Русінская мова
мова From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Русінская мова (саманазвы: русиньскый язык, руська бисіда, руснацькый язык, руски язик) або русінскія мовы — сукупнасць разнастайных дыялектных, наддыялектных і літаратурна-моўных утварэнняў, што існуюць або існавалі сярод русінаў як на іхніх спрадвечных землях у Закарпацкай вобласці Украіны, усходняй Славакіі і на Лемкаўшчыне на паўднёвым усходзе Польшчы, так і за іхнімі межамі, у раёнах кампактнага пражывання русінаў на тэрыторыі Ваяводзіны (Сербія), Славоніі (Харватыя) і ў Венгрыі, а таксама ў ЗША, Канадзе, Аўстраліі[6][7] і сярод нашчадкаў русінаў, сілком пераселеных у XX стагоддзі на захад Польшчы (гл. Аперацыя «Вісла»)[8]. Агульная колькасць русінаў і іхніх нашчадкаў у свеце ацэньваецца русінскімі арганізацыямі ў 1,5 млн чалавек[9].
Русінская мова мае моўны код ISO 639-3 (rue)[10] і адносіцца, нароўні з беларускай, рускай і ўкраінскай, да ўсходнеславянскіх моў[11]. Яна ўтварае дзве дыялектныя групы: карпатарусінскую (на спрадвечных русінскіх землях) і паўднёварусінскую (перасяленчую), якім уласцівы рэгулярныя заходнеславянскія рысы пры захаванні некаторых усходнеславянскіх асаблівасцяў[12][13].
Паўднёварусінская мова з’яўляецца адной з афіцыйных моў аўтаномнага краю Ваяводзіна.
Лінгвісты маюць розныя меркаванні наконт таго, ці з’яўляецца русінская асобнай усходнеславянскай мовай. Украінскія ўлады і ўкраінская акадэмічная навука не прызнаюць русінаў як асобны народ, лічачы іх этнаграфічнай групай украінцаў. Да нядаўняга часу і русінская мова лічылася дыялектам украінскай[14][15]. Артыкул 7 прынятага ў 2012 годзе закона Украіны «Пра асновы дзяржаўнай моўнай палітыкі» вызначаў русінскую як адну з моў меншасцяў Украіны[16], але ў 2018 годзе гэты закон быў прызнаны неканстытуцыйным і страціў сілу[17].
Энцыклапедыя «Украінская мова» вызначае русінскую мову як «адзін з варыянтаў украінскай літаратурнай мовы ўкраінцаў Закарпацця, які прабіваў сабе дарогу ў пісьмовае ўжыванне з канца 19 стагоддзя»[18]. Адметнай рысай з’яўляецца наяўнасць у ёй большай, чым у літаратурнай украінскай мове, колькасці царкоўнаславянізмаў[заўв 1][заўв 2]. Рысай, якая адрознівае лексіку русінскай мовы ад лексікі астатніх усходнеславянскіх моў, з’яўляецца наяўнасць у яе складзе вялікага ліку агульнакарпацкіх паланізмаў і славакізмаў, мадзярызмаў і германізмаў[14].
Сярод неславянскіх лексічных адзінак асабліва вялікая доля запазычанняў з венгерскай мовы[6]. Заходнеславянскія лексічныя адзінкі, мадзярызмы, шматлікія царкоўнаславянізмы, пласт славянскай лексікі, не ўласцівай іншым усходнеславянскім мовам, «з’яўляецца тым, што адрознівае іхнюю мову ад іншых усходнеславянскіх моў, напрыклад, ад украінскай»[9].
