Станіслаў Трусевіч

Станіслаў Станіслававіч Трусевіч (польск.: Stanisław Trusiewicz, псеўданім Казімір Залеўскі, 1870 або 8 мая 1871, Вераскава, Навагрудскі павет — 25 жніўня 1918, Мажайск)^[1][2][3][4] — грамадска-палітычны дзеяч, рэвалюцыянер, публіцыст.

Станіслаў Трусевіч
Род дзейнасці	палітык
Дата нараджэння	1870
Дата смерці	25 жніўня 1918(1918-08-25)
Грамадзянства	Польшча  Расійская імперыя
Партыя	Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы

Біяграфія

Нарадзіўся ў збяднелай шляхецкай сям’і. Сын Станіслава, дробнага служачага, і Паўліны, якая разам з сястрой Марыяй трымала краму капелюшоў у Навагрудку^[3].

Вучыўся ў Слуцкай гімназіі, дзе далучыўся да таемнага сацыялістычнага гуртка. Пасля сканчэння гімназіі ў 1889 г. пачаў навучанне ў Ветэрынарным інстытуце ў Варшаве. Там уступіў у склад Польскай сацыяльна-рэвалюцыйнай партыі «Пралетарыят» (т. зв. Другі Пралетарыят), займаўся распаўсюджаннем нелегальнай літаратуры. Быў адным з арганізатараў першай на тэрыторыі Польшчы маніфестацыі ў дзень 1 Мая ў 1890 г. У той жа дзень быў арыштаваны і змешчаны ў Варшаўскую цытадэль. 27 жніўня 1890 г. вызвалены пад заклад. Аднак 9 красавіка 1891 г. быў асуджаны на год турмы і забарону пражывання на тэрыторыі Каралеўства Польскага на працягу двух гадоў; зняволенне адбываў у Санкт-Пецярбургу, у турме «Кресты». Пасля вызвалення 24 красавіка 1892 г. вярнуўся ў Вераскова; нягледзячы на паліцэйскі надзор, працягваў супрацоўнічаць з сацыялістычнымі суполкамі ў Навагрудку і Вільні^[3], вёў прапаганду сярод настаўнікаў і сялян Навагрудскага, Слуцкага і Лідскага паветаў^[2].

У кастрычніку 1892 г. выехаў у Львоў, дзе працягваў навучанне на факультэце хіміі ў Палітэхнічнай школе. Далучыўся там да дзейнасці Галіцыйскай сацыял-дэмакратычнай партыі. Са студзеня да жніўня 1893 г. знаходзіўся ў Цюрыху, а потым кароткі час у Ротэрдаме, дзе ўстанаўліваў сувязі з дзеячамі сацыялістычнага руху^[3].

У верасні 1893 г. вярнуўся ў Расійскую імперыю, знаходзіўся ў Мінску, дзе быў арыштаваны, ізноў змешчаны ў Варшаўскую цытадэль, адкуль вызвалены пад заклад 30 снежня таго ж года. Вызваленне ізноў суправаджалася забаронай пражывання ў Каралеўстве Польскім. З гэтага часу да лета 1895 г. жыў у Мінску, дзе працаваў слесарам, рабочым на чыгунцы, займаўся арганізацыяй сацыял-дэмакратычных гурткоў^[3]. Пад яго кіраўніцтвам у гэты час таксама ўзнікла сацыял-дэмакратычная група ў Смаргоні. Летам 1895 г. перабраўся ў Вільню, дзе таксама ўдзельнічаў у арганізацыі сацыял-дэмакратычнай групы, што складалася пераважна з рабочых чыгуначнікаў і гарбароў^[5].

