Bengalera
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Bengalera[1] edo bangla (বাংলা) indo-ariar hizkuntza da. Egungo Bangladeshen eta Indiako Mendebaldeko Bengala eta Assam estatuetan hitz egiten diren hizkuntzetako bat da. Bangladeshko hizkuntza ofiziala izateaz gain, Indiako 22 hizkuntza ofizialetako bat da, hindiaren atzetik gehien mintzatua. Berezkoa duen bengalar alfabetoan idazten da.
Guztira 230 milioi hiztun dituenez[2], bengalera munduan hiztun gehien duten hizkuntzen artean seigarrena da[3][4]. Bengalera munduko bengalar diasporako komunitate garrantzitsuek ere hitz egiten dute (Bangladeshko diaspora eta Indiako bengalarrak): Pakistan, Erresuma Batua, Estatu Batuak eta Ekialde Ertaina[5].
Hizkuntza indoeuroparra da, hizkuntza handien artean talde horretan ekialdekoena, kokapenez. Beheko laukiak erakusten duenez, oinarrizko hiztegian ahaidetza igartzen da Europan nagusi diren hizkuntza indoeuroparrekin, dui (2), aṭ (8) edo nôe (9) zenbaki izeneko erakusten duten bezala.
Remove ads
Estatusa
Bangladeshko hizkuntza ofizial eta de facto nazionala bengalera estandar modernoa da[6][7][8][9]. Nazioaren lingua franca bat da, eta bangladeshtarren % 98k lehen hizkuntzatzat du[10][11]. Lehen aipatutako Indiako lekuez gain, ofiziala da Tripuran eta Barak bailaran. Brahamputra ibaiaren eskualde batzuetan ere hitz egiten da, Assamen. Andaman eta Nikobar uharteetan mintzatuena da, baita Bengalako golkoan ere[12], eta Jharkan, Biharren, Mizoran, Meghalayan eta Odishan ere komunitate esanguratsuak daude.
Remove ads
Etimologia
Bengaleraren lehen jatorrizko izena Gauda-bhasa izan zen XVI. mendean. XIX. mendean, Vanga-bhasa edo Bangala-bhasa. Gaur egun, Bangla-bhasa izenez ezagutzen da[13].
Historia
Bengaleraren sorrera
Hizkuntza indo-iraniarra da. Jatorriz magadhiarra da, eta dialekto nagusiak radjbangsi eta sylhettia dira. VIII. mende aurreko testuak gorde badira ere, bengalerazko literatura handia Chandi Bas poemarekin hasi zen (XV m.) eta Mukunda Ram delakoarekin segitu (XVIII m).
Bengalako Antzinako hizkuntza
K.a. I. milurtekoan, Bengalako brahman hinduek sanskritoa zerabilten, baina herritar budistek, berriz, prakritoaren hainbat aldaera erabiltzen zuten. Suniti Kumar Chatterjee ikerlariak «magadhi prakritoaren ekialdeko barietate» gisa izendatu zuen hori, bada, indo-ariar dialekto ertainek eragina izan zuten lehen milurtekoan, Bengala Magadanen Erresumaren parte zenean. Muhammad Shahidullahren arabera, bengalarrek hitz egiten zuten hizkuntza magadhi prakritoarekin parekatuta, oso ezberdina zen, eta «Purbo Magadhi prakrito» izena eman zion. Humayun Azaden arabera, horrek drabidiar eta austroasiar hitz ugari zituen. Gupta Inperioaren garaian, Bengala sanskritozko literaturaren gune nagusia zen[14]. Indo-ariar ertainaren dialektoak garrantzitsuak izan ziren Bengalan I. milurtekoan, eskualdea Magadha Erresumaren parte zenean. Dialekto horiek, magadhi prakrito izena dutenak, Bihar estatuan erabiltzen dira gaur egun. Uneren batean, magadhi prakrito hori Ardhamagadhi hizkuntzara eraldatu zen, eta Bengalako hizkuntzetatik asko ezberdindu zen[15][16]. Ardha magadhi hizkuntza Apabhraṃśa hizkuntzetara eraldatu zen lehen milurtekoaren amaieran. Bengalako hizkuntza horrek eboluzioa izan zuen denbora joan ahala[17].
Goiztiarra
Batzuek X. mendeko testu batzuk bengaleraz zeudela dioten arren, ez da ziurra hizkuntza berezitu bat irudikatzen duten edo ekialdeko hizkuntza indo-arioak bereizten ari ziren etapa bat irudikatzen duten[18]. Ekialdeko azpikontinentearen tokiko apabhraṃśa hizkuntza, purbi apabhraṃśa edo abahatta (zentzurik gabeko soinuak), eboluzionatuz joan zen azkenean eskualdeko dialekto bihurtzeraino, eta horiek, aldi berean, hiru bengalar-assamdar hizkuntza talde osatu zituzten: bihari hizkuntzak eta Odia hizkuntza. Batzuen ustez, dibergentzia-puntuak askoz lehenago gertatu ziren, Kristau Aroko 500. urtera arte ere iritsiz[19], baina hizkuntza ez zen estatikoa, aldaerak elkarrekin agertzen ziren, eta autoreek dialekto ugaritan idazten zuten garai hartan. Adibidez, uste da ardhamagadhi hizkuntzak VI. mende aldera eboluzionatu zuela abahatta hizkuntza bihurtu arte, zeina bengalarraren arbasoarekin lehiatu baitzen denbora batez[20]. Protobengalera Pala Inperioaren eta Sena dinastiaren hizkuntza izan zen[21][22].
Erdi Aroa
Erdi Aroan, bengalera ertaina karakterizatu zen hitzen amaierako অ ô-ren elisioarengatik, aditz konposatuen hedapenarengatik eta arabieraren, persieraren eta turkieraren eraginarengatik. Ekialde Ertaineko eta Turkestango merkatariak Palako Inperio budistara iristea, VII. mendez geroztik, eragin islamiarra sartu zen eskualdean. XIII. mendean Bajtiiar Jalyi konkistatu ondoren, musulmanek Bengalara egindako ondorengo espedizioek musulman arabiar eta Turko-persiarren migrazio-mugimenduak sustatu zituzten neurri handi batean, eta mugimendu horiek eragin handia izan zuten tokiko herri-hizkuntzan, bertako biztanleen artean kokatu baitziren.
Bengalerak garrantzia hartu zuen, persieraren gainetik, Bengalako sultanen gortean Jaluddin Muhammad Xah-ren igoerarekin[23]. Ondorengo agintari musulmanek bengaleraren garapen literarioa aktiboki sustatu zuten[24], sultanerrian gehien hitz egiten zen herri-hizkuntza bilakatzea ahalbidetuz[25]. Bengalerak hitz asko bereganatu zituen arabieratik eta persieretik, eta horiek kultura islamiarraren agerpen bat izan zuten hizkuntzan. Bengalera ertainaren (1400-1800) testu nagusien artean daude Xah Muhammad Sagir-en Yusuf-Zulekha eta Chandidas poeten Shreekrishna Kirtana. Gorteak bengalar kulturari eta hizkuntzari ematen zion laguntza gutxitu egin zen Mogol Inperioak Bengala kolonizatu zuenean XVI. mendearen amaieran eta XVII. mendearen hasieran[26].
Garaikidea
Bengaleraren forma literario modernoa XIX. mendean eta XX. mendearen hasieran garatu zen, Nadia eskualdean hitz egiten zen dialektotik abiatuta. Bengalerak diglosia kasu indartsua du, bada, forma literario eta estandarra hizkuntzarekin identifikatzen diren eskualdeen lagunarteko hizkeratik oso ezberdina baita[27]. Bengaleraren hiztegi modernoak Magadhi Prakrit eta Palieraren hiztegi-oinarria du, baita sanskritoaren tatsama eta bermaileguak eta persieraren, arabieraren, austroasiar hizkuntzen eta kontaktuan dauden beste hizkuntza batzuen mailegu garrantzitsu batzuk ere.
Aldi horretan, bengalera idatziaren bi forma nagusi zeuden:
- চলিতভাষা Chôlitôbhasha: bengaleraren lagunarteko forma, inflexio sinplifikatuak erabiltzen dituena.
- সাধুভাষা Sadhubhasha: sanskritoaren forma bengalarra[28].
1948an, Pakistango gobernua Pakistanen urdua inposatzen saiatu zen estatu-hizkuntza bakartzat, bengalera hizkuntzaren mugimenduari hasiera emanez[29]. Bengalera Hizkuntzaren Aldeko Mugimendua herri mugimendu etnolinguistikoa izan zen antzinako Ekialdeko Bengalan (gaur Bangladesh), bengalarrek kontzientzia linguistiko handia zutelako eta bengaleraz mintzatu eta idatziaren aitortza lortu eta babesteko orduko Pakistango domeinuko estatu-hizkuntza gisa. 1952ko otsailaren 21ean, bost ikasle eta ekintzaile politiko hil zituzten Dacako Unibertsitateko kanpusetik gertu izandako protestetan. 1956an, bengalera Pakistango estatu hizkuntza bihurtu zen. Harrezkero, Hizkuntza Mugimenduaren Eguna izan da Bangladeshen, eta UNESCOk Ama Hizkuntzaren Nazioarteko Egun gisa ere ospatzen du urtero 2000. urteaz geroztik.