Remove ads
Класіфікацыя і пытанне статусу
Класіфікацыя русінскай мовы гістарычна была прадметам як лінгвістычных, так і палітычных спрэчак. На працягу XIX стагоддзя сярод мовазнаўцаў узнік шэраг пытанняў, якія тычыліся класіфікацыі ўсходнеславянскіх дыялектаў, на якіх размаўлялі ў паўночна-ўсходніх (Карпацкіх) рэгіёнах Каралеўства Венгрыі, а таксама ў суседніх абласцях Каралеўства Галіцыі і Ладамерыі. З гэтых пытанняў вылучыліся тры асноўныя тэорыі[19]:
- Частка даследнікаў сцвярджала, што ўсходнеславянскія гаворкі Карпацкага рэгіёна варта класіфікаваць як асобныя разнавіднасці рускай мовы.
- Іншыя мовазнаўцы лічылі, што гэтыя дыялекты належаць да заходніх разнавіднасцей украінскай мовы[20][21][22][23][24].
- Трэцяя група заяўляла, што гэтыя дыялекты дастаткова самабытныя, каб быць прызнанымі асобнай усходнеславянскай мовай.
Нягледзячы на гэтыя лінгвістычныя рознагалоссі, афіцыйная тэрміналогія, якая выкарыстоўвалася Аўстра-Венгерскай манархіяй, што кіравала Карпацкім рэгіёнам, заставалася нязменнай. Для аўстра-венгерскіх дзяржаўных уладаў увесь усходнеславянскі моўны масіў у межах граніц манархіі вызначалася як «рутэнская мова» (ням.: ruthenische Sprache, венг.: Rutén nyelv) — архаічны экзанім, які выкарыстоўваўся аж да 1918 года[25].
Статус русінскай абумоўлены палітычнымі і культурнымі чыннікамі[26][27]. Зараз русінская мова прызнана афіцыйнай рэгіянальнай або мовай нацыянальнай меншасці ў Венгрыі, Польшчы, Сербіі, Славакіі і Чэхіі[28]. У Харватыі і Украіне не мае афіцыйнага статусу.
Шэраг украінскіх даследчыкаў апісваюць спробы вылучыць русінскую у асобную мову як палітычна матываваныя намаганні расійскіх спецслужбаў і часткі русінскай дыяспары дзеля «дэзынтэграцыі ўкраінскай этнамоўнай прасторы»[22][29][30][31].
Remove ads
Пашыранасць і колькасць носьбітаў
Геаграфічна русінская мова дзеліцца на дзве асноўныя групы: карпацкую і панонскую[32].
На розных карпатарусінскіх гаворках размаўляюць у наступных рэгіёнах:
- Падкарпацкая Русь, або Закарпацкая Украіна — у Закарпацкай вобласці Украіны.
- Прэшаўская Русь, або Прэшаўшчына — на паўночным усходзе Славакіі, у Прэшаўскім краі.
- Лемкаўшчына — на крайнім паўднёвым усходзе Польшчы; тутэйшая разнавіднасць русінскай звычайна вядомая як лемкаўская мова (лемківскій язык)[33].
- Паўночна-ўсходнія рэгіёны Венгрыі.
- Паўднёвы Мармарош — на поўначы Румыніі, у жудзеце Марамурэш.
На панонскай русінскай размаўляюць панонскія русіны, якія пражываюць у краі Ваяводзіна (Сербія) і ў сумежнай вобласці Славонія (усход Харватыі).
Акрамя абшчын у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе, носьбіты русінскай мовы пражываюць у дыяспары ў Паўночнай Амерыцы (у першую чаргу ў ЗША і Канадзе), Заходняй Еўропе і, з нядаўняга часу, у Аўстраліі[34][35]. У ЗША карпатарусінская мова гістарычна падтрымлівалася рэлігійнымі і культурнымі ўстановамі, нягледзячы на зніжэнне міжпакаленчай перадачы[35].
Дакладная ацэнка колькасці носьбітаў у дыяспары ўскладнена, паколькі нацыянальныя перапісы, як правіла, не вылучаюць русінскую мову асобнай катэгорыяй, часта ўключаючы яе ва ўкраінскую, рускую або славацкую[36].