У красавіку 1897 г. удзельнічаў ва ўстаноўчым з’ездзе Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыі. З’езд абвясціў ідэю стварэння незалежнай Літоўскай дэмакратычнай рэспублікі, з магчымасцю федэрацыі з Польшчай, Беларуссю і Украінай. Станіслаў Трусевіч расцаніў такія ўстаноўкі як сепаратысцкія, выступаў за больш цеснае супрацоўніцтва з расійскімі сацыял-дэмакратамі і ў выніку пакінуў з’езд. У маі 1896 г. па яго ініцыятыве быў скліканы з’езд Рабочага саюза Літвы, да якога далучыліся створаныя пры ўдзеле Станіслава Трусевіча сацыял-дэмакратычныя арганізацыі Вільні, Мінска і Смаргоні. Праграма новай арганізацыі базавалася на прынцыпах інтэрнацыяналізму, яе галоўным тэзісам было тое, што «барацьба з рускім дэспатызмам можа быць паспяховай толькі пры ўмове цеснага аб’яднання ўсіх сацыял-дэмакратычных груп Расіі». На гэтай падставе Рабочы Саюз Літвы прызнаў неабходным уступіць у будучую Расійскую сацыял-дэмакратычную партыю на правах аўтаномнай адзінкі. Галоўнай першаснай задачай ставілася звяржэнне самадзяржаўя і ўстанаўленне дэмакратычнага ладу^[5][6]. Рэдагаваў першы нумар выдання новай арганізацыі «Przegląd Robotniczy», які нелегальна выдаваўся ў Вільні. Займаўся арганізацыяй стачак рабочых у Вільні, напрыклад, у віленскіх чыгуначных майстэрнях у лютым 1897 г. 11 сакавіка таго ж года быў арыштаваны і на два гады змешчаны ў турму ў Вільні. 8 лютага 1899 г. асуджаны на пяць гадоў ссылкі ў Сібір; пакаранне адбываў у Вілюйску ў Якуціі^[3].

У лістападзе 1899 г. збег са ссылкі і са студзеня 1900 г. ізноў на нелегальным становішчы жыў у Вільні. У тым жа месяцы ўдзельнічаў у сумесным з’ездзе ў Мінску Рабочага саюза Літвы і Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага, на якім абедзве арганізацыі аб’ядналіся ў Сацыял-дэмакратыю Каралеўства Польскага і Літвы (СДКПіЛ)^[5]. Увайшоў у склад Цэнтральнага камітэта новай партыі. Пасля гэтага накіраваўся ў Германію і Швейцарыю, дзе меў сустрэчы з кіраўнікамі партыі Розай Люксембург, Леа Ёгіхесам^[en] (Янам Тышкам), Юльянам Мархлеўскім і г.д., прымаў удзел у з’ездзе замежных камітэтаў СДКПіЛ у Лейпцыгу ў лютым 1900 г. У красавіку 1900 г. перабраўся ў Варшаву, дзе ўвайшоў у склад мясцовага камітэта СДКПіЛ; актыўна ўдзельнічаў у партыйнай рабоце, займаўся палітычнай агітацыяй, арганізацыяй маніфестацый, а таксама дапамогі сем’ям палітвязняў. 23-27 верасня 1900 г. прадстаўляў СДКПіЛ на Парыжскім кангрэсе Другога Інтэрнацыянала. Пасля вяртання ў Варшаву, у выніку арыштаў, стаў фактычна кіраваць партыяй. Займаўся рэдагаваннем партыйных выданняў «Przegląd Robotniczy», «Kurier Robotniczy», удзельнічаў у кантрабандзе нелегальнай сацыялістычнай літаратуры, у тым ліку расійскай, з-за мяжы. Уначы з 25 на 26 кастрычніка 1901 г. арыштаваны ў Варшаве і ў трэці раз зняволены ў Варшаўскай цытадэлі. У кастрычніку 1902 г. асуджаны на ссылку ў Енісейскай губерні^[ru], адкуль летам 1903 г. ізноў уцёк і пэўны час знаходзіўся ў Вільні. Пры спробе пераходу расійска-германскай мяжы 1 ліпеня 1903 г. быў арыштаваны і ў кастрычніку таго ж года асуджаны на 10 гадоў ссылкі ў Якуціі^[3].

Падачас рэвалюцыі 1905—1907 гг. вызвалены ў выніку амністыі 30 кастрычніка 1905 г. Вярнуўся ў Вільню, дзе дзейнічаў у мясцовым камітэце СДКПіЛ. 24 сакавіка 1906 г. у чарговы раз быў арыштаваны, пасля трох месяцаў зняволення вызвалены пад заклад, з забаронай пражывання ў сталічных і губернскіх гарадах. Пэўны час нелегальна знаходзіўся ў Варшаве, дзе дзейнічаў у мясцовым камітэце СДКПіЛ. У канцы 1906 г. выехаў у Германію. У студзені 1907 г. быў арганізатарам І з’езда замежных секцый СДКПіЛ у Берне (Швейцарыя), увайшоў у склад Бюро замежных секцый партыі. Пасля гэтага пасяліўся на тэрыторыі Вялікага княства Фінляндскага. Актыўна супрацоўнічаў з расійскімі сацыял-дэмакратамі (як бальшавікамі, так і меншавікамі), у тым ліку Уладзімірам Леніным і Юліем Мартавым^[ru], публікаваў артыкулы ў расійскіх і польскіх сацыял-дэмакратычных выданнях; у якасці дэлегата ўдзельнічаў у V з’ездзе Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП) у Лондане ў маі-чэрвені 1907 г. (з 1906 г. СДКПіЛ з’яўлялася аўтаномнай арганізацыяй у складзе гэтай партыі)^[3].

У той жа час уступіў у канфлікт з кіраўніцтвам СДКПіЛ, у прыватнасці з Леа Ёгіхесам і Розай Люксембург. Станіслаў Трусевіч прадстаўляў у гэты час тое крыло партыі, якое выступала з федэралістычнымі поглядамі, што дапускалі барацьбу за дзяржаўную самастойнасць Польшчы, Літвы і іншых народаў як адну з мэтаў рэвалюцыі, накіраванай супраць самадзяржаўя, у той час як яго апаненты выступалі супраць прынцыпу права нацый на самавызначэнне. Таксама ён выступаў за збліжэнне СДКПіЛ з Польскай Сацыялістычнай партыяй — Лявіцай^[pl]. Паводле рашэння партыйнага суда ад 2 красавіка 1909 г. быў на год пазбаўлены права займаць кіруючыя партыйныя пасады^[7]. 20 лютага 1911 г. выйшаў са складу СДКПіЛ, абвінаваціўшы лідараў партыі ў «сектанцтве», але застаўся ў складзе РСДРП. У 1909—1911 гг. супрацоўніцаў з віленскімі выданнямі Польскай Сацыялістычнай партыі — Лявіцы ў Вільні «Wiedza» i «Nowe Życie». У 1911—1917 гг. жыў у Швейцарыі, Германіі, Бельгіі, Італіі і Францыі^[3].

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі ў ліпені 1917 г. выехаў у Петраград. Далучыўся да бальшавіцкай партыі, працаваў у прафсаюзах і культурна-асветніцкіх арганізацыях. З лістапада 1917 г. увайшоў у склад рэдакцыі выдання «Известия», а са студзеня-сакавіка 1918 г. быў галоўным рэдактарам грамадска-культурнага часопіса «Вестник жизни». З сакавіка 1918 г. жыў у Маскве^[3].

Раптоўна памёр 25 жніўня 1918 г. у Мажайску. Пахаваны на Ваганькаўскіх могілках у Маскве^[3].

Быў двойчы жанаты. Першая жонка — Станіслава Залеўская. З ёй меў дачку Сафію (паводле іншых крыніц, Яніну) Агееву. Другая жонка — Сафія Гробэр (шлюб заключаны ў лістападзе 1903 г.), ад якой меў сына (імя невядома)^[3].

Грамадска-палітычныя погляды

Станіслаў Трусевіч быў аўтарам шматлікіх навукова-папулярных брашур, артыкулаў, рэцэнзій. Быў прыхільнікам пануючага ў сацыял-дэмакратычным руху на пачатку ХХ ст. марксізму. У сваёй прыцы «Аб матэрыялістычным разуменні гісторыі» (Вільня, 1911) галоўную каштоўнасць марксісцкай філасофіі ён бачыў у сцвярджэнні дзейснай, творчай сутнасці чалавека:

«З матэрыялістычнага разумення гісторыі вынікаюць шырокія перспектывы нашай дзейнасці, накіраванай на пазнанне Сусвету. Рэчы ў сабе, у разуменні Канта, становяцца рэчамі для нас»^[8].

Адметнае месца займае яго пазіцыя ў межах польскага нацыянальнага руху па нацыянальным пытанні. У сваім артыкуле «Польскае пытанне і міжнародная палітыка», апублікаваным у выданні «Голос социал-демократа» (май 1909 г.), падкрэсліваў, што адразу пасля падзелаў Рэчы Паспалітай «польскае пытанне» набыло міжнародны характар, спасылаўся на пункт гледжання Карла Маркса і Фрыдрыха Энгельса аб неабходнасці аднаўлення незалежнай польскай дзяржавы. Наяўнасць развітай эканомікі і багатай нацыянальнай культуры з’яўляюцца стымулам незалежніцкіх памкненняў польскага народа. Разам з тым капіталістычнае развіццё эканомікі Каралеўства Польскага ў складзе Расійскай імперыі змяніла форму гэтых памкненняў. З аднаго боку, адбылася моцная інтэграцыя Каралеўства Польскага ў агульнарасійскую эканоміку, з другога, на тэрыторыі ўсіх частак падзеленай Польшчы адбывалася развіццё нацыянальнай самасвядомасці. У гэтых умовах першачарговай задачай становіцца барацьба за пераўтварэнне Расійскай імперыі ў дэмакратычную дзяржаву, у межах якой Польшча павінна атрымаць палітычную аўтаномію^[9]. У зборніку «Грамадскі рух у Расіі ў пачатку ХХ ст.» (Санкт-Пецярбург, 1911, кн. 7, т. 4, ч. 2) змясціў раздзел «Нацыянальныя рухі». У ім падкрэслівалася важнае значэнне нацыянальнага пытання падчас рэвалюцыі 1905—1907 гг., праведзены аналіз розных нацыянальных рухаў у Расійскай імперыі. Разгляду беларускага нацыянальнага руху прысвечана адносна невялікае месца ў параўнанні з іншымі рухамі народаў заходняй часткі імперыі. Адзначаўся нізкі ўзровень развіцця нацыянальнай самасвядомасці беларускага насельніцтва, што звязвалася адпаведна з нізкім узроўнем індустрыялізацыі і эканамічнага развіцця Беларусі. Фарміраванне беларускага нацыянальнага руху звязвалася з дзейнасцю польскай інтэлігенцыі, да якой залічваўся ў прыватнасці Францішак Багушэвіч. Каротка апісваліся падзеі рэвалюцыі 1905—1907 гг. у Беларусі, дзейнасць Беларускай сацыялістычнай грамады, першых легальных беларускіх газет «Наша доля» і «Наша ніва», адзначалася фарміраванне беларускай нацыянальнай літаратуры, у прыватнасці творчасць Янкі Купалы і Якуба Коласа. Далейшыя перспектывы беларускага нацыянальнага руху бачыліся з дэмакратызацыяй у Расійскай імперыі:^[10]

«Ва ўсялякім выпадку яго лёс можа быць вырашаны толькі тады, калі ў Расіі будуць створаны ўмовы, спрыяльныя для свабоднага развіцця самадзейнасці шырокіх народных мас. Пытанне аб стварэнні такіх умоў для Беларусі ўзнятае не толькі вышэй узгаданымі беларускімі арганізацыямі, але і арганізацыямі польскай інтэлігенцыі і ліберальных памешчыкаў Беларусі — Дэмакратычным польскім саюзам Літвы і Беларусі, Польскім саюзам грамадскай дзейнасці ў Літве і Беларусі і іншымі грамадскімі элементамі. Увядзенне органаў земскага самакіравання, нягледзячы на буйныя недахопы складзенага з гэтай мэтай урадавага праекта, будуць першым крокам у гэтым накірунку»^[10].

Творы

• Kwestia rolna w programach partii rosyjskich a ruch wolnościowy w Rosji. Warszawa, 1907.
• Характер нынешней революции и тактические задачи социал-демократии. Москва, 1907.
• Аграрные отношения и крестьянское движение в Царстве Польском. Санкт-Петербург, 1908.
• Национальные движения // Общественное движение в России в начале ХХ века. Кн. 7. — Т. 4. — Ч. 2 / под ред. Л. Мартова, П. Масова и А. Потресова. — Санкт-Петербург, 1911. — С. 149—246.
• O materialistycznym pojmowaniu dziejów. Wilno, 1911.
• Роль интеллигенции в развитии Интернационала. Петроград, 1917.
• Искусство и пролетариат. Москва, 1918.