Intsektu

Intsektuak (latinez: Insecta, «erditik moztua»)^[1], zomorro ere deituak, animalia klase nagusi bat da, artropodoen filumaren barruan. Guztiek bi antena dituzte; hiru hanka pare, eta bi hegal pare (nahiz eta batzuetan horiek galdu diren).

Intsektu
Devoniar-gaur egun PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Animalia
Filuma	Arthropoda
Klasea	Insecta Linnaeus, 1758
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	insect as food (en)

Ezagutzen den ordenarik handiena da, 950.000 espezie baino gehiagorekin^[2] eta beste animalia talde guztiak batuta baino espezie gehiago dira. Estimazio batzuek 30 milioi espezie ezezagun daudela diote, potentzialki munduko bizi formen % 90 izango liratekeenak^[3]. Beste ikerketa batzuek, berriz, kopuru hori 6 eta 10 milioi artean dagoela diote^[4][5]. Intsektuak mundu osoko klima eta giro ezberdinetan daude, nahiz eta oso gutxi diren ozeanoetan bizitzeko moldatu diren espezieak. Gutxi gorabehera deskribatu dira: 5.000 odonato^[6], 20.000 ortoptero, 120.000 lepidoptero, 120.000 diptero^[7], 9.200 dictioptero, 5,200 ptiraptero, 1.900 sifonaptero, 82.000 hemiptero, 350.000 koleoptero eta 110.000 himenoptero. Intsektuen bioaniztasuna, ordea, azkar ari da gutxitzen^[8][9]. Intsektu-espezieen % 40 baino gehiago desagertzeko arriskuan daude. Lepidopteroak, himenopteroak eta koleopteroak dira beherakada horren kaltetu nagusiak^[10].

Gainera, intsektuak oso ugariak dira, askotarikoak izateaz gain. Kalkuluen arabera, 200 milioi intsektu daude gizaki bakoitzeko. Inurritegi batzuetan, 20 milioi ale daudela kalkulatzen da. Lurrean, osotara, 10¹⁵ inurri daudela uste da^[11]. Amazoniako oihanean, 60.000 espezie inguru daudela kalkulatzen da, eta 3.2 × 10⁸ banako hektareako. Gizaki bakoitzeko, berrehun milioi intsektu daudela kalkulatzen da.

Lurreko artropodoak, hala nola ehunzangoak, milazangoak (Myriapoda), armiarmak, eskorpioiak (Kelizeratu) eta hezetasun-kotxinillak (Krustazeo), intsektuekin nahasten dira maiz, antzeko gorputz-egiturak dituztelako, baina erraz bereiz daitezke, bada, intsektuek hiru hanka-pare eta bi hegal-pare baitituzte; eskorpioi eta armiarmek, berriz, lau pare dituzte, eta ez dute antenarik. Hezetasun-zomorroek zazpi hanka pare dituzte, eta kiribildu egin daitezke; ehunzangoek eta milazangoek hanka-pare asko dituzte. Gainera, insektuez ez bezala, azken horiek ezin dute hegan egin.

Intsektuak ikertzen dituen zientzia entomologia da.

Egitura

Intsektuen gorputza tagma deituriko eta ondo bereizitako hiru atalez osotua da: burua, toraxa eta abdomena, exoeskeleto batez ondo estalita.

Intsektu baten kanpoko morfologia erakusteko kakalardo baten diagrama bizkarraldeko ikuspegian. Erreferentziak: A: Burua, B: Toraxa, C: Sabelaldea; 1: Antena, 2: Masailezurra; 3: Labruma; 4: Maxilarreko palpoa; 5: Klipeoa, 6: Kopeta; 7: Erpina; 8: Pronotoa; 9: Eskuteloa; 10: Elitroak (lehen hego parea); 11: Sabelaldea; 12: Estigma; 13, 14 eta 15: Hankak (aurreko, erdiko eta atzeko bikoteak).