У Славакіі, дзе русінская прызнана мовай меншасці, перапіс 2021 года зафіксаваў амаль 39 000 носьбітаў[37], хоць мясцовыя актывісты сцвярджаюць, што праз недаўлік фактычная лічба вышэйшая[38]. У сербскім краі Ваяводзіна панонская русінская мае суафіцыйны статус: згодна з перапісам 2002 года, на ёй размаўляюць каля 15 600 чалавек[39]. Польшча рэгіструе прыкладна 10 000 носьбітаў лемкаўскай русінскай мовы[40], у той час як ва Украіне перапіс 2001 года зафіксаваў толькі 6 725 носьбітаў, што адлюстроўвае дзяржаўную палітыку, якая разглядае русінскую як дыялект украінскай, а не як асобную мову[41][42].
Remove ads
Гісторыя
Карпата-русінскія дыялекты з’яўляюцца ўсходнеславянскімі і ўяўляюць сабой працяг украінскага дыялектнага кантынуума (яго заходняй часткі). Яны падзяляюць шматлікія ўсходнеславянскія, агульнаўкраінскія і заходне-ўкраінскія асаблівасці, але пры гэтым выяўляюць спецыфічныя рысы[6].
З сярэдзіны XIX стагоддзя і да сярэдзіны XX стагоддзя сутыкаліся тры тэндэнцыі: у якасці літаратурнай мовы адны прадстаўнікі русінскай інтэлігенцыі сталі ўкараняць рускую, другія ўкраінскую, трэція спрабавалі ўтварыць літаратурную русінскую мову на народнай аснове[6]. Пасля Другой сусветнай вайны ў Чэхіі, Польшчы і савецкім Закарпацці была ўзаконена толькі ўкраінская мова. У Ваяводзіне ўжо ў 1920-х гадах зацвердзілася літаратурная русінская, і пасля вайны яна стала развівацца ў спрыяльных умовах. У канцы XX стагоддзя літаратурна-моўнае будаўніцтва актывізавалася ў Польшчы (граматыка ў 1992 годзе, часопіс «Бесіда») і ў Закарпацкай вобласці Украіны (перыёдыка, граматыка «Материньскый язык», 1997).
Цяпер прадстаўнікі русінаў спрабуюць стварыць агульнарусінскую літаратурную мову, у прыватнасці, шляхам публікацыі на старонках часопіса «Русин» тэкстаў на ўсіх разнавіднасцях русінскай.
Агульнай літаратурнай мовы для ўсіх русінскіх дыялектаў не існуе. Дыялекты русінскай мовы падпадзяляюцца на карпацкія і панонскія, або панонска-югаслаўскія. У той час як карпацкія дыялекты блізкія да ўкраінскай, панонскія дыялекты практычна ідэнтычныя шарышскаму дыялекту ўсходнеславацкай мікрамовы.
У СССР русінская мова разглядалася як дыялект украінскай мовы. Той жа афіцыйны падыход ужываецца да яе ў цяперашні час ва Украіне. Большасць украінскіх навукоўцаў выступае супраць прызнання русінскай мовы як асобнай.
Кадыфікаваны ў 1995 годзе ў Славакіі варыянт мае да 80 % агульных з літаратурнай украінскай мовай словаў. У русінскіх дыялектах Польшчы сустракаюцца запазычанні з польскай мовы, у дыялектах Закарпацця і Славакіі існуюць запазычанні з венгерскай мовы, аднак і ў самой венгерскай моцна адчуваецца ўплыў навакольных славянскіх моў, у тым ліку і русінскай.
Першай краінай, якая прызнала русінскую мову афіцыйнай, была колішняя Югаславія (гл. таксама Панонскія русіны). У 1995 Славакія таксама прызнала русінскую мовай нацыянальнай меншасці, але афіцыйнай мовай у Славакіі яна не з’яўляецца. Некаторыя дакументы (напрыклад, напамінкі выбаршчыкам) у Славакіі ўтрымліваюць часткі на русінскай мове нараўне з літаратурнай украінскай, венгерскай, цыганскай, нямецкай і англійскай. У некаторых славацка-русінскіх населеных пунктах прысутнічаюць двухмоўныя шыльды (напрыклад, Медзілаборцэ).[43][44]
Remove ads
Алфавіт
Выкарыстоўваецца кірылічны алфавіт, які мае 36 літар.
| А а | Б б | В в | Г г | Ґ ґ | Д д | Е е | Є є |
| Ё ё | Ж ж | З з | І і | Ї ї | И и | Ы ы | Й й |
| К к | Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с |
| Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ |
| Ю ю | Я я | ь | ъ | ||||
Прыклад мовы
Размоўная русінская мова XVIII стагоддзя
Арыгінал тэксту прысягі на русінскай мове, запісаны венгерскім пісьмом, з урбара 1774 года вёскі Цоланфалва (Czolánfalva, сучасная Пласкановыця) камітата Берэг (Bereg)[45]:
Ja, … bozsusza zsivomu bohu, Szvjatui Troiczi, Otczu, Szinu i Szvjatomu Duchovi, Szvjatui Precsisztui Marii i uszim Bozsim szvjatim, zse ja, na buk polozsivsi usitok sztrach, hnyiv, lyubov, szvui vlaszni choszen albo skodu i kasdi umiszlenni csolovicsi priklad, na kosdoje toto, sto budu szvidovanni po pravgyi povim, jak szvoi, tak insich tutosnich obivatelei mozsnoszti i uzsitki, dobra, skodi i pochibnosti szoho szela po pravgyi iszpovim i iz nich majmensoje natyulko znaju ne zataju, tak mi Bozse pomahaj i uszi svjati … etc.
Той жа тэкст прысягі, але кірыліцай:
Я, … , божуся жывому Богу, Святӱй Тройци, Отцю, Сыну и Святому Духови, Святӱй Пречистӱй Марійи и усім Божым святым, же я, на бӱк положывши ушыток страх, гнїв, любов, свӱй власный хосен албо шкоду и каждый умысленный чоловічий приклад, на кождоє тото, што буду звідованный, по правдї повім, як свої, так иншых тутошньых обывателей можности и ужыткы, добра, шкоды и похыбности сёго села по правдї исповім и из них майменшоє, натӱлько знаю, не затаю, так ми, Боже, помагай и усї святї … и т. д.
Вярхавінская гаворка
Карпатаўкраінскі таруньская гаворка ўсходневярхавінскай групы:
«Пра ведзьмакоў і ведзьмаў» (гаворка інфарманта перададзена з дапамогай фанетычных знакаў)
- Dawnó-dawnó o̯ták robίlɪ, ščò taká bɷ́la… d’v’idúšnɪkɷ ta… ta xodίw, ta… mọ́jїj mám’i s’a snίw jakɷ́z’ d’ίdo, ščo máw xv’ї́st, xvóst, ta snίw ji s’a. Ta máma tam p’їšlá dọ n’óɣo, ta ščóz’ ɣovorίla z nίm… taj máma xvóra bɷ́la. Taj máma prɪšlá dọm’ї́, ta žїŋkɷ́ drúɣ’i vodɷ́ ji ɣasίlɪ — cɪ rọzum’ίjete? — ɣasίlɪ ji vọ́du, ta máma ɣét ɪz’b’il’íla, ɪššẹ́ xodίlɪ za ɣranίc’u, dẹ́z’ daléko, ta daválɪ ji vodɷ́ s’v’jačénọji, taj daválɪ ji krọ́v ɪs pérsta. Mọ́ji mám’i. Nno, ta v’ї́n mnóɣo čẹ́l’ade ták ščó… obɷ́ xvọ́r’i bɷ́lɪ. …[46]
Той жа тэкст кірыліцай (некаторыя асаблівасці вымаўлення не перададзены):
- Даўно́-даўно́ о̆та́к роби́ли, шчо така́ бы̊́ла… дьвіду́шникы̊ та… та ходи́ў, та… мо́йĭй ма́мi ся сниў якы̊зь дідо, шчо маў хв’ĭст, хвост, та сниў ї ся. Та ма́ма там п’ĭшла́ до нёго, та шчозь говори́ла з ним… та й ма́ма хво́ра бы̊́ла. Та й ма́ма пришла́ дôм’ĭ́, та жĭнкы̊́ дру́гi воды̊́ ї гаси́ли — ци рôзумíєте? — гаси́ли ї во́ду, та ма́ма гет изьбілíла, ишшế ходи́ли за грани́цю, дêзь дале́ко, та дава́ли ї воды̊́ сьвьяче́ної, та й дава́ли крôв ис пе́рста. Мốї ма́мi. Нно, та в’ĭн мно́го чếляде так шчо… обы̊́ хво́рi бы̊́ли.
