Смаргонь

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Смаргонь (значэнні).

Смарго́нь^[2] (трансліт.: Smarhoń) — горад у Гродзенскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Смаргонскага раёна, на рацэ Оксне (левы прыток Віліі) і яе прытоку Гервятцы. За 260 км на паўночны ўсход ад Гродна; чыгуначая станцыя на лініі Маладзечна — Вільня. Вузел аўтадарог на Маладзечна, Вільню, Вілейку, Крэва, Свір. Насельніцтва 37.527 чал. (2018)^[3].

Горад Смаргонь Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Смаргонскі Каардынаты 54°29′01″ пн. ш. 26°24′00″ у. д.HGЯO Заснаваны 1503 Першая згадка 1503 Плошча 21,45 км² Вышыня цэнтра 150 м Насельніцтва ▼35 072 чал. (1 студзеня 2025)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1592 Паштовы індэкс 231000, 231041, 231042, 231044, 231045 Аўтамабільны код 4 СААТА 4256501000 Афіцыйны сайт Афіцыйны сайт (руск.) (англ.) Смаргонь на карце Беларусі ±

Смаргонь на Вікісховішчы

Назва

Паводле В. Жучкевіча, назва балцкага паходжання і звязаная з коранем smurg-^[4]. Старажытнейшаю за «Смаргонь» лічыцца засведчаная ў літоўскім маўленні рэгіёна (у Рымдзюнах) форма Smurgainys («Смургойні»)^[5].

Такім самым чынам, праз утваральнік -jn-, у гэтай частцы Павілля ўтвораны і тапонімы Дукойні, Жукойні. На мяжы XV—XVI стагоддзяў тытул магнатаў Зяновічаў гучаў як hares in Smorgoyny «паны на Смаргойнах»^[6]. Форма тапоніма ў 1567 годзе засведчаная як «Сморкгойнь»^[7].

Назва звязаная з літ. smurgis «смаркач» (хто сморкаецца), ад smurgas «лядаш са страхі; соплі» і smurgti «накрапваць, імжыць».

Найімаверней гэта было імя першага пасяленца на месцы Смаргоні. Імя са значэннем «Смаркач» магло быць мянушкавага тыпу, але не выключана, што гэта было імя, нададзенае хлопчыку яшчэ ў маленстве.

Такім самым чынам утвораная і назва блізкіх да Смаргоні Кушлян, ад kušlys «сляпец» (хто падслепаваты). Падобнага тыпу і вядомае з ХІІІ стагоддзя яцвяжскае імя Зебр (літ. žebras «мурзаты; пярэсты, стракаты»)^[8].

Гісторыя

Упершыню Смаргонь упамінаецца ў дакументах па гісторыі Вілейскай епархіі ў 1503 годзе. Вядомая як прыватнае мястэчка ў Вялікім Княстве Літоўскім, уласнасць Зяновічаў, Радзівілаў, Пшаздзецкіх. Звалася таксама Смургоні, у XIX стагоддзі Смаргоні. У 1552 годзе тут заснаваны кальвінісцкі збор. З 1590 года пачалі працаваць папяровая мануфактура, школа, шпіталь. У Смаргоні ўпершыню пачалі выпякаць абаранкі (смаргонкі)^[9]. У XVII стагоддзі Радзівілы заснавалі так званую «Смаргонскую акадэмію»^[10] — жартоўная назва промыслу па лоўлі і дрэсіроўцы мядзведзяў. З 1795 года Смаргонь у складзе Расійскай імперыі.

У час вайны 1812 года пры адступленні французскіх войскаў тут спыняўся Напалеон I, перадаў камандаванне маршалу І. Мюрату і з’ехаў у Парыж. З таго часу дарогу Смаргонь — Ашмяны завуць Напалеонаўскай дарогай. У Першую сусветную вайну праз Смаргонь праходзіла лінія фронту, паселішча было разбурана. У 1920—1922 гадах Смаргонь уваходзіла ў склад Сярэдняй Літвы, з 1922 года — Польскай Рэспублікі. З 1939 года ў БССР, з 15 студзеня 1940 года Смаргонь — цэнтр Смаргонскага раёна Вілейскай вобласці.

З 25 чэрвеня 1941 года да 4 ліпеня 1944 года Смаргонь акупавана гітлераўскай Германіяй.

4 ліпеня 1944 года 35-я гвардзейская танкавая брыгада, якой камандаваў Герой Савецкага Саюза Азі Асланаў, фарсіраваўшы Вілію, сумесна з 7-й гвардзейскай брыгадай, вызваліла горад. З верасня 1944 года Смаргонь — цэнтр Смаргонскага раёна Маладзечанскай вобласці. 20 студзеня 1960 года Смаргонь і Смаргонскі раён пераходзіць у склад Гродзенскай вобласці.

У 1972—1976 гадах уведзены ў строй заводы аптычнага станкабудавання, сухога абястлушчанага малака, камбікормавы, ільнозавод. 4 красавіка 1983 года Пастановай ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР у Смаргоні пачынаецца будаўніцтва філіяла Мінскага трактарнага завода.

У 1985 годзе горад Смаргонь быў выдзелены ў асобную адміністрацыйную адзінку абласнога падпарадкавання. 20 чэрвеня 1988 года ў склад горада ўключаны вёскі Карналінка і Мінкі Каранёўскага сельсавета і вёска Садовая Бялкоўшчынскага сельсавета^[11]. У лістападзе 1996 года адміністрацыйныя адзінкі Смаргонскі раён і горад Смаргонь был аб’яднаны ў адну — Смаргонскі раён. У 2003 годзе Смаргонь адзначыла 500-годдзе. 2019 год — першыя дажынкі на Смаргоншчыне.

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1897 год — 7,5 тыс. чал.^[12]
• XX стагоддзе: 1973 год — 11,4 тыс. чал.^[12]; 1995 год — 38,0 тыс. чал.^[12]
• XXI стагоддзе: 2001 год — 36,7 тыс. чал.^[13]; 2006 год — 36,7 тыс. чал.; 2009 год — 36,9 тыс. чал.; 2016 год — 37 372 чал.^[14]; 2017 год — 37 386 чал.^[3]; 2018 год — 37 527 чал.

Эканоміка

Смаргонскі завод аптычнага станкабудавання. Смаргонскі агрэгатны завод, Смаргонскія малочныя прадукты, Смаргонскі камбінат хлебапрадуктаў. Гасцініца «Смаргонь».

Культура

Карціна З. Развадоўскага «Напалеон у Смаргоні»

Смаргонскі гісторыка-краязнаўчы музей.

У горадзе праводзіцца Міжнародны конкурс камерных ансамбляў імя М. К. Агінскага.

У 2003 і 2009 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «Адна зямля»^[15][16].

Спаса-Праабражэнская царква (1988—1990).

Мастак Зыгмут Развадоўскі^[uk] ў 1930 годзе напісаў карціну «Напалеон у Смаргоні»^[17], якая зараз знаходзіцца ў мастацкім музеі горада Лодзь.

Славутасці

• Смаргонскі касцёл Міхаіла Арханёла (колішні кальвінісцкі збор).
• Помнік Францішку Багушэвічу.
• Мемарыял памяці герояў і ахвяр Першай сусветнай вайны

• Выдатныя мясціны
• 
  Смаргонь. Спаса-Праабражэнская царква
• 
  Касцёл Св. Міхаіла

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Смаргоні

• Зміцер Апанасовіч («Тэрор»; 1990—2022) — баец-добраахвотнік беларускага батальёна імя Кастуся Каліноўскага, які загінуў пры абароне Украіны^[18].
• Майсей Ісакавіч Бурштэйн (1889—1968) — беларускі вучоны ў галіне садоўніцтва.
• Рэвэка Хаймаўна Бурштэйн (1904—1992) — вучоны ў галіне электрахіміі. Доктар хімічных навук. Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі РСФСР.
• Зэльман Маркавіч Гамзэ (1907—1965) — савецкі вучоны ў галіне гідраэнэргетыкі.
• Майсей Саламонавіч Кульбак (1896—1937) — яўрэйскі пісьменнік, драматург, перакладчык.
• Уладзімір Някляеў — беларускі пісьменнік.
• Ігар Рачкоўскі — беларускі ваенны і дзяржаўны дзеяч.
• Расціслаў Лапіцкі — удзельнік беларускага антысавецкага падполля^[19].
• Аляксандр Шыдлоўскі (1911—2002) — беларускі культурны дзеяч, кампазітар.

Ганаровыя грамадзяне Смаргоні

• Уладзімір Рыгоравіч Шчасны — беларускі перакладчык, публіцыст, дыпламат.
• Уладзімір Васільевіч Церабун — беларускі скульптар, графік, жывапісец, лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола Беларусі (1976), заслужаны дзеяч мастацтваў Рэспублікі Беларусь (2007).
• Аляксандр Палікарпавіч Лях — хормайстр народнага ансамбля песні і танца імя М. К. Агінскага
• Мар’ян Мікалаевіч Дукса — беларускі празаік і паэт.
• Таццяна Генадзеўна Голубева — Заслужаны будаўнік Рэспублікі Беларусь
• Эдвард Пятровіч Рожка — Герой Сацыалістычнай Працы.
• Уладзімір Пракопавіч Някляеў — беларускі паэт, празаік, эсэіст.
• Віктар Уладзіміравіч Роўда — беларускі харавы дырыжор, кандыдат мастацтвазнаўства, прафесар.
• Аляксандр Анісімавіч Дзяруга — беларускі дзеяч самадзейнага мастацтва, заслужаны дзеяч культуры Беларусі (1961)
• Аляксандр Канстанцінавіч Шыдлоўскі — беларускі культурны дзеяч, кампазітар. Заслужаны дзеяч культуры Беларусі (1960).
• Лілія Уладзіміраўн Трохалева — беларуская самадзейная мастачак Беларусі.
• Тамара Сяргееўна Ватаева — беларуская настаўніцай
• Пётр Конанавіч Кукарэка