Stulteco

Stulteco ^[1] (aŭ malsaĝeco) estas persona trajto aŭ stato-kvalito de manko de inteligenteco aŭ prudento, saĝo, kompreno aŭ pensado. Ĝi ankaŭ povas esti manifestiita kiel obstina nescio aŭ rezulto de malsaĝa ago. La trajto povas esti ligita al la agoj, parolo aŭ kredoj de persono aŭ grupo ^[2]. La adjektivo stulta ankaŭ estas ĝenerale uzata pejorative kaj negative.

La pentraĵo Alegorio de Malsaĝeco de Quinten Matsijs montras ridetantan pajacon kun sia distinga sceptro (germane Marotte) kapigita de alia miniatura pajaco nudiganta sian pugon. La pajaco estas alie vestita per pajaca senmanika mantelo kaj kapuĉo kun azenoreloj kaj kapo de koko, kaj sonoriletoj en sia zono. Ankaŭ la vundmarko de la "ŝtono de frenezo" ĉe la centro de la frunto estas tradicia simbolo de manko de inteligenteco/senco.

Stulteco kiel estas abstrakta koncepto kiu implicas mankon de inteligenteco, malkapablo pensi sendepende kaj fari raciajn decidojn en multaj aspektoj de vivo. Ĝi manifestiĝas ankaŭ en la malkapablo doni respondojn al demandoj, en konduto kaj kelkaj manifestiĝoj de personeco (kutime en sociaj situacioj). Stulta homo estas nomata malsaĝulo.

Priskribo

La plumdesegnaĵo "La Azeno en la lernejo" de Pieter Brueghel la pliaĝa de 1556 montras kio povas okazi kiam regas stulteco.

Til' Strigospegulo (Till Eulenspiegel), fama malsaĝulo en germana folklora tradicio.

Ĝuĥa (Nasr ad-Din), la tipa figuro de la malsaĝulo en la landoj de la islama mondo.

En pli malvasta signifo, stulteco rilatas al la neadekvata kapablo tiri taŭgajn konkludojn aŭ lerni de perceptoj. Ĉi tiu manko ŝuldiĝas parte al nescio pri la faktoj necesaj por formi juĝon, parte al neadekvata inteligenteco aŭ trejnado de la menso, aŭ al certa malvigleco kaj malrapideco en kompreno aŭ malrapideco en kombinado de la disponeblaj faktoj. En tiu signifo, Kant nomas la "mankon de juĝo... kio estas nomita stulteco" kaj postulas ke "tian malfortikecon... tute ne povas esti riparita.".

Stulteco povas respondi al malalta grado de intelekta evoluo, sen atingi fizikan devion - milda mensa malrapideco (malforteco). El psikologia vidpunkto, provizora (portempa) stulteco ankaŭ povas esti kaŭzita de defenda reago al funebro aŭ psikologia traŭmato.

Speco de fiziologia stulteco aŭ konstitucie stulta speco de psikopatio estas "salona demenco", identigita fare de Eugen Bleuler, en kiu ekstere edukita, sed ŝablona parolo kaj kleraj manieroj maskas malaltan intelektan nivelon. Gilbert Ryle skribis ke stulteco kaj nescio estas aferoj de malsamaj specoj, ĉar persono lerta en argumentoj kaj ŝercoj apenaŭ povas konveni elementajn verojn en sia kapo.

 Aliaj kaŭzoj kuŝas en la emocia areo (emocia rezisto al komprenoj, dependeco de opiniestroj) kaj en endoktrinigo kaj manipulado de aliaj. Kognaj programoj kiel ekzemple mondkonceptoj kaj religioj povus ankaŭ funkcii kiel "maladaptaj programoj" kaj tiel malhelpi la inteligentan uzadon de realaj postuloj, laŭ James Welles (1988) en sia antropologia kaj kulturhistoria analizo, kiu ankaŭ inkluzivas agojn de politika stulteco (la Krucmilitoj), Invado al la Golfo de Porkoj) ^[2].

Kiel insulto

En la ĉiutaga lingvo, la termino stulteco estas forta juĝo aŭ insulto same kiel derogado tuj kiam ĝi estas uzata lige kun homo. Homo povas esti priskribita kiel stulta (aŭ pli hazarde: stulta) kaj estas ofte egaligita kun la same malestima termino stulteco (fakte malforteco, timideco aŭ mallerteco); io evoluinta/konstruita povas esti nomata stulta, ekzemple stulta eseo aŭ stulta diskuto. En la hodiaŭa pedagogio tia taksado estas malpermesita, ĉar ĝi ege malpliigas la kapablojn de infano aŭ junulo (“Vi estas tiel stulta, ke vi zumas”). La persono, kiu faras la taksadon, ankaŭ arogante kaj insulte altiĝas super la statuso de la taksata persono - sinteno kiu nun estas konsiderata ekstere de la demando en edukaj procezoj.

Folkloro

En la folkloro de kelkaj popoloj aperas urboj de malsaĝuloj. La loĝantoj de tiuj urboj estas malprudentaj, malŝparemajn kaj emas fari stultajn agojn, kiuj ne havas celon, kaj fieras pri ili kvazaŭ ili estus vera atingo kaj kontribuo al la ĝenerala bono. Ekzemple, en juda folkloro la urbo de Ĥelem (Ĥelmo?) en Pollando estas konata kiel urbo de malsaĝuloj kies loĝantoj estas nomitaj "saĝuloj de Ĥelem".

La obstineco de azeno estas en multaj kulturoj estas konsiderata kiel la signo de stulteco.

En Anglalingvio la 1-a de aprilo, la t.n. Ŝercotago, estas kromnomata la Aprila Tago de Stultuloj (angle April Fools' Day). Foje oni nomas tiun kiun estas konsiderata stultulo kiel simplulo.

Premioj

La Premio Darwin estas ĉiujare aljuĝata al homoj kiuj, kiel difinite fare de la premiitoj, "helpis la homaron plibonigi sian genaron, forigante sin de la mondo aŭ kastrinte sin en precipe stulta maniero."

Proverbo

Ekzistas pluraj (46, kaj 66 pri saĝo) proverboj pri malsaĝo en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili^[3]:

« Ebrieco pasas post dormo, malsaĝeco neniam. »

En Esperanto aperis

• Laŭdo de l' Stulteco de Erasmo de Roterdamo (origina titolo Moriae encomium, id est Stultitiae laus, tr. Gerrit Berveling, 1988); aperinta en la Serio Oriento-Okcidento de UEA
• István Ráth-Végh: La homa stulteco - trad. J. Horvath, Budapest, 2025, ISBN 9789635715145

„ Hungaria Esperanto-Asocio eldonis volumon kun eterna, ĉiutaga, malgraŭe instruhava kaj amuza temo pri la historio de la homa stulteco. Ni povas ekscii el ĝi, kiu estis la blua homo en Parizo, kial kuŝis vaksoreĝo sur la katafalko en Versajlo, kiel provis travarmigi sin la frostotrema homo, kiam oni punendis pro amletero, kiuj estis la dungitaj ermitoj, kiuj la ĉampionoj kaj reguloj de drinkado, kiu estis la plej fama murskribaĉisto de la historio, ni povas konatiĝi kun la ne ekzistantaj trunkoj kaj ja tre ekzistantaj ŝosoj de genealogiaj arboj kaj kun multaj ceteraj amuzaj menstordaĵoj kaj strangaĵoj. ”