Рамуальд Зямкевіч

Рамуа́льд Зямке́віч (польск.: Romuald Ziemkiewicz; 7 лютага 1881, Варшава — 1943/1944, верагодна, канцлагер Аўшвіц) — беларускі і польскі бібліёграф, публіцыст, гісторык беларускай літаратуры, беларусазнавец, перакладчык, калекцыянер кніг і рукапісаў, палітык. Удзельнік Усебеларускага з’езда 1917 года, сябра Рады Беларускай Народнай Рэспублікі.

Рамуальд Зямкевіч
польск.: Romuald Ziemkiewicz
Рамуальд Зямкевіч, 1910-я гг.
Асабістыя звесткі
Псеўданімы	Раман Суніца, Юры Алелькавіч, Саўка Барывой, Шэршань і Ром. Зем.
Дата нараджэння	7 лютага 1881(1881-02-07)
Месца нараджэння	Варшава, Царства Польскае, Расійская імперыя
Дата смерці	1944 ці 1943
Месца смерці	мерк. Аўшвіц, Біліц[d], Верхняя Сілезія, Вольная дзяржава Прусія, Германскі рэйх
Грамадзянства	Расійская імперыя  БНР  Польская Рэспубліка
Месца працы	Найвышэйшая кантрольная палата Польшчы[d] Інстытут Усходні ў Варшаве[d]
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	літаратуразнавец, перакладчык, журналіст, паэт, бібліёграф, публіцыст, гісторык літаратуры, беларусазнавец, калекцыянер, збіральнік фальклору, настаўнік, палітык, агент
Мова твораў	беларуская і польская
Грамадская дзейнасць
Партыя	Беларуская народная партыя сацыялістаў Беларуская сялянская партыя Зялёнага дуба
Член у	Беларускае навуковае таварыства Менскае беларускае прадстаўніцтва Рада БНР Часовы беларускі нацыянальны камітэт Беларускі камітэт Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Паходжанне

Нарадзіўся ў Варшаве. Рамуальд Зямкевіч вядомы фальсіфікацыяй уласнай біяграфіі^[1]. Так, паводле яго слоў, яго бацьку звалі Аляксандр. Менавіта з імем па бацьку як Аляксандравіч ён запісаны ў некаторых беларускіх даведніках і энцыклапедыях. Аднак вядома, што яго бацьку звалі Міхал (каля 1829—1888)^[2]. У 1875 годзе Міхал Зямкевіч разам з Віктарынам Наакоўскім (польск.: Wiktoryn Noakowski) купіў друкарню памерлага Яна Яворскага ў Кракаўскім прадмесці, 415. У 1884 годзе Міхал быў адзіным уласнікам друкарні, па яго смерці ў 1888 годзе найменей да 1893 года друкарняй кіравала яго жонка, Марыя — маці Рамуальда^[2]. Друкарня спецыялізавалася пераважна на медыцынскай літаратуры^[2]. Сам Рамуальд Зямкевіч у пазнейшы час заяўляў, што яго бацькі паходзілі са Случчыны, аднак пацвярджэнняў гэтаму няма.

Даваенны час

Беларускі гурток у Варшаве, 1912 г. На ім стаяць злева направа: Віктар Галаўня, Вітольд Віславух, Рамуальд Зямкевіч, Лявон Вітан-Дубейкаўскі, Францішак Віславух, Альбін Яхандовіч, Людвік Славінскі, Гальяш Леўчык. Сядзяць злева направа: Ванда Кандрацкая, Марыя Сталыгва, Марыя Залеская, Уладзіслаў Сталыгва, Язэп Гапановіч. На падлозе сядзяць дзеці Уладзіслава і Марыі Сталыгваў — Паўлінак, Маня і Геня. Подпіс беларускай лацінкай: Biełaruski hurtok u Waršawi.

Вучыўся ў Варшаўскай гімназіі, дзе зблізіўся з выкладчыкам польскай мовы і кніжным калекцыянерам Зыгмунтам Вольскім, апошні дазволіў яму ўпарадкаваць сваю бібліятэку^[3]. Праз цікавасць да калекцыянавання, і, верагодна, сямейныя сувязі, Рамуальд Зямкевіч уладкаваўся на працу ў Антыкварыят польскі Гераніма Вільдэра Гераніма Вільдэра^[pl] на вуліцы Берга, 8, дзе працаваў у 1906—1907 гадах^[3]. Верагодна, як працаўнік антыкварыяту працаваў у польскіх бібліятэках Львова і Раперсвіля (Швейцарыя).

Супрацоўнічаў з варшаўскімі беларусазнаўцамі Яўхімам Карскім і Міхалам Федароўскім, дапамагаў ім сваімі матэрыяламі і звесткамі. Паводле вядомага бібліяфіла Яна Міхальскага (1876—1950), Зямкевіч быў апантаны збіральніцтвам кніг і аднойчы быў злоўлены на крадзяжы ў Гераніма Вільдэра, а потым у Міхала Федароўскага. З заступніцтва Яна Міхальскага і Зыгмунта Вольскага Зямкевіч не быў пакараны з надзеяй на выпраўленне^[3].

Пасля варшаўскай справы Рамуальд Зямкевіч накіраваўся ў Вільню, дзе зблізіўся з беларускім нацыянальным рухам^[4]. Пасля ён ненадоўга вярнуўся ў Варшаву, дзе ажаніўся з Лявоніяй з Дунін-Баркоўскіх (1882—1919). У 1908 годзе накіраваўся ў Браслаўскі павет Віленскай губерні, дзе збіраў фальклорныя матэрыялы. Працаваў настаўнікам у прыватных маёнтках на Беларусі. У 1908 годзе рабіў фальклорна-этнаграфічныя запісы каля Зембіна на Барысаўшчыне, у часе якой пасябраваў з пісьменнікам і фалькларыстам Язэпам Шпэтам. У 1909 годзе працаваў настаўнікам у двары Казіміраве ўласнасці Міхала Свянціцкага, каля Зембіна^[3]. Сабраў калекцыю беларускага народнага адзення, якая, паводле звестак Змітрака Бядулі, у 1918 годзе была вывезена немцамі з Менска ў Берлін.

У тыя гады Рамуальд Зямкевіч увесь час хадзіў у форме студэнта Кіеўскага політэхнічнага інстытута. Як стала вядома ў часе крымінальнай справы 1932 года супраць яго, насамрэч ён скончыў толькі 2 семестры, а потым падрабіў дыплом інжынера^[1]. У 1909 годзе, пішучы да Аляксандра Ельскага, Зямкевіч так падаваў сваю біяграфію^[5]:

Я студэнт Кіеўскага політэхнічнага ўніверсітэта, цяпер працую настаўнікам у маёнтку пана Міхала Свяніцкага ў Казімераве. Апроч выкладання, у вольны час я займаюся беларускаю этнаграфіяй, да якой мяне натхніў пан Міхал Федароўскі ў Варшаве. Я вучыўся ў яго два гады (1905 і 1906), перапісваючы для яго беларускія песні для наступных тамоў «Ludu białoruskiego». Дзякуючы Федароўскаму я дастаткова добра вывучыў беларускую мову, таму цяпер вырашыў працаваць у гэтым кірунку. Я сабраў тут матэрыялы для ладнага тома, які па апрацаванні дам у Акадэмію навук.

Апроч таго, я займаюся гісторыяй беларускай літаратуры, гэты том і Беларускі слоўнік абяцала выдаць суполка «Загляне Сонца» ў Пецярбургу.

Арыгінальны тэкст (польск.)  

Jestem studentem Politechniki Kijowskiej, obecnie pracuję jako nauczyciel w dworze pana Michała Świanickiego w Kazimierowie. Oprócz nauczania zajmuję się tutaj w wolnych chwilach białoruską etnografią, do jakiej dał mi impuls pan Michał Fedorowski w Warszawie. Uczyłem się u niego dwa lata (1905 i 1906), przepisując dla niego białoruskie pieśni dla następnych tomów Ludu białoruskiego. Dzięki Fedorowskiemu na tyle nauczyłem się białoruskiego że obecnie zdecydowałem się pracować w tym kierunku. Zebrałem tutaj materiały na ładny tom, jaki po opracowaniu przekażę do Akademii Nauk. Oprócz tego zajmuję się historią białoruskiej literatury, tom ten oraz słownik białoruski obiecała mi wydać spółka ,,Zahlannie Sonca” w Petersburgu.

Рамуальд Зямкевіч, Гальяш Леўчык, Зоська Верас.

З 1909 года друкаваўся ў «Нашай ніве». У 1910 годзе працаваў у Собіне каля Пілявы Сядлецкай. У 1913 годзе — у маётнку Борхаў каля Рэчыцы. Яго праца настаўнікам у маёнтках давала магчымасць для палявых экспедыцый ваколіцамі. У гэты ж час наладзіў шчыльныя кантакты з беларускімі арганізацыямі, стаў пастаянным наведнікам рэдакцыі «Нашай нівы» ў Вільні, чаму паспрыяў, верагодна, Гальяш Леўчык, знаёмы з Рамуальдам Зямкевічам з часоў Беларускага гуртка ў Варшаве. Супрацоўнічаў з Беларускім навукова-літаратурным гуртком студэнтаў Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта. Паўліна Мядзёлка апісвала Зямкевіча як чалавека, які заўсёды носіць студэнцкі мундзір, добра размаўляе па-беларуску з польскім акцэнтам. Паводле Мядзёлкі, паўгадавое цеснае знаёмства Зямкевіча з Іванам Луцкевічам скончылася ўзаемнымі абвінавачваннямі ў крадзяжы экспанатаў^[6].

Менскі перыяд

Рамуальд Зямкевіч у форме

Рамуальд Зямкевіч, 1918 г.

Пасля пачатку Першай сусветнай вайны, у 1915—1917 гадах жыў у Мінску, працаваў вайсковым інжынерам. З гэтага часу на фатаграфіях ён у форме палкоўніка інжынерных войскаў, але хутчэй за ўсё нашэнне формы і афіцэрскіх пагонаў было проста злоўжываннем^[7]. Часта бываў у Вільні і Санкт-Пецярбургу як цэнтрах беларускага грамадска-культурнай руху і выдавецкай справы. Кантактаваў з Мінскім аддзелам Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны. 25—26 сакавіка 1917 года ўдзельнічаў у З’ездзе беларускіх нацыянальных арганізацый, вітаў яго ад імя Дэмакратычнай партыі, якая канчаткова не стала палітычнай сілай, працаваў у этнаграфічнай камісіі з’езда і камісіі друку^[4]. Удзельнік Усебеларускага з’езда ў снежні 1917 года. Быў сябрам Беларускай народнай партыі сацыялістаў^[4].

У лютым 1918 года стаў сябрам Менскага беларускага прадстаўніцтва, ад якой у красавіку 1918 года кааптаваны ў склад Рады Беларускай Народнай Рэспублікі (Рада БНР). У Менску быў сябрам выдавецкага кааператыўнага таварыства «Заранка». Адзін з лектараў курсаў беларусазнаўства, арганізаваных у красавіку 1918 года. Выкладчык 9-месячных беларускіх настаўніцкіх курсаў, якія пачаліся ў верасні 1918 года. 6 чэрвеня 1918 года абраны ў арганізацыйную камісію Народнага Сакратарыята Беларусі для стварэння Беларускага ўніверсітэта^[4].

Па эвакуацыі ўрада БНР і заняцці горада бальшавікамі ў снежні 1918 года застаўся ў Менску, арыштоўваўся бальшавікамі^[8]. Бальшавіцкую акупацыю апісаў у газеце «Бацькаўшчына» (21 сакавіка 1919, Горадзен)^[4]. Па бальшавіцкім адступленні (польска-савецкая вайна) і заняцці горада палякамі ў жніўні 1919 года ўступіў у Часовы беларускі нацыянальны камітэт.

Польшча

Верагодна, з’ехаў з Менска разам з польскім войскам у ліпені 1920 года. Быў кандыдатам у сябры Беларускага нацыянальнага камітэта ў Горадні. Стаў сябрам Беларускага камітэта ў Варшаве, у 1921 годзе ўвайшоў у Беларускае таварыства дапамогі ахвярам вайны. Быў сябрам «Беларускай сялянскай партыі Зялёнага Дуба»^[4]. Разам з дачкой асеў у Варшаве на вуліцы Хмельнай, 68. На яго ўтрыманні была сястра і два пляменнікі^[8].

Удзельнічаў у парламенцкай кампаніі 1922 года ў Польшчы ў складзе паланафільскага Аб’яднання беларускіх палітычных актывістаў і «Зялёнага Дуба», за што крытыкаваўся Цэнтральным беларускім выбарчым камітэтам. Адкрыта падтрымліваў палітыку Юзафа Пілсудскага і створанае ім Дзяржаўнае аб’яднанне на Крэсах (Państwowe Zjednoczenie na Kresach). З лістапада 1922 года быў канфідэнтам II аддзела польскага генеральнага штаба, які займаўся выведкай і контрвыведкай^[9], рабіў данясенні аб дзеячах беларускага нацыянальнага руху Польшчы. Гісторык Анатоль Сідарэвіч піша, што II аддзел генеральнага штаба меў сумневы аб шчырасці і якасці звестак у рапартах Зямкевіча^[4]. У 1923 годзе як сведка выступіў у абарону беларускіх дзеячаў на «Працэсе 45-ці».

Служыў інжынерам у Найвышэйшай палаце дзяржаўнага кантролю, куды ўладкаваўся дзякуючы сфальсіфікаванаму дыплому выпускніка Санкт-Пецярбургскага політэхнічнага інстытута^[1]. Таксама быў звязаны з Усходнім інстытутам, дзе выкладаў беларускую літаратуру і атрымліваў адмысловы акадэмічны дадатак^[10]. У 1920-х гадах актыўна ўдзельнічаў у варшаўскім Таварыстве бібліяфілаў. Супрацоўнічаў з беларускім рухам як сябра Беларускага навуковага таварыства.

Рамуальд Зямкевіч, фота з польскай прэсы, 1932 г.

Быў да крайнасці апантаным бібліяфілам. У 1932 годзе яго арыштоўвалі па абвінавачанні ў крадзяжы аўтографаў Адама Міцкевіча і Цыпрыяна Норвіда з польскай бібліятэкі ў Раперсвілі, якія ён прапанаваў купіць Нацыянальнай бібліятэцы ў Варшаве^[1], праз год яго абвінавацілі ў крадзяжы старонак з альбома Марылі Верашчакоўны ў Цэнтральнай вайсковай бібліятэцы Варшавы. Пра справу актыўна пісала польская прэса^[1]. У часе судовых разбіральніцтваў высветлілася, што ён працаваў інжынерам у Найвышэйшай палаце дзяржаўнага кантролю на падставе падробленага дыплому і быў звольнены праз раскрыццё і недахоп інжынерных ведаў у 1929 годзе. Але хутка ўладкваўся на чыгунку ізноў з падробленым дыпломам, неўзабаве выйшаў на пенсію праз падроблены стаж службы у расійскім імперскім войску^[1]. У выніку судоў ён быў пазбаўлены пенсіі і асуджаны на некалькі месяцаў^[11].

Беларускі дзеяч Антон Луцкевіч пісаў пра тое, што Рамуальд Зямкевіч прысабечыў і адмовіўся вярнуць дадзеныя яму ў 1913 годзе на захаванне ўсе друкаваныя выданні Беларускай сацыялістычнай грамады^[4].

Па акупацыі Польшчы арыштаваны нацыстамі ў Варшаве. Яго зборы і бібліятэка прапалі ў разбуранай Варшаве, частка трапіла ў прыватныя рукі. Лічыцца, што загінуў у канцлагеры Аўшвіц, але ў базах даных пра зняволеных пакуль не ідэнтыфікаваны^[12].

Навукова-даследчая дзейнасць

Экслібрыс Рамуальда Зямкевіча аўтарства Марыяна Ваўжанецкага^[pl], 1920—1939 гг.^[13]

З 1909 года друкаваўся ў «Нашай ніве» і іншых беларускіх выданнях. Даследаваў беларускую бібліяграфію, старажытную беларускую літаратуру, беларускую літаратуру ХІХ ст., этнаграфію, беларускую народную эстэтыку, фальклор, беларускае мастацтва. Падрыхтаваў і выдаў першы спецыялізаваны бібліяграфічны даведнік на беларускай мове — «Беларуская бібліяграфія» (1910). Напісаў шэраг прац аб гісторыі беларускай літаратуры, пісаў пра Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Яна Баршчэўскага, Адама Кіркора, Аляксадра Ельскага, Янку Лучыну, Каруся Каганца, Максіма Багдановіча і інш. Апублікаваў невядомыя рукапісы Максіма Багдановіча (1919), Каруся Каганца (1920), Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча (1923), Янкі Лучыны (1932).

У 1919 у часопісе «Беларускае жыццё» (№ 5) упершыню надрукаваў гравіраваны партрэт Васіля Цяпінскага (1576), які паводле яго слоў адшукаў у бібліятэцы К. Святаполк-Завадскага ў Крошыне, даследчыкі лічаць партрэт фальсіфікацыяй Зямкевіча^[14]. Дапамагаў матэрыяламі і звесткамі Яўхіму Карскаму, абменьваўся навуковай інфармацыяй з Аляксандрам Ельскім, Аляксандрам Шлюбскім, даваў свае архіўныя знаходкі і рукапісы, успаміны варшаўскаму славісту Юзафу Галомбаку, калі той працаваў над манаграфіяй пра Вінцэнтта Дуніна-Марцінкевіча.

Сабраў унікальную бібліятэку па гісторыі, мовазнаўстве (усе працы Яўхіма Карскага), літаратуры, фальклоры Беларусі, Украіны, Літвы, Польшчы і іншых славян, вялікую калекцыю рукапісаў беларускіх пісьменнікаў. Сярод рарытэтаў яго бібліятэкі былі шматлікія старадрукі, у тым ліку «Біблія» Францыска Скарыны, Астрожская Біблія 1581 года, «Лексікон» Памвы Бярынды, «Хроніка» Марціна Бельскага, кітабы XVI—XVII стст., аўтографы Аляксандра Рыпінскага, Арцёма Вярыгі-Дарэўскага, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Янкі Лучыны, Францішка Багушэвіча, Ядвігіна Ш. (рукапіс яго драмы «Злодзей»), Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, аўтараў «Нашай долі» і «Нашай нівы» і інш. У сваіх працах прывёў новыя звесткі і апублікаваў невядомыя рукапісы беларускіх пісьменнікаў ХІХ — пачатку ХХ ст.

Большасць яго багатых збораў, а таксама частка ўласных рукапісаў (у прыватнасці, рукапіс кнігі «Кароткі нарыс гісторыі беларускай музыкі») страчаны.

Паасобныя рукапісы і пісьмы зберагаюцца ў архівах і бібліятэках Мінска, Вільні, Варшавы, Санкт-Пецярбурга.

Літаратурная творчасць

У 1942—1943 гадах пад псеўданімам Шэршань друкаваў сатырычныя вершы ў беластоцкай газеце «Новая дарога». Пісаў вершы і па-польску. Перакладаў на беларускую мову творы ўкраінскага пісьменніка Васіля Стафаніка (друкаваліся ў «Нашай ніве») і француза Альфанса Дадэ.

Псеўданімы і крыптанімы: Раман Суніца; Юры Алелькавіч; Саўка Барывой; Шэршань; Р. Зем.; Ром. Зем.; Р-н Сун.; Р. С-ца.

Бібліяграфія

Вокладка кнігі Рамуальда Зямкевіча «Ян Баршчэўскі — першы беларускі пісьменнік XIX сталецця», выдадзенай лацінкай (лац.: Jan Barščeŭski — pieršy biełaruski piśmieńnik XIX stalećcia). Вільня, 1911 г.

• Беларуская бібліяграфія: Беларускія кнігі XVI—XVIII стст. // Першы беларускі каляндар «Нашае нівы» на 1910 г. Вільня, 1910;
• Вінцук Дунін-Марцінкевіч, яго жыцьцё і літаратурнае значэньне // Наша ніва. 1910. 25 лістап.;
• Адам Ганоры Кіркор: (Біяграфічна-бібліяграфічны нарыс у 25-летнюю гадаўшчыну сьмерці). Вільня, 1911 /Кірыліца і лацінка/;
• Ян Баршчэўскі — першы беларускі пісьменьнік ХІХ сталецьця: (Успаміны ў 60-ю гадаўшчыну сьмерці). Вільня, 1911 /Кірыліца і лацінка/;
• Тарас Шаўчэнка і беларусы // Наша ніва. 1911. 24 лют.;
• Гульня «Курылка» // Наша ніва. 1912. 1 сак.;
• М-ка Крошын // Bielarus. 1915. 4 чэрв.;
• 400-лецьце беларускага друку // Вольная Беларусь. 1917. 8 жн.;
• Значэньне Францішка Скарыны ў беларускай культуры // Вольная Беларусь. 11 жн.;
• Друк Скарыны і друк сучасны // Вольная Беларусь. 23 жн.;
• Няміга і Менск. Старая беларуская пісьменнасьць // Варта. 1918. № 1;
• Цукраварні на Беларусі. [Менск], 1918;
• Францыск Скарына // Беларускае жыцьцё. 1919. 6 ліп.;^[15]
• Васіль Цяпінскі // Беларускае жыцьцё. 14 ліп.;^[16]
• Беларускія назовы вуліцаў у Менску // Беларусь. 1919. 4 лістап.;
• Стары замак у Менску // Беларусь. 14—15 лістап.;
• Стары Менск у беларускіх успамінах // Беларусь. 26—27 лістап.; 1920. 3, 13 студз.;
• Варункі нацыянальнага адраджэньня // Звон. 1919. 3 кастр.;
• Станіслаў Манюшка і беларусы // Беларускае жыцьцё, 1920. 19 студз.;^[17]
• Гутаркі аб беларускай літаратуры // Новае жыцьцё. 1923. 3 сак.;
• Нацыянальнасьць у Вінцука Дуніна-Марцінкевіча // Заходняя Беларусь. Вільня, 1924;
• Аб беларускай народнай эстэтыцы // Маладняк. 1927. № 3;
• Ян Неслухоўскі (Янка Лучына) і яго няведамыя вершы // Нёман. 1932. № 2.