Сучасная русінская мова
Прыклад навуковага тэксту (Закарпацкая Украіна, падкарпацкая русінская):
За школованя ґрекокатолицького попуства кунцём XVII. столїтія, зачатком XVIII. столїтія не є бізувных податок. Изглядователї звыкли ганути, ож образованость попув была низка. На сесю низку попуську образованость єпископ Мануел Ольшавськый многораз ся удкликує у своих наставах и острыма словами бичує необразованость попуства, удводячи из ниї и общу заубсталость русинського народа. Попы ид собі брали хлопцюв, вадь сынув собі (сякі пак ся поповичами кликали), а, кидь не мали свого, брали сына кантора, вадь дакого ученлившого ґаздуського сына, научили го писати, читати, у цирьковли валушні функції сповняти. Пак по дакулькох годах канторованя, майбулшераз уже женатого молодяка, который ид тому часто из земледїлством свуй хлїб заробляв, представили єпископу, и вун усятив го вадь на сященика, вадь на дяка[47].
Прыклад мастацкага тэксту (Усходняя Славакія, пряшэўская русінская):
Чоловік найчастїше споминать на молоды часы. Є то цалком нормалне.
Тадь то рокы, кідь зазнаме всякого. І доброго, і планого. В тім часї ся чоловік находить, як кібы в скаралущі. Розвивать ся, як цвіт на черешни. Выпхати ся мож з того обалу лем тогды, як прийде час, кідь цалком дозріє. Даколи стачіть ся неограбаным способом дотулити білого домику, такой ся пораниш, што ті буде тякнути на цілый жывот. А кідь ся народиш в теплї, обколесеный ласков, розвиваш ся в добрых условіях, выпадеш із скаралущі, як міцна істота. Такым потім буде і твій далшый жывот. Із добрї заложеным фундаментом. Было бы смішно сі робити надїй, же жывот є лем єдна рівна путь… Кібы то так чоловік знав… Кібы ся міг іщі раз народити і піти по тій істій пути…[48]
Прыклад публіцыстычнага тэксту (Лемкаўшчына, лемкаўская русінская):
22 червця 2012 в пряшівскій реставрациі «U babičky» одбыл ся Літературний Вечер лавреатів Нагороды Александра Духновича за русиньску літературу, на якым вручено Нагороду за рік 2012. Новым лавреатом остав русиньскій поета з Кежмарку, родак з русиньского села Остружниця — Юрко Харитун.
Каждорічно тота нагорода передає ся на основі рекомендациі медженародной пороты, членами которой в тім році были: проф. Др. Патриция Крафчік (предсідателька) і проф. Др. Штефан Пю зо ЗСА, і доц. ПгДр. Валерий Купка, к.н., зо Словациі. Нагороду признає Карпаторусиньскій Науковий Центер в Ґласпорті (ЗСА), на челі которого стоіт президент проф. Др. Павел Роберт Маґочій[49].
|
|
Remove ads
Зноскі
Літаратура
Спасылкі
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads