Iowa

L'unesma indijena populi qui habitis la nuna Iowa arivis en la regiono plua kam 13 mil yari ante nun, dum glacial epoko di Pleistoceno. Li esis chaseri e peskeri, e lente divenis sedentaria farmeri, kun plu komplexa social organizuro. Dum arkaika epoko (de 10.500 til 2.800 yari ante nun) li adaptis su a lokala ambiento ed ekosistemi. Plua kam 3 mil yari ante nun, li komencis uzar domestikigita planti. Dum la sequanta yari, l'agrokultivo expansesis e li komencis uzar ceramiko e konstruktar funerala kolineti. Cirkume yaro 900, lokala populi komencis kultivar maizo e lia socio gradope divenis plu komplexa, e li establisis kolonieti.

On kredas ke l'unesma Europani qui arivis en la regiono esis Franci Louis Joliet e Pere Jacques Marquette. Li renkontris le Illinois qui vivis este de fluvio Mississippi en 1673. L'arivo di Europani portis nova vari ma anke morbi, e modifikis multe lokala socii. Pose, altra tribui arivis a la regiono.

Iowa divenis parto di Usana teritorio kun la kompro di Louisianne en 1803. En 1804 existis kelka aborijena grupi en la regiono: le Sauk (Sac) e le Meskwaki (Fox) este, alonge fluvio Mississippi, l'Ioway alonge rivero Des Moines, e le Sioux weste e norde. L'Illinois anke habitis Iowa, ma li esis preske extingita en 1804.

L'unesma kolonieti di blanki Usana en la regiono kreesis dum la yari 1830a, ma to nekontentigis lokala indijeni, e rezultis tale nomizita milito di Black Hawk, qua rezultis vinkeso di indijeni. Depos 1833, la maxim multa kolonieri qui arivis en Iowa venis de altra stati, nome Illinois, Indiana, Ohio, Missouri, Kentucky e Tennessee, e min ofte de Nova-York, Pensilvania, Virginia e Karolini, veninta kun lia familii. Samatempe, multa kolonieri ne establisis su en Iowa, ed iris a Nordal Dakota e Sudal Dakota, ed ad altra stati de tale nomizita "granda planaji". L'unesma demografiala kontado, facita en 1836, trovis 10 531 habitanti.

Erste en 1838 Iowa divenis separita teritorio. Malgre ke sklaveso nulatempe existis en la stato, lego aprobita ta yaro impedis koloniigo da negri sen "yusta atesturo" pri libereso redaktita da judiciisto, e pago di US$ 500. Malgre ke to ajornis l'enmigro di negri, multi sucesis enirar la stato, e laboris en mineyi di Dubuque.

Dum la yari 1840a, Europana enmigranti komencis arivar. Komence Norvegiani en 1840, pose Suedi en 1845, e Nederlandani en 1847. Cheki anke arivis en granda quanto, nome pos la revolucioni di 1848. Ye la 28ma di decembro 1846, Iowa divenis la 29ma Usana stato.

Kande l'interna milito di Usa komencis, Iowa suportis l'Uniono, e sendis multa nutrivi e 75 mil soldati por kombatar. Pos finir la milito, l'ekonomio di Iowa pluricheskis, kun l'expanso di agrokultivo, e la stato divenis importanta furnisinto di nutrivi por la lando. Ferovoyi, qui instalesis dum la yari 1850a, duris expansesar. To faciligis transportar frumento, maizo, e bovala e porkala karno ad altra Usana stati tra Chicago. Ferovoyi anke helpis expansar l'industrio, e kompanii qui transformis nutrivi e produktis agrala mashinaro, exemple Quaker Oats, Sinclair Meat Packing, Booge and Company e John Morrell & Company, instalis su en diversa loki dil stato. La demando por karbono por uzar en lokomotivi stimulis expansar minado. To kreis nova employi por extraktar mili di tuni di karbono omnayare.

Republikani dominacis la politiko dil stato de 1850 til la komenco dil 20ma yarcento, ecepte por kurta periodo en 1889, kande Demokrati elektis Horace Boies kom guvernisto. La movato por voto-yuro por mulieri kreskis dum la fino dil 19ma yarcento, tamen erste en 1920 mulieri darfis votar. L'arivo di enmigranti naskinta exterlande atingis lua maxima nombro en 1890, tamen ol diminutis por kelka grupi dum la komenco dil 20ma yarcento. L'eniro di Mexikiani augmentis depos Mexikiana revoluciono en 1910.

L'unesma mondomilito portis prospereso ad agrokultivisti dil stato, qui augmentis produktado pro milito-esforco. Tamen, kande la milito finis anke finis subsidii por agrokultivo. L'ekonomiala krizego di 1929 augmentis la desfacileso ekonomiala, ma la rekupero komencis dum la yari 1930a, kun New Deal. Norman Borlaug, qua pose recevis Nobel-premio pri paco, developis inquesti por augmentar la produktado di rizo. Dum la duesma mondomilito, la produktado industriala superiris la produktado agrokultivala en l'interna produkto. Inter la du militi, multa negri migris vers Iowa, ed entrenis en milital akademii por divenar oficiri e luktar en la milito.

Depos la milito, eventis multa modifiki en la politiko, ekonomio e socio di Iowa. Dum la yari 1960a, la vendo di alkoholala drinkaji legaligesis. De 1933 til 1960, habitanti dil stato nur povis kompra enpakigita liquori. L'industriizo di agrokultivala produkturi stimulis l'organizo di granda proprieti e samatempe la dekado di mikra proprieti familiala. Dum la yari 1970a e 1980a, serio di ekonomiala krizi, inkluzite la petrolo-krizo di 1973 e l'agrokultivala krizo dil yari 1980a efektigis la diminutado di preci di komercaji ed exodo rurala. Tamen, dum la yari 1990a l'ekonomio diversigesis e rekuperis su. Industrio, komerco e servadi divenis la precipue ekonomial agadi, e la procentala partopreno di agrokultivo en l'interna produktado diminutis.

L'arivo di Mexikian enmigranti augmentis dum la fino dil yari 1980a e pose, pro expanso di nutrivala industrii. Kompare la cetera Usana stati, la mezavalora revenuo po employo diminutis inter 1969 e 2022.

Precipua artiklo: Listo di urbi en Iowa

Iowa jacas inter fluvio Mississippi este, e riveri Missouri e Big Sioux weste. Granda parto di lua reliefo konsistas ek kolini, e kelk arei plana. La mezavalora altitudo dil stato esas 336 metri adsur marala nivelo^[2], e maxim alta monto dil stato esas Hawkeye Point, kun 509 metri di altitudo, apud frontiero kun Minnesota.

La dominacanta vejetantaro dil stato esas alta prati e savano en alta arei, kun densa foresti e marshi en protektita fluviala vali. La maxim multa arei di Iowa - cirkume 60% de lua tota surfaco - uzesas por agrokultivo. Pasturaji kovras 30% de la stato, foresti kovras 7%, ed urbala arei e lagi kovras 1% de tota surfaco, single.

La precipua aquoflui dil stato esas fluvio Mississippi (este), riveri Missouri e Big Sioux (weste), e riveri Des Moines, Skunk e Cedar. La stato havas diversa lagi naturala. La precipua esas lago Spirit, lagi West Okoboji ed Est Okoboji, e lago Clear. Ank existas importanta artificala lagi: Odessa, Saylorville, Red Rock, Coralville, MacBride, e Rathbun.

La dominacanta klimato esas humida kontinentala (Dfa segun la klimatala klasifikuro da Köppen) kun mikr arei kun klimato kontinentala varma e humida (Dfb), kun quar sezoni klare definita. La mezavalora yarala temperaturo varias de 10°C en Des Moines til 7°C en Mason City. En Des Moinis, la temperaturi en julio - la maxim varma monato de somero - ofte superiras 29,4°C e mem 35°C dum kelka dii. Dum vintro, temperaturi povas falar infre -28°C. La manko di alta montari kontributas por granda vario sezonala di temperaturi.

La pluvo-quanto varias segun regiono: la sud-westo dil stato recevas plua kam 970 mm omnayare, kontre ke la nord-westo recevas mezavalore 710 mm omnayare.

Historio

Geografio

Ekonomio

Referi

Wikiwand - on