралялі на рагачоўскай плошчы^[5]. Паводле падання, пасля расстрэлу цела паўстанцкага кіраўніка закапалі на гарадскіх могілках і праз яго магілу адмыслова прамаршыраваў цэлы батальён салдат — каб канчаткова знішчыць нават памяць пра героя.

Нягледзячы на намаганні ўладаў, памяць пра паўстанцаў 1863 года на Рагачоўшчыне захавалася. Асоба Томаша Грыневіча атрымала ўвасабленне ў беларускай літаратуры — вядомы пісьменнік Уладзімір Караткевіч выкарыстаў вобраз рагачоўскага шляхціца як прататыпа герояў у некалькіх сваіх творах (у тым ліку ў рамане «Каласы пад сярпом тваiм» і аповесці «Нельга забыць»)^[6]. Месца пахавання Грыневіча доўгі час было мясцовай святыняй: у другой палове XIX ст. там усталявалі вялікі дубовы крыж, каля якога збіраліся нашчадкі паўстанцаў. Крыж прастаяў да 1980-х гадоў, калі знік пры невысветленых абставінах. У незалежнай Беларусі адрадзіўся цікавасць да тых падзей. У жніўні 2016 года стараннямі грамадскасці ў Рагачове быў адкрыты новы памятны знак на магіле Томаша Грыневіча — драўляны крыж з якаром, зроблены паводле малюнка самога паўстанца.

Малюнак Тамаша Грыневіча, на падставе якога быў адноўлены памятны знак у Рагачове.

Так была ўшанаваная памяць пра аднаго з кіраўнікоў паўстання 1863 — 1864 гадоў на ўсходнебеларускай зямлі. Паўстанне 1863–1864 гадоў на тэрыторыі Рагачоўскага павета было часткай агульнанацыянальнага вызваленчага руху, што ахапіў беларускія землі ў XIX стагоддзі. Хоць узброеная барацьба тут доўжылася нядоўга і скончылася паразай, сам факт яе ўзнікнення сведчыў пра імкненне мясцовай шляхты адстойваць свабоду і гістарычную справядлівасць. Пасля задушэння паўстання царскі ўрад узмацніў палітыку русіфікацыі і раскаталічвання ў краі: каталікам-шляхціцам забаранялі набываць зямлю, каталіцкім сялянам абмяжоўвалі надзелы, многія касцёлы зачынілі або перарабілі ў праваслаўныя цэрквы^[7]. Але памяць пра рагачоўскіх паўстанцаў жыла ў народзе, перадаючыся ў легендах і паданнях. Сёння пра гэтыя падзеі нагадваюць як літаратурныя творы і даследаванні, так і матэрыяльныя помнікі — сціплыя крыжы на магілах герояў, музейныя экспанаты і назвы вуліц. Паўстанне на Рагачоўшчыне 1863 года ўпісалася ў агульнабеларускі летапіс нацыянальна-вызваленчага руху і стала сімвалам ахвярнасці і патрыятызму мясцовай шляхты.

Зноскі

1. Кісялёў, Г. В. На пераломе дзвюх эпох: Паўстанне 1863 г. на Міншчыне. — Мн., 1990.
2. be.wikipedia.org
3. be.wikipedia.org
4. Кісялёў, Г. В. На пераломе дзвюх эпох…
5. Кісялёў, Г. В. На пераломе дзвюх эпох…
6. be.wikipedia.org
7. Кісялёў, Г. В. На пераломе дзвюх эпох…