Exoeskeletoa

Exoeskeletoa edo ektoeskeletoa intsektuen eta gainerako artropodoen gorputz osoa estaltzen duen kanpo-eskeletoa da; tegumentu-sistema ere esaten zaio. Intsektuetan, geruza-segida batek osatzen du; barnetik kanporantz, hauek dira: mintz basala,]] epidermisa edo hipodermisa, eta kutikula; zelula-geruza bakarra epidermisa da; gainerakoek ez dute zelularik, eta honako substantzia hauetako batzuek osatzen dute: kitina, artropodina, esklerotina, argizaria eta melanina. Osagai zurrunak, esklerotinak, hainbat funtzio betetzen ditu, besteak beste, intsektuaren babes mekaniko eta muskulu eskeletikoen laguntza, endoeskeleto deritzonaren bidez; lehorreko intsektuetan, exoeskeletoak hesi gisa ere jokatzen du, barneko ura ez lehortzeko edo ez galtzeko. Exoeskeletoa duela 550 milioi urte inguru agertu zen lehen aldiz erregistro fosilean, eta bere bilakaera kritikoa izan da artropodoek Kanbriarretik hona egin duten erradiazio moldakorrerako eta planetako ia Txoko ekologiko guztiak bereganatzeko.

Burua

Buruko sei metameroak erabat esklerotikoak dira, kapsula zefalikoa eratu delarik. Buruan, begiak, antenak eta aho aparatua dira elementu nagusiak.

Intsektuen aho-piezen egitura eta eboluzio ezberdinak. A: mastekatzailea, B: ebakitzaile-zupatzailea, C: espiritrompa, D: ziztatzaile-zupatzailea.
(gorriz): labroa, (berdez): barailak, (horia): maxilak, (urdina): ezpaina, (urdin iluna): hipofaringea.

Orokorrean, begi konposatuak ditu lateralki, pare bat. Begi konposatuetako bakoitza, omatidio anitzez osatua da, omatidio bakoitza lente bat litzatekeelarik. Begi konposatu pareaz gain, intsektu batzuek hiru ozelo dortsal izaten dituzte lagungarri. Ozelo dortsal horiek buruaren gainaldean egon ohi dira, eta begi sinpletzat har daitezke.

Antenak sentimen-organo dira, batez ere ukimen, usaimen edo oreka-organoak. Entzumen gaitasunak ere ukan ditzakete. Artikulatu eta muskulatuak direnez, atxikitzeko ere erabil ditzakete, hein batean.

Aho-piezak dira buruko parterik aldakorrenak, nahiz eta kasu guztietan hiru apendize-pare diren: baraila-pare bat, maxila-pare bat eta bigarren maxila-parearen fusioz itxuratutako behe-ezpaina. Aho-piezen garapen-maila eta forma intsektuaren elikadura-motarekin erlazionaturik daude, eta, batzuetan, funtzionalak ez direnez enuldu egin dira, baita guztiz atrofiatu ere. Oro har, aho-aparatuak oinarrizko hiru eratakoak izan daitezke, hainbat modifikazio eta bitartekari badaude ere: aho-aparatu mastekatzailea (matxinsalto, kilker eta kakalardoetan); mastekatzaile-miazkatzailea (erle eta liztorretan); ziztatzaile-zupatzailea (eltxo eta arkakusoetan esaterako); ebakitzaile-zupatzailea (ezpara eta mandeulietan;, zupatzailea (eulietan); miazkatzaile-zupatzailea (tximeletetan)^[12].

Toraxa

Toraxa hiru metameroz (protorax, mesotorax eta metatorax) eratua da. Metamero bakoitza lau eskleritoz osaturik dago: dortsal bat, tergito edo notu deritzona; beste bat, bentrala, esternito deritzona, eta beste lateral bi, pleuritoak, alegia. Toraxean izaten dira intsektuen hankak (metamero bakoitzeko pare bat, normalean), baita hegoak ere.

Hankak

Hankak parakuntza bentralean artikulatzen dira, pleurito eta esternito artean eta metamero toraziko bakoitzeko bi; garapen-gradua eta forma lokomozio-motarekin erlazionaturik daude (ibilketa, jauzia, igeriketa, etab.), baina plan estruktural berberari dagozkio: hankak apendize unirramoak dira, bost giltzarte nagusiz osotuak (koxa, trokanterra, femurra, tibia eta tartsoa) eta giltzadura-mintzez artikulatuak.

Lokomoziorako izateaz gainera, hankak organo atzitzaileak izan daitezke (adibidez, marisorginen hanka harrapatzaileak edo erleen hanka biltzaileak), estridulatzaileak (kilkerren kantua), edo, bestelako zereginetarako, moldatuta egon^[12].

Hegoak

Hegoak egitura bereziak dira: mesotorax eta metatoraxeko tegumentuaren hedagarriak dira: intsektu gehienek, egoera helduan, normalean, hego-pare bi dituzte; dena den, badaude intsektu hego gabeak ere (apteroak), berori ezaugarri primitiboa izan daitekeelarik (intsektu apterigotoak, zilarrarraina kasu) edo ezaugarri sekundarioa, hau da, hegoen murrizpenaz agertua (intsektu pterigotoak; zorri eta arkakusoak esaterako, edo intsektu sozialen zenbait kasta –inurri eta termitak–).

Uste denez, primarioki hego gabeak dira intsektu primitiboenak, eta Apterygota taldean sailkatuta daude; intsektu hegadunak, ostera, Pterygota taldean sartu dira. Dena den, ez da ezagutzen hegoen garapen ebolutiboa zelakoa izan den. Ezaguturiko intsektu fosil zaharrenak devoniarrak dira, baina, ordurako, espezie hego gabeekin batera bazeuden hegadunak ere; orain arte, ez da forma fosil bitartekaririk aurkitu. Hegoen jatorriari buruzko hipotesi onartuenaren arabera, hegoak notuaren lobulu lauak ziren, zeintzuen bitartez, saltoa egitean, intsektua kokapen egokian lurreratzen baitzen. Geroago, gingil lateral horiek egitura aliforme bihurtu ziren, intsektu planeatzaileak sortaraziz; zer esanik ez, horrelako animalia guztiz abantailatsua zatekeen garai hartako landaredi naroan. Azkeneko urratsa hegoen higidura erraztuko zuten artikulazioen garapena bide zen, nerbiazioez sostengatua. Eboluzioan zehar nerbiazio horien murrizketa gertatu da. Hego primitiboak hedatuta mantentzen dira une oro, hala nola burruntzi eta sorginorratzetan (intsektu paleopteroak, hau da, efemeroptero eta odonatuak); baina, hegoen oinarriko artikulazioaren hobekuntzaz, hegoak abdomenaren gainean tolestu daitezke, eta, modu horretara, enbarazutik kendu hegan egiten ez denean (intsektu neopteroak). Dirudienez, zeharo garrantzitsua izan zen jazoera hori intsektuen eboluziorako: jadanik, intsektu moderno askoren arbasoek mikrohabitat berriak inbaditu ahal zituzten, hala nola harri eta enbor-azalen azpialdea, zirrikituak, lurzorua, gorotzak, zura, ur-azala, etab., zeintzuetan hego zabalduak oztopo galant baitziratekeen^[12].

Abdomena

Abdomena hamaika metameroz osotua da, eta, gehienetan, apendize bakoa. Alde genitala zortzigarren eta bederatzigarren metameroez eratuta dago, berorietan kokatzen baitira ugal irekiuneak eta ugalketarekin erlazionaturiko apendize eraldatuak^[12].

Barne-anatomia

Intsektuen barne-anatomiari begira, puntu bi dira bereizgarrienak gainerako artropodoekin konparatuz: trakea bidezkoa da arnasketa, eta eskrezioa Malpighi tubuluek burutzen dute. Tegumentuaren egitura ez da artropodoen eredu orokorretik desbideratu, baina konplexuago bihurtu da intsektuetan. Muskulatura, metamerikoki paraturiko zuntz ildaskatuen azauez osotua da. Zirkulazio-aparatua irekia da, odol-hodi dortsal bakar batez osotua. Digestio-hodia, orokorki, artropodoenaren ereduari dagokio, hiru atalez eratua delarik. Nerbio-sistema gongoilezkoa da, eta hiponeuroa. Sentimen-organoak oso sofistikatuak dira, eta kinada-gama zabala atzematen dute^[12].

Intsektu baten anatomia: A.- Burua; B.- Toraxa; C.- Abdomena; 1.- Antena; 2.- Beheko oceloa; 3.- gaineko ozeloa; 4.- Begi konposatua; 5.- Garuna; 6.- Protoraxa; 7.- Arteria dortsala (aorta); 8.- Trakeak; 9.- Mesotoraxa; 10.- Metatoraxa; 11.- Aurreko hegalak; 12.- Atzeko hegalak; 13.- Urdaila; 14.- Bihotza; 15.- Obarioak; 16.- Hesteak; 17.- Uzkia; 18.- Emabidea; 19.- Sabelaldeko kate ganglionarra; 20.- Malpighi tutuak; 21.- Tarsomeroa; 22.- Hatzazala; 23.- Tarsoa; 24.- Tibia; 25.- Femurra; 26.- Trokanterra; 27.- Paparoa; 28.- Ganglio Torazikoa; 29.- Koxak; 30.- Listu guruina; 31.- Collar periesofagikoa; 32.- Aho piezak; ezkerretik eskuinera: labroa, barailak, maxilak eta ezpaina.

Pertzepzioa

Intsektu askok pertzepzio-organo oso finduak dituzte; kasu batzuetan, haien zentzumenek gizakien zentzumenen pertzepzio-mailatik kanpoko gauzak hauteman ditzakete. Adibidez, erleek espektro ultramorean ikus dezakete, eta argiaren polarizazio-patroiak jaso ditzakete, eta zenbait Sits arrek usaimenaren zentzu berezitua dute, kilometro askotara dauden emeen feromonak hautematen laguntzen diena; inurriek beren lagunek utzitako oinatz usaintsuei jarrai diezaiekete ilunpetan.

Haien nerbio-sistemaren tamaina txikiagatik eta sinpletasunagatik, pertzepzioez egin dezaketen prozesamendua oso mugatua da. Adibidez, intsektuen ikusmenak xehetasunen bereizmen oso baxua eskaintzen duela onartzen da, batez ere distantzia handietan.

Bestalde, estimulu espezifikoen aurrean, erantzun harrigarriki azkarrak emateko gai dira. Adibidez, labezomorroek korrika egiteko duten erreflexua atzealdean aire-mugimenduren bat hautematen dutenean, inguruan arriskuren bat dagoela adierazten baitiete, edo eulien eta burruntzien isla abiadura handian oztopoak saihesteko hegaldian.

Gizarte-jokabidea

Termiten habia (Isoptera).

Ikus, gainera: «Eusozialitate»

Intsektu sozialak, hala nola termitak, inurriak eta erle eta liztor asko, animalia sozialen familia ezagunenak dira^[13]. Elkarrekin bizi dira oso antolatuta dauden eta genetikoki antzekoak diren kolonia handietan, eta, kasu batzuetan, super-organismotzat hartzen dira. Esaten da etxeko erlea dela komunikazio-sinbolo abstraktuen sistema bat garatu duen ornogabe bakarra, non portaera bat inguruneari buruzko informazio espezifiko bat irudikatzeko eta transmititzeko erabiltzen den. Erlearen dantza izeneko komunikazio sistema horretan, erle dantzariaren kokapenaren angeluak eguzkiarekiko norabidea adierazten du, eta dantzaren iraupenak loreen elikagai-iturriarekiko distantzia^[14]:309-311.

Erlastarren komunikazio sistema ez da etxeko erlearena bezain aurreratua, baina berek ere badituzte komunikatzeko era. Adibidez, Bombus terrestrisek, lore ezezagunen multzo bat bisitatzen duenean, azkarrago ikasten du loreak nola manipulatu espezieko kide bat lore horietan bazkatzen ikusten badu^[15].

Habietan edo kolonietan bizi diren intsektuek baino ez dute orientazio espazialerako edo nabigazio finerako benetako gaitasuna. Horri esker, beren habiara itzul daitezke, zeina, hainbat kilometroko bidaiaren ondoren, gainerako kideen antzeko habia-multzoko beste askotatik milimetro gutxi batzuetara egon daitekeen. Filopatria deritzon fenomenoan, hibernatzen duten edo sorgorraldi bat pasatzen duten intsektuek leku jakin bat gogoratzeko gaitasuna erakusten dute nahiz azken aldiz ikusi zutenetik urtebete igaro^[16]. Intsektu batzuek distantzia luzeak emigratzen dituzte beste eskualde geografiko batzuetara urte-sasoia aldatzean (adibidez, monarka tximeleta^[14]:14 eta kolibri-esfingea).

Gurasoen zaintza

Elasmucha grisea (Acanthosomatidae familia), emea arrautzak zaintzen

Intsektu eusozialek (erleak, liztorrak, inurriak, termitak) habiak egiten; arrautzak babesten, eta kumeak elikatzen dituzte. Intsektu gehienek, ordea, oso bizitza laburra dute heldu gisa, eta oso gutxitan elkarreragiten dute kumearekin arrautzak errun ondoren. Intsektu eusozialez gain, intsektu gutxi batzuek ere badute guraso-portaera, gutxienez, arrautzak zaintzen dituzte, eta, kasu batzuetan, heldu gabeak zaintzen dituzte, eta heldu arte elikatzen. Gurasoen zaintza beste modu sinple bat da habiak edo babeslekuak eraikitzea eta arrautzak utzi aurretik hornidurak biltegiratzea. Heldua ez da bere kumearekin harremanetan jartzen, baina behar duen elikagai guztia utzi dio. Portaera hori Vespoidea superfamiliako erle eta liztor gehienak osatzen dituzten espezie bakartien ezaugarri da^[17].

Hemipteroko hainbat familiak gurasoen zaintza praktikatzen duten ordezkariak dituzte. Hori Pentatomoidea superfamiliako zimitz batzuetan ikusten da, non ama arrautzekin egoten den eta gero ninfekin. Belostomatidae familian, ninfak azaleratu arte, arrautzak bizkarrean eramaten dituena arra da; hau da, aitaren zaintza da^[18].

Hiru intsektu-taldek zaintzan bi gurasoak aritzen diren espezieak dituzte; hau da, bi gurasoek zaintzen dute kumea: Blattodea, Coleoptera eta Hymenoptera. Blattodeako Blaberidae familian, guraso biek trofalaxi bidez elikatzen dituzte ninfak, jariakinak eta janaria ahoz aho transmitituz. Coleopteran, Scarabaeidae familiako kakalardo pilotagileek gorozki-pilota bat prestatzen dute kumeak hazteko, eta bertan gelditzen dira. Kakalardo ehorzle (Nicrophorus eta Silphidae familiako beste batzuk) sarraskia ematen dio kumeari. Hymenopterako Sphecidae familiako kide batzuen artean, Polistes kasu, arrek habia zaintzen, eta babesten dute^[19].

Ugalketa

Intsektuen gehiengoa gonokoristikoa da; hau da, arrak eta emeak daude. Normalean, sexuala da ugalketa, eta obiparismo bidezkoa. Ernalketa barnekoa da beti, espermaren transferentzia zuzena zein zeharkakoa izan daitekeen arren; gorteatzeren bat egoten da sarri askotan: kilimusi sinpleak, eztei-hegaldia edo beste.

Garapen enbrionarioa beteta, arrautzatik irtendako intsektua ale helduarekiko ezberdina izan ohi da, ez soilik tamaina eta ahalmen ugaltzailearen gabezia direla-eta, baizik eta beste anitz berezitasunengatik, morfologikoak zein trofiko edo ekologikoak. Garapen enbrionarioaren ondorengoa, arrautzatiko eklosiotik ahalmen ugaltzailearen lorpenera arteko epeari deritzo. Garapen enbrionarioaren ondoren, intsektuek zenbait muda jasaten dituzte hazteko, eta ondoz ondoko aldaketak pairatzen dituzte, zeintzuen multzoa metamorfosi terminoaz izendatu baita. Intsektuen heldua (imagoa) ugal aparatua guztiz garatuta edukitzearren bereizten da eta bai, kasua denean, hegoen presentziaz ere. Eklosioaren eta heldua sortuko duen azken mudaren artean, zenbait estadio (muda biren arteko epeari esaten zaio estadio) tartekatzen dira^[12].

Garapen enbrionarioaren ondorengoaren arabera, ondoko eratara taldekatu dira:

• Intsektu ametaboloak: Gazteak helduen oso antzekoak dira; hau da, ez dago benetako itxura-aldaketarik (honelakoak dira intsektu apterigotoak).
• Intsektu heterometaboloak: Berauetan, metamorfosia ez da oso sakona, ninfa eta imagoa bereizten direlarik (matxinsaltoa kasu).
• Intsektu holometaboloak: Metamorfosia oso bortitza da, eta hiru urrats nagusi bereizten dira arraultza faseaz gain: larba edo beldarra, pupa eta imagoa (adibidez erleak eta tximeletak).

Sailkapena

Insecta	Monocondylia Archaeognatha Dicondylia Thysanura Pterygota Paleoptera Ephemeroptera Odonata Neoptera    Plecoptera Embiidina Phasmida Orthoptera Mantophasmatodea Zoraptera Dictyoptera Dermaptera Grylloblattodea Psocodea Thysanoptera Hemiptera Endopterygota Coleoptera Diptera Hymenoptera Lepidoptera Mecoptera Megaloptera Neuroptera Raphidioptera Siphonaptera Strepsiptera Trichoptera

Morfologian oinarritutako sistematika tradizionalak Hexapoda azpifiluma lau taldetan bildu izan du: Ectognatha, Collembola, Protura eta Diplura. Azkeneko hiruak Entognatha gisa sailkatzen dira, ahoaren barne forma dela eta. Ordenaren gaineko sailkapen guztiak aldaketa asko izan ditu kladistikaren sorreratik. Hipotesi moderno baten arabera, Hexapoda polifiletikoa da, eta entognateek historia ebolutibo ezberdina dute.

Morfologian oinarritutako tasa asko parafiletikoak direla uste denez, ez dira, normalean, azpiklase, superorden edo infraorden terminoak erabiltzen, eta garrantzitsuagoa da talde monofiletikoak sortzea. Honako zerrenda honek ideia bat ematen du gaur egun erabiltzen den sailkapenari buruz

† ikurrak desagertutako taxoia esan nahi du.

Apterygota

• Monura †

Monocondylia

• Archaeognatha= Microcoryphia

Dicondylia

• Thysanura=Zygentoma

Pterygota

Orthetrum caledonicum (Odonata), the Blue Skimmer dragonfly.

---

Tinodera sinensis (Mantodea), the Chinese Mantis.

---

A Yellowjacket wasp (Hymenoptera).

---

A Syrphid fly (Diptera) on a grape hyacinth.

Paleoptera

• Ephemeroptera
• Palaeodictyoptera †
• Megasecoptera †
• Archodonata †
• Diaphanopterodea †
• Protodonata=Meganisoptera †
• Protanisoptera †
• Triadophlebioptera †
• Protozygoptera=Archizygoptera †
• Odonata

Neoptera

Polyneoptera

• Caloneurodea †
• Titanoptera †
• Protorthoptera †
• Plecoptera
• Embiidina = Embioptera
• Zoraptera
• Dermaptera
• Orthoptera
• Phasmatodea
• Notoptera
• Blattaria

• Isoptera

• Mantodea

Paraneoptera

• Psocodea

• Mallophaga
• Anoplura

• Thysanoptera
• Hemiptera

Endopterygota=Holometabola

• Glosselytrodea †
• Miomoptera †
• Hymenoptera
• Coleoptera
• Strepsiptera

Neuropterida

• Raphidioptera
• Megaloptera
• Neuroptera

Antliophora/Mecopteroidea

• Mecoptera

• Siphonaptera

• Diptera
• Protodiptera †

Amphiesmenoptera

• Trichoptera
• Lepidoptera

Garrantzi ekonomikoa

Intsektuek garrantzi ekonomiko galanta daukate, oso harreman estua baitute gizakiaren aktibitateekin. Intsektu asko onuragarriak dira polinizatzaile gisa dihardute-eta, izan ere, landare fanerogamoen % 65 intsektuez, batez ere himenopteroez, polinizatzen da. Bestetan, intsektuek substantzia erabilgarriak ekoizten dituzte: eztia, argizaria, zeta... Munta handikoak dira lurzoruaren eraketan eta materia organikoaren deskonposizioetan; modu berean, janari gisa erabil daitezke arrain eta hegaztien produkziorako. Bestalde, intsektu batzuk izurrien kontrako borroka biologikorako erabili dira, eta bai laborategiko ikerketarako ere. Nolanahi dela ere, intsektu asko gizakiaren baldintzen andeatzearen erantzule dira, batzuetan zuzenean (eltxoak, zorriak eta bartzak, arkakusoak, euliak...) eta bestetzuetan zeharka, zenbait gaixotasunen bektore izanik (paludismoa, elefantiasia, lo-eritasuna, tifusa, pestea, disenteria...) edo laboreetan plaga gisa^[12].

Intsektizidak

• Fosforodun intsektizida.
• Intsektizida sistemikoa.
• Irensteko intsektizida.
• Klorodun intsektizida.
• Ukipen-intsektizida.

Fosilen erregistroa

Coleoptera fósildua (Buprestidae).

anbarrean fosildutako intsektuak.

Ezagutzen diren lehen hexapodak Rhyniella collembola eta Rhyniognatha intsektua Behe Devoniarrekoak dira (duela 400 milioi urte inguru); lehenengoa, nahiko espezie eratorria da, eta gaur egungo Isotomidae eta Neanuridae multzoen antzekoa da; ez dago argi Rhyniognatharen egoera, nahiz baraila dikondiloak dituen, monuro, tisanuro eta pterigoten barailen antzekoak. Behe Devoniarrekoak dira, halaber, archaeognatha baten arrastoak. Gaspea palaeoentognatha^[20].

Baina intsektuen hasierako dibertsifikazioa askoz lehenago gertatu bide zen, Siluriarrean, beharbada; Fosildutako hegorik zaharrenak Karboniferokoak dira, baina Rhyniognathak hegoak izan zitzakeela zantzuak daudenez, intsektu hegadunen erradiazioa (Pterygota) Devoniarrean gertatu bide zen^[21][22].

Lehenengo pterigotak (intsektu hegodunak) Karboniferoaren hasieran agertu ziren. Karbonifero ertainean, dagoeneko, intsektu ugari zegoen, ezin hobeto bereizita daude gutxienez 11 ordenatan, eta, horien artean, nabarmentzekoak dira Palaeodictyoptera†, Diaphanopterodea† eta Megasecoptera†, gaur egungo odonatuak gogorarazten dituztenak eta, kasu batzuetan, 75 cm-ko tamaina izan zutenak, eta Ephemeropterak, 45 cm-ko tamaina izatera iritsi zirenak eta gaur egungo ordezkariak dituztenak, askoz txikiagoak.

Goi Karboniferoan eta Behe Permiarrean, lurreko artropodo handiak agertzen dira erregistro fosilean (70 cm baino gehiagoko protodonatoak; 50 cm baino gehiagoko armiarmak, eta 1 m baino gehiagoko miriapodoak).​ Graham et al-en arabera, garai hartan, atmosferako oxigeno-maila egungoa baino askoz handiagoa zelako gertatzen da hori (% 35 inguru; gaur egungo, % 21aren aldean); balio hain altu horrek artropodoen erraldoitasuna erraztu zuen trakea-sistemaren tamaina handitu daitekeelako^[20].

Permiarrean, etengabeko desertifikazioa gertatu zen, eta horrek aldaketa handiak eragin zituen floran eta faunan. Lycopodiaceaen baso handiak murriztu, eta Gimnospermoek ordezkatu zituzten; intsektuek eboluzio azkarra izan zuten, eta asko dibertsifikatu ziren. Hala, Paleozoikoaren amaieran, 27 ordena zeuden dagoeneko, eta intsektu holometaboloen erradiazioa eta paleodiktiopteroen suntsipena gertatu ziren^[20].

Mesozoikoan, ordena berriak agertu ziren, hala nola dipterak, tisanopteroak, odonatuak zentzu hertsian, himenopterak, isopterak, matodeoak, etab., baina Paleozoikoko ordenak ere desegin ziren (protodonatoak, paraplekopteroak, miopteroak, eta abar.). Gaur egungo intsektuen erradiazio handia Triasikoan hasi zen; Jurasikoan, gaur egungo familia batzuk agertu ziren, eta, Kretazeoan, baziren familia moderno gehienak ere. Duela 100 milioi urte, intsektuen antolaketa trofikoa ondo definituta zegoen, landare loredunak (angiospermoek) erregistro fosilean agertu baino lehen^[23].

Intsektuek eragin txikia izan zuten Kretazeo-Zenozoikoko iraungipen masiboan (dinosauroak eta beste izaki asko suntsitu zituena); horrela, Zenozoikoko entomofauna gaur egungo familiek osatzen dute, batez ere, duela 100 milioi urte bezala (% 84). Jurasikoan eta aurreko garaietan, intsektu-faunaren dibertsitate handiena da gaur egun desagertutako familiena^[23].