2010ean, Bangladeshko parlamentuak eta Mendebaldeko Bengalako batzar legegileak proposatu zuten bengalera NBEko hizkuntza ofizial bihurtzea[30], nahiz eta horren inguruko neurri gehiago hartu ez.
XIX. mendean, sanskritoaren eragina jaso zuen, Bankim Chandra eleberrigilearen bitartez nagusiki.
Remove ads
Deskribapen linguistikoa
Fonologia
Bengalera estandarraren inbentario fonetikoak 29 kontsonante eta 7 bokal ditu, 6 bokal sudurkari barne. Bengalera ezaguna da bere diptongo-barietate zabalagatik, silaba beraren barnean gertatzen diren bokalen konbinazioak.
Hiztegia
XX. mende hasierako hiztegiek zioten, hitzen % 50 berezkoa zuela, hau da, prakritotik naturalki eratorritako hitzak, ariar hitz eraldatuak eta austroasiar hitzak, munda edo dravidieratik; hitzen % 7 zuzenean sanskritotik etorriak bide dira, aldaketarik gabe, eta beste guztiak persiera, arabiera, turkiera, ingelesa, portugesa eta frantsesetik hartuta omen dauzkate. Horietatik, gehiena persieratik jaso du, forma gramatikal batzuk barne. Azken ikerketek, ordea, hitz lokalak zein atzerriko maileguen presentzia igo dela esaten dute, batez ere hizlariek hizkera kolokiala nahiago dutelako[31].
Bengalerak 100.000 hitz ezberdin ditu, horietatik 50.000 tadbhavak dira, 21.100 tatsamak eta gainerakoak austroasiarraren eta atzerriko beste hizkuntza batzuen maileguak dira.
Hala ere, zifra horiek ez dute kontuan hartzen oso gutxi erabiltzen diren hitz arkaiko edo oso teknikoen proportzio handia. Gainera, dialekto ezberdinek persieraren eta arabieraren hitz gehiago erabiltzen dute, batez ere Bangladeshko eremu ezberdinetan eta Mendebaldeko Bengalako gehiengo musulman duten eremuetan. Hinduek, berriz, hiztegi sanskritiko gehiago erabiltzen dute musulmanek baino. Bengalera estandarra Mendebaldeko Bengalako gehiengo hinduko estatuetan eta Bangladeshko gehiengo musulmana duten zati batzuetan hitz egiten den nadia dialektoan oinarritzen da; Bangladeshko bengalarren % 90 inguru (148 milioi inguru) eta Mendebaldeko Bengalako bengalarren % 27 eta Assamen % 10 (36 milioi inguru) musulmanak dira, eta bengaleraren bertsio «persa-arabizatu»ago bat erabiltzen dute nadia dialekto estandarraren ordez, sanskritoaren eragin handiagoa duena. Izan ere, literatura-lan modernoetan erabiltzen den hiztegi produktiboa tadbhavek osatzen dute batez ere (% 67), eta tatsamek, berriz, % 25 baino ez[32][33]. Bengalar literatura modernoan erabilitako hiztegiaren gainerako % 8a hizkuntza ez-indikoen maileguak dira.
Suniti Kumar Chatterji-ren arabera, XX. mende hasierako hiztegiek bengalera hiztegiaren % 50 inguru jatorrizko hitzei ematen zieten (hau da, berez aldatutako hitz prakritoak, ariar hitzen forma ustelak eta indoeuroparrak ez diren hizkuntzak). Bengalar hitzen % 45 inguru aldatu gabeko sanskritoak dira, eta gainerakoak atzerriko hizkuntzetatik datoz[34]. Azken multzo horretan, persiera da nagusi, eta, hori ere, forma gramatikal batzuen iturri da. Ikerketa berriagoek iradokitzen dute bertako eta atzerriko hitzen erabilera handituz joan dela, batez ere bengalerazko hiztunek lagunarteko estiloa hobetsi dutelako[34]. Europarrekin, turkiar herriekin eta persiarrekin mendeak daramatzanez, bengalerak atzerriko hizkuntzetako hitz ugari xurgatu ditu, askotan mailegu horiek hiztegi nagusian erabat integratuz.
Atzerriko hizkuntzen mailegu ohikoenak hiru kontaktu mota desberdinetatik datoz. Austroasiako hainbat hizkuntza indigenarekin harreman estua izan ondoren[35][36][37][38] eta ondoren mogolen inbasioa, gorteko hizkuntza persiera zuena, hitz txagatai, arabiar eta persiar ugari xurgatu ziren lexikoan[29].
Geroago, ekialdeko Asiako bidaiariek eta azkenaldian Europako kolonialismoak portugesa, frantsesa, nederlandera eta, batez ere, ingelesaren hitzak ekarri zituzten kolonialismo garaian.
Remove ads
Idazkera sistema
Sakontzeko, irakurri: «Bengalar alfabeto»
Bengalera idatzia bangla, assamera, bishnupriya manipuri, manipuri eta sylhet hizkuntzekin lotzen diren alfabetoen familia brahmarreko idazkera sistema abugida da. Nagari antzinako alfabetotik eratorri zen.
Devanagariaren oso antzekoa den arren, ez da hain egituratua bloketan, eta forma bihurgunetsuagoak ditu. Bengalera alfabeto modernoa 1778an formalizatu zen, Charles Wilkinsek, lehen aldiz, konposizio tipografiko bat sortu zuenean.
Abugida idazkeren gakoa da alfabeto hedatu bat bezala direla, bokal eta kontsonante bakanak egon badaude, baina silabak osatzean, forma grafiko mixto bat sortzen da, zeinean bokalak diakritikoen eran gehitzen zaizkien.itzen zaizkien.
Adibideko idatzia
Jôno Gôno Môno-ren bengalera idazki bat:
জনগণমন-অধিনায়ক জয় হে ভারতভাগ্যবিধাতা!
পঞ্জাব সিন্ধু গুজরাট মরাঠা দ্রাবিড় উত্কল বঙ্গ
বিন্ধ্য হিমাচল যমুনা গঙ্গা উচ্ছলজলধিতরঙ্গ
তব শুভ নামে জাগে, তব শুভ আশিস মাগে,
গাহে তব জয়গাথা।
জনগণমঙ্গলদায়ক জয় হে ভারতভাগ্যবিধাতা!
জয় হে, জয় হে, জয় হে, জয় জয় জয়, জয় হে॥
জনগণমন-অধিনায়ক জয় হে ভারতভাগ্যবিধাতা!
Remove ads
Literatura
Bengalerazko literaturak milurte inguruko historia du, eta asko ugaritu da bengaleraren pizkundean zehar; gaur egun, Asiako literatura garrantzitsuenetako bat da. 1948tik 1956ra, Bengaliar Hizkuntzaren aldeko mugimenduak, bengalera Pakistango hizkuntza ofiziala izatea eskatzen zuenak, bengalar nazionalismoa sustatu zuen Ekialdeko Bengalan, eta horrek Bangladesen agerpena ekarri zuen 1971n. 1999an, UNESCOk, Lehen Hizkuntzaren Nazioarteko Eguna izendatu zuen otsailaren 21a, Bangladeshko hizkuntza mugimenduaren omenez[39][40]. Hizkuntza Bengalako identitatearen ezaugarri oso garrantzitsua da, eskualde kulturaniztuna bateratzen laguntzen baitu.
Idazle nagusiak
Rabindranath Tagore eta Sri Aurobindo bengalerazko idazle aipagarriak dira; batak hizkera sotila erabili zuen, eta besteak filosofia eta esperientzia erlijiosoak izan zituen gai nagusitzat.
Remove ads
Adibide testua
Honako hau Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalaren I. artikulua da:
Bengalerazko alfabetoan
- ধারা ১: সমস্ত মানুষ স্বাধীনভাবে সমান মর্যাদা এবং অধিকার নিয়ে জন্মগ্রহণ করে। তাঁদের বিবেক এবং বুদ্ধি আছে; সুতরাং সকলেরই একে অপরের প্রতি ভ্রাতৃত্বসুলভ মনোভাব নিয়ে আচরণ করা উচিত।
Erromanizatua
- Dhara êk: Sômôstô manush shadhinbhabe sôman môrjada ebông ôdhikar niye jônmôgrôhôn kôre. Tãder bibek ebông buddhi achhe; sutôrang sôkôleri êke ôpôrer prôti bhratrittôsulôbh mônobhab niye achôrôn kôra uchit.
Nazioarteko Alfabeto Fonetikoa
- NAF: [dʱara æk | ʃɔmɔstɔ manuʃ ʃadʱinbʱabe ʃɔman mɔrdʒada ebɔŋ ɔdʱikar nie̯e dʒɔnmɔɡrɔhɔn kɔre | tãder bibek ebɔŋ buddʱːi atʃʰe | sutɔraŋ sɔkɔleri æke ɔpɔrer prɔti bʱratritːɔsulɔbʱ mɔnobʱab nie̯e atʃɔrɔn kɔra utʃit]
Zuzeneko itzulpena
- Klausula I: Guztiak gizaki libreki berdinak duintasuna eta eskubideak hartuta jaiotzan-hartuak dira. Euren arrazoia eta inteligentzia existitzen da; horregatik guztiek berez batak besteari anaikidetzatasun jarreran hartu kontuan egin behar.
Itzulpena
- I. atala: Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu beharra dute.
Remove ads
Erreferentziak
Bibliografia
Kanpo estekak
Datuak: Q9610
Multimedia: Bengali language / Q9610
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads