Iowa
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Iowa esas Usana stato. Lu havas kom vicini Wisconsin nord-este, Illinois este, Missouri sude, Nebraska weste, Sudal Dakota nord-weste, e Minnesota norde. Segun la demografiala kontado di 2020, ol havis 3 190 369 habitanti[1]. Lua tota surfaco esas 145 746 km².
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Remove ads
Historio
L'unesma indijena populi qui habitis la nuna Iowa arivis en la regiono plua kam 13 mil yari ante nun, dum glacial epoko di Pleistoceno. Li esis chaseri e peskeri, e lente divenis sedentaria farmeri, kun plu komplexa social organizuro. Dum arkaika epoko (de 10.500 til 2.800 yari ante nun) li adaptis su a lokala ambiento ed ekosistemi. Plua kam 3 mil yari ante nun, li komencis uzar domestikigita planti. Dum la sequanta yari, l'agrokultivo expansesis e li komencis uzar ceramiko e konstruktar funerala kolineti. Cirkume yaro 900, lokala populi komencis kultivar maizo e lia socio gradope divenis plu komplexa, e li establisis kolonieti.
On kredas ke l'unesma Europani qui arivis en la regiono esis Franci Louis Joliet e Pere Jacques Marquette. Li renkontris le Illinois qui vivis este de fluvio Mississippi en 1673. L'arivo di Europani portis nova vari ma anke morbi, e modifikis multe lokala socii. Pose, altra tribui arivis a la regiono.
Iowa divenis parto di Usana teritorio kun la kompro di Louisianne en 1803. En 1804 existis kelka aborijena grupi en la regiono: le Sauk (Sac) e le Meskwaki (Fox) este, alonge fluvio Mississippi, l'Ioway alonge rivero Des Moines, e le Sioux weste e norde. L'Illinois anke habitis Iowa, ma li esis preske extingita en 1804.
L'unesma kolonieti di blanki Usana en la regiono kreesis dum la yari 1830a, ma to nekontentigis lokala indijeni, e rezultis tale nomizita milito di Black Hawk, qua rezultis vinkeso di indijeni. Depos 1833, la maxim multa kolonieri qui arivis en Iowa venis de altra stati, nome Illinois, Indiana, Ohio, Missouri, Kentucky e Tennessee, e min ofte de Nova-York, Pensilvania, Virginia e Karolini, veninta kun lia familii. Samatempe, multa kolonieri ne establisis su en Iowa, ed iris a Nordal Dakota e Sudal Dakota, ed ad altra stati de tale nomizita "granda planaji". L'unesma demografiala kontado, facita en 1836, trovis 10 531 habitanti.
Erste en 1838 Iowa divenis separita teritorio. Malgre ke sklaveso nulatempe existis en la stato, lego aprobita ta yaro impedis koloniigo da negri sen "yusta atesturo" pri libereso redaktita da judiciisto, e pago di US$ 500. Malgre ke to ajornis l'enmigro di negri, multi sucesis enirar la stato, e laboris en mineyi di Dubuque.
Dum la yari 1840a, Europana enmigranti komencis arivar. Komence Norvegiani en 1840, pose Suedi en 1845, e Nederlandani en 1847. Cheki anke arivis en granda quanto, nome pos la revolucioni di 1848. Ye la 28ma di decembro 1846, Iowa divenis la 29ma Usana stato.
Kande l'interna milito di Usa komencis, Iowa suportis l'Uniono, e sendis multa nutrivi e 75 mil soldati por kombatar. Pos finir la milito, l'ekonomio di Iowa pluricheskis, kun l'expanso di agrokultivo, e la stato divenis importanta furnisinto di nutrivi por la lando. Ferovoyi, qui instalesis dum la yari 1850a, duris expansesar. To faciligis transportar frumento, maizo, e bovala e porkala karno ad altra Usana stati tra Chicago. Ferovoyi anke helpis expansar l'industrio, e kompanii qui transformis nutrivi e produktis agrala mashinaro, exemple Quaker Oats, Sinclair Meat Packing, Booge and Company e John Morrell & Company, instalis su en diversa loki dil stato. La demando por karbono por uzar en lokomotivi stimulis expansar minado. To kreis nova employi por extraktar mili di tuni di karbono omnayare.
Republikani dominacis la politiko dil stato de 1850 til la komenco dil 20ma yarcento, ecepte por kurta periodo en 1889, kande Demokrati elektis Horace Boies kom guvernisto.
Remove ads
Geografio
| Precipua artiklo: Listo di urbi en Iowa |
Iowa jacas inter fluvio Mississippi este, e riveri Missouri e Big Sioux weste. Lua klimato esas humida kontinentala. La mezavalora yarala temperaturo en Des Moines esas 10°C.
La dominacanta vejetantaro dil stato esas alta prati e savano en alta arei, kun densa foresti e marshi en protektita fluviala vali. La maxim multa arei di Iowa - cirkume 60% de lua tota surfaco - uzesas por agrokultivo. Pasturaji kovras 30% de la stato, foresti kovras 7%, ed urbala arei e lagi kovras 1% de tota surfaco, single.
La maxim alta monto dil stato esas Hawkeye Point, kun 509 metri di altitudo.
Remove ads
Ekonomio
Kompare altra Usana stati, l'ekonomio di Iowa montris stagnado di salarii e perdo di kompro-povo inter 1969 e 2022, segun mencionas artiklo "Iowa's sinking GDP linked to long-term trends, economists warn"[2]. La motivi por to esas diversa, exemple krizi pri petrolo e pri agrokultivo dum yari 1970a e 1980a, rurala exodo, e impakto di komercala traktato NAFTA. Dum la yari 1990a, l'ekonomio rekuperis su, pro modernigo. Nun, Iowa havas diversa ekonomio, inkluzanta manufakturo, bioteknologio, financala servadi e guvernala servadi.
En 2024, la totala interna produkturo dil stato sen l'efekti da inflaciono esis cirkume US$ 201,1 miliardi. L'interna produkturo dil stato atingis sua maxim alta valoro en 2023, ma inter 2023 e 2024 ol diminutis per 0,5%. Sekundara sektoro reprezentas 26% del interna produkturo, e la precipua industriala produkturi esas nutrivi, granda mashini, e kemiala produkturi.
Primara sektoro (agrokultivo, edukado di brutaro, pesko, forestal extraktado) reprezentas cirkume 4% del interna produkturo. Servadala e komercala sektori reprezentas la cetera 70%. Komerco engrosa ed endetala reprezentas cirkume 16% del interna produkturo, ed employas cirkume 420 mil personi. Komunitatala servadi reprezentas cirkume 17% del interna produkturo. Financala ed imoblala servadi reprezentas cirkume 16% del interna produkturo, ed employas cirkume 135 mil personi. Des Moines esas la financala centro dil stato.
Referi
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads