ល្ខោនខោល

ល្ខោនខោល (អង់គ្លេស: Lakhon Khol) គឺជាល្ខោនពាក់របាំងមុខរបស់កម្ពុជា ដែលមានវ័យចំណាស់ និងមានដើមកំណើតនៃការសម្តែងក្នុងអំឡុងស.វទី១០ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី៥ (គ.ស ៩៦៨-១០០១) ។^[២] ល្ខោនខោល ជាទម្រង់សិល្បៈល្ខោនរាំមួយបែប ដែលមានលក្ខណៈខុសប្លែកពីទម្រង់ល្ខោនដទៃ ដោយសារតែល្ខោននេះតម្រូវឱ្យតួអង្គទាំងអស់សុទ្ធតែជាបុរសសម្ដែងពាក់មុខខ្មុក និងសម្ដែងតែរឿងរាមកេរ្តិ៍តែមួយគត់ ។ ល្ខោនប្រភេទនេះត្រូវបានកំដរដោយភ្លេទពិណពាទ្យ ព្រមជាមួយនិងអ្នកពោលរៀបរាប់ដំណើរនៃរឿង គ្រប់តួសម្ដែងទាំងអស់ត្រូវតែធ្វើកាយវិការតាមសម្ដីអ្នកពោលនោះ ។ ល្ខោនខោលមានកាយវិការនិងក្បាច់មួយចំនួនមានលក្ខណៈស្រដៀងនឹងរបាំព្រះរាជទ្រព្យដែរ ដោយមានតួអង្គសំខាន់ក្នុងល្ខោនខោលមានចំនួនបួនគឺ តួនាយរោង (តួប្រុស) តួនាងឯក (តួស្រី) តួយក្ស និង តួស្វា ។

ល្ខោនខោល
Image 1928 by Jules Gervais-Courtellemont - National Geographic Society US Corbis Image.
ឈ្មោះ​ផ្លូវការណ៍	ល្ខោនខោល
ស្ថិតក្នុងល្ខោនហ្លួង	កម្រិតនៃល្ខោនថ្នាក់ខ្ពស់
ឈ្មោះសម្គាល់	ល្ខោនពាក់របាំងមុខ ឬ ល្ខោនមុខខ្មុក
ស្នាព្រះហស្ថ	ជ័យវរ្ម័នទី៥ (ស.វទី១០) [១]
ឆ្នាំប្រកាស UNESCO	ល្ខោនខោល វត្តស្វាយអណ្ដែត​ ថ្ងៃ ២៨ ខែ វិច្ឆិកា ២០១៨
ជាប់ជាសម្បត្តិ បេតិភណ្ឌពិភពលោកត្រូវការ ជំនួយសង្គ្រោះ	Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding.
Link	Lkhon Khol Wat Svay Andet Cultural Heritage-Culture-Sector-UNESCO

និរុត្តិសាស្ត្រ

រូបចម្លាក់អង្គុយយាមពាក់របាំងមុខនៅប្រាសាទបន្ទាយស្រី

ពាក្យ "ខោល'' ឬ ល្ខោនខោល បើតាមវចនានុក្រមខ្មែររបស់សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត ដោយបានបោះពុម្ពផ្សាយដោយពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យកម្ពុជា ក្នុងឆ្នាំ ១៩៦៧ ត្រង់ទំព័រ១០២ បានពន្យល់ថា ខោលជាល្ខោនពួកប្រុសៗរឿងរាមកេរ្តិ៍ ។^[៣][៤] ចំណែកលោក ហ្សក សឺដែស្ត បានឱ្យនិយមន័យថា ល្ខោនខោលជាល្ខោននៃរបាំស្វាំ ។^[៥] រីឯអ្នកឧកញ៉ា ទេពវិទូរ ឈឹម ក្រសេមគន្ធាបណ្ឌិត ចុះក្នុងទស្សនាវដ្ដីកម្ពុជសុរិយាលេខ៣ នៅឆ្នាំ១៩៤៨ លោកបានពោលថាចំណែកឯល្ខោនខោលនោះគេចូលចិត្តរឿងដែលទាក់ទងនឹងរឿងព្រះអង្គ គឺ ព្រះឥសូរ ព្រះនារាយណ៍ ដែលនៅក្នុងសេយ្យសាស្ត្រ គឺជាលេងរឿងអវតាវរបស់ព្រះជាម្ចាស់ដូចជា រឿងរាមកេរ្តិ៍ សឹងជាប្រវត្តិរបស់ព្រះអម្ចាស់ ។ នោះដើម្បីប្រកាសកិត្តិគុណសេចក្តីខ្លាំងពូកែ និងសេចក្ដីក្លាហានរបស់ព្រះជាម្ចាស់ ដែលបែងភាគមកកើតជាព្រះរាមជាដើម ។ តាមក្បួនការសម្ដែងរបាំនេះជាហេតុនាំមកនូវមង្គលសិរី ដល់អ្នកលេង និងជាទីប្រោសប្រាណរបស់ព្រះជាម្ចាស់ ទើបគេនិយមលេងមកដល់ឥឡូវនេះ ។^[៦][៧] ឯពាក្យ ខោល ក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរ ឬ ក៏នៅជីវភាពប្រជាជនខ្មែរវិញគេនិយមប្រើពាក្យនេះសម្រាប់សម្គាល់ សត្វគោ ក្របី ដែលមានស្នែងខ្លីហើយចុះមកក្រោម សម្គាល់សត្វស្វាកន្ទុយខ្លី^[៨] បើមិនដូច្នោះទេ ពាក្យខោលនេះ គឺជាបញ្ញត្តិសម្គាល់ទៅអាការៈ ដែលមិនបានព្រៀងទុកឬគិតទុកជាមុនពោលគឺគិតឃើញភ្លាមធ្វើភ្លាមតែម្ដង ។^[៩] សំដីរបស់អ្នកប្រាជ្ញបណ្ឌិត និងការនិយាយរបស់ប្រជាជនខ្មែរ ការដាក់បញ្ញត្តិលើពាក្យខោលនេះមានលក្ខណៈសមហេតុផលម្យ៉ាង ព្រោះបើយើងពិនិត្យទម្រង់ល្ខោនខោល ដែលសេសសល់ដល់សព្វថ្ងៃនេះយើងឃើញថាជាល្ខោនពាក់មុខរាំធ្វើកាយវិការឥតព្រៀងទុកជាមុនដើម្បីត្រាប់តាមពាក្យសម្ដីរបស់អ្នកពោល ដែលជាអ្នករៀបរាប់អំពីដំណើររឿង ។^[១០] យោងតាមរយៈសិលាចរឹក តំបន់ស្ទឹងស្រែង ខេត្តសៀមរាប ​K.566 គ.សករាជ ៩៧៩ បានពណ៌នាថា៖ ​អង្គម្ចាស់​ម្នាក់​​នាម "វ្រៈកម្រៈតេងឥសានសិវៈ" លោកគឺ ជា​ប្រធាន​ក្រុម​នាដ​ខោល ដែលត្រូវនាំយកមនុស្សមួយក្រុមពី "ខេត្រវ្យាធៈបុរៈ" ឱ្យទៅបម្រើនារាជវាំង "ជ័យឥន្ទ្រនាគគិរី" នាផ្ទះនាដខោល ។^[១១] បើយោង​តាមសៀវភៅ​ល្ខោនខោល របស់ព្រឹទ្ធាចារ្យ​ផ្នែក​វប្បធម៌ខ្មែរ និង​​តែងនិពន្ធ លោក "ពេជ្យ ទុំក្រវ៉ិល" បាន​សរសេរ​ថា នៅ​លើ​សិលាចារឹក K.99 ប្រាសាទសំបូរព្រៃគុក នា​សតវត្សរ៍ទី១០ គេឃើញ​មានទម្រង់​ល្ខោន​មួយ​ឈ្មោះ «ភាណី» រ្មាំ ឬរមាំភាណី គឺជាអ្នក​រាំភាណី សុទ្ធតែ​ជាប្រុស ហើយ​ត្មឹន​ភាណី គឺ​តន្រ្តីករ​សម្រាប់​ល្ខោន​នេះ ក៏​សុទ្ធ​តែជា​ប្រុស​ផងដែរ យ៉ាងណាវិញអ្នកប្រវត្តិវិទូផ្នែកវប្បធម៌ប្រវត្តិសាស្ត្រផ្សេងៗទៀត មិនទាន់ទទួលស្គាល់ថាល្ខោនខោល ដាច់ខាតត្រូវតែសម្ដែងតែបុរសនោះទេ ព្រោះមិនទាន់មានប្រភពជាក់លាក់ណាមួយអំពីការលើកឡើងនេះឡើយ ។^[១២] ល្ខោនខោល ត្រូវបានគេជឿថា ជាល្ខោនដែលបំលែងចេញពី ល្ខោនស្បែកធំ ពាក្យខោលដែលជាពាក្យនាមសព្ទ នៅក្នុងវចនានុក្រមរបស់សម្ដេចសង្ឃរាជ ជួន ណាត មានន័យថា ទម្រង់ខ្លី យើងអាចទាញន័យសេចក្ដីបានថា ល្ខោនខោល ជាល្ខោនទម្រង់មួយបែប ដែលលេងជាកំណាត់រឿងខ្លីៗ ពាក្យ ខោល ត្រូវបានជួបប្រទះក្នុងសិលាចារឹកមួយចំនួនទៀតដូចជាៈ សិលាចរឹកនៅវត្តប្រម៉ា ខេត្តសៀមរាប K.1229C ចារឹកនៅ ស.វទី៩ គ.សករាជ ៩៧៩ និយាយពី ពីព្រាហ្មណ៍បុរាហិតម្នាក់ នៅវ្យាធៈបុរៈ បានបញ្ជូនមនុស្សឱ្យទៅបម្រើក្នុងរាជវាំង ក្នុងនោះតម្រូវឱ្យ «វាប» (អានថា៖ វាប៉ៈ) មានន័យថា សាក ឬ មកសម មនុស្ស៦នាក់ត្រូវទៅផ្ទះនាដខោល (ផ្ទះអ្នករាំរបាំខោល) ។​ ^[១៣]

លក្ខណៈ​នៃល្ខោនខោល

Characteristics of Lakhon Khol

ល្ខោនខោល មានលក្ខណៈ​ជាល្ខោនពាក់របាំងមុខ ក្នុងការរាំសម្ដែងប្រកបដោយភាពបុិនប្រសព្វ ក្នុងខ្សែរឿង​ទេវៈថា របស់សាសនាហិណ្ឌូ ឬ ព្រាហ្មណ៍​សាសនា ដែលតម្រូវឱ្យតួអង្គទាំងអស់ត្រូវពាក់របាំងមុខ ទៅតាមចរិតលក្ខណៈរបស់តួអង្គនីមួយៗ លើកលែងតែតួអង្គនាងមួយចំនួនប៉ុនណោះ មិនតម្រូវឱ្យពាក់របាំងមុខខ្មុកឡើយ តែតម្រូវឱ្យតួអង្គនាងលាបម្សៅមុខសក្បុស តំណាងឱ្យភាពជាតួអង្គក្នុងប្រភេទរឿងទេវៈ ដូចជា មហាភារតៈ កូរមហាសមុទ្រទឹកដោះ រាមកេរ្តិ៍​ (អង់គ្លេស: Mahabharata, Churning of the Ocean of Milk, Reamker) ជាដើម ដែលជាប្រភេទរឿងថ្នាក់ខ្ពស់មិនដូចទៅនិង ខ្សែររឿងនៃមុនស្សទូទៅសម្ដែងឡើយ ដោយគេចាត់ទុកល្ខោនខោលនេះជាល្ខោនហ្លួង ឬ ល្ខោនស្ដេច ដែលមានភាពស្រដៀងទៅនិង របាំព្រះរាជទ្រព្យ តែផ្ទុយត្រង់មួយជាប្រភេទជារបាំ មួយទៀតជាប្រភេទល្ខោនពាក់មុខ ដែលសម្ដែងតែក្នុងពិធីបុណ្យធំៗប៉ុនណោះ និងខុសគ្នាច្រើនចំនុចទៀតទៅលើផ្នែកសំភារៈ ពីព្រោះល្ខោនខោលត្រូវប្រើសំភារៈច្រើន និងគ្រងពណ៌សម្លៀកបំពាក់ទៅតាមប្រភេទនៃចរិតលក្ខណៈរបស់តួអង្គ ។^[១៤]

កំណត់ត្រាល្ខោនខោល

Lakhon Khol Record

Cambodian Lakhon Khol Circa Mid 20th Century Antique Postcard - Khmer Dancers Easternimage.

ល្ខោនខោល ត្រូវបានកត់ត្រាដោយលោក ហេនរី មូហត - (Henri Mouhot) ក្នុងពិធីពិសារភោជនីយអាហារ ជាមួយនិងទស្សនីយភាព ល្ខោនខោល ក្នុងរាជដំណាក់ព្រះបរមរាជវាំង នាក្រុងឧដុង្គ ជាមួយព្រះបាទ អង្គដួង ក្នុងឆ្នាំ 1858 ដែលរៀបរាប់ពីកំណត់ហេតុរបស់លោក ជាមួយនិងទស្សនីយភាព របាំក្បាច់បុរាណរបស់កម្ពុជា ដែលបានបែងចែកជារបាំពីរដែលមានទម្រង់ប្រហាក់ហែលគ្នា មួយជារបាំក្បាច់បុរាណ ដែលសម្ដែងដោយមនុស្សស្រីសុទ្ធ មួយជារបាំពាក់របាំងមុខ ដែលកើតមានក្នុងរាជព្រះបាទអង្គដួង ។​ ^{[១៥] [១៦]} ក្រោយពេលព្រះបាទ អង្គដួងបានសោយព្រះទីវង្គត ប្រទេសថៃមានឥទ្ធិពលកងទ័ពយ៉ាងខ្លាំងមកលើកម្ពុជា បានចូលមកកាត់យក បាត់ដំបង សៀមរាប សុីសុផុន ពីកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ 1867 ហើយបានប្រមូលយកឯកសារ របាំ និងទម្រង់សិល្បៈល្ខោនខោលជាច្រើនពីប្រទេសកម្ពុជា ក្រោយមានកិច្ចការពារ ពីអណាព្យាបាលបារាំងមកលើប្រទេសកម្ពុជា បានកើតមានសង្គ្រាមបារាំង-សៀមកើតឡើង (អង់គ្លេស: Franco-Siamese War) ក្នុងឆ្នាំ 1893 ​ដែលមានរយៈពេលដល់ ៦ខែ ទើបខាងបារាំងឈ្នះសង្គ្រាមនេះបង្ខំឱ្យសៀមប្រគល់ខេត្ត បាត់ដំបង សៀមរាប សុីសុផុន មកឱ្យកម្ពុជាវិញឆ្នាំ (1904-1907) នៃគ.សករាជ ។^[១៧] ល្ខោនខោលបានលិចឡើងម្ដងទៀត នាដើមស.វទី២០ ក្នុងរាជព្រះ​បាទ​ ស៊ីសុវត្ថិ នៃកម្ពុជា សម័យកាលកម្ពុជាក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំង (អង់គ្លេស: French protectorate of Cambodia) ល្ខោនខោល តែងត្រូវបានយកមកសម្ដែងជាញឹកញាប់ក្នុងព្រះបរមរាជវាំង ក្នុងបរិវេណ ព្រះវិហារ​ព្រះកែវមរកត ដើម្បីឲ្យក្រុមការទូត ឬ ក្រុមប្រវត្តិវិទូបារាំងបានទស្សនា ដើម្បីជាកិច្ចគួរសមក្នុងទំនាក់ទំនងការទូត មិត្តភាព កម្ពុជា-បារាំង ក្នុងនោះមាន ប្រវត្តិវិទូបារាំងម្នាក់ លោក ហ្សក ហ្គ្រូលីយេរ (អង់គ្លេស: George Groslier) ដោយការស្រលាញ់ របាំក្បាច់បុរាណរបស់កម្ពុជា លោកបានចងក្រងជាសៀវភៅកំណត់ត្រា អំពីរបាំក្បាច់បុរាណរបស់កម្ពុជាមានចំណងជើងថា "Danseuses cambodgiennes, anciennes & modernes" ឆ្នាំ ១៩១៣ ។^[១៨]

ការដុនដាបនៃល្ខោនខោល

Deterioration of theatrical performances

ល្ខោន​ខោល បានមកដល់​របត់មួយនៃការចុះខ្សោយ​ទស្សនីយ៍ភាពរបស់ខ្លួន ក្នុងអំឡុងកម្ពុជាជួបវិបត្តិ​សង្គ្រាមលោកលើកទី២ (អង់គ្លេស: World War 2) ឆ្នាំ (1939-1945) ក្រុមអ្នកសម្ដែងល្ខោនខោល ជាច្រើនបានបែកខ្ញែកគ្នាទៅតាមបណ្ដាលខេត្តផ្សេងៗ បានធ្វើឱ្យល្ខោនខោល ក្លាយជា​ល្ខោនសម្ដែងទៅតាមតំបន់នីមួយៗទៅវិញ ពេលនោះមានប្រវត្តិ​វិទូរ​មួយរូបគឺលោក ហ្សក ហ្សឺដេស (អង់គ្លេស: George Cœdès) បានចងក្រងក្នុងសៀវភៅមានចំណងជើងថា (La danse du Cambodge) ក្នុងឆ្នាំ 1944 លោកបានមានប្រសាសន៍ថា "Le mot Khol serait celui queles Cambodgiens emploient pour désigner une variété des grands singes" ប្រែសម្រួលជាខេមរៈភាសា​៖ "ពាក្យខោល គឺប្រជាជនកម្ពុជាប្រើដើម្បីកំណត់ការរចនាសត្វស្វាដ៏អស្ចារ្យ និងជាច្រើនប្រភេទ" ។​ ^[១៩] ល្ខោនខោល បានបន្តក្នុងរាជព្រះបាទ នរោត្ដម សីហនុ ក្នុងឆ្នាំ១៩៤៨ ក្រោយសង្គ្រាមលោកលើកទី២ បន្ទាប់ពីរៀបចំការហាត់សមល្ខោនខោលឡើងវិញ បន្ទាប់មកទ្រង់បានទៅទស្សនា ល្ខោនខោល របស់វត្តស្វាយអណ្ដែត ខេត្តកណ្ដាល ជាមួយនិងការសំដែងដើម្បីសុំទឹកភ្លៀងនៅក្នុងសហគមន៍ជារៀងរាល់ឆ្នាំ ការយាងទៅទស្សនារបស់ទ្រង់បានចុះផ្សាយក្នុងទស្សនាវដ្ដី (កម្ពុជាសូរីយ៉ា) លើកដំបូង របស់លោក ទេពពិទូរ ឈឹម ក្រសេម ឬ ឧកញ៉ា ក្រសេមគន្ធៈបណ្ឌិត ចុះកាលបរិច្ឆេទ ចុះផ្សាយ ថ្ងៃទី៣ ខែមីនា ក្នុងឆ្នាំ ១៩៤៨ ដែលមានចំណងជើងថា "ល្ខោនខោល វត្តស្វាយអណ្ដែត" ដែលលោកបានបញ្ចាក់ក្នុងអត្ថបទចុះផ្សាយនោះថា ជាទម្រង់ល្ខោន ដែលសម្ដែងបានតែចំពោះរឿងទេវៈកៈថាប៉ុនណោះ ដូចជារឿង រាមកេរ្តិ៍ និង រឿងមួយចំនួនទៀត ។^[២០]

ភាពខ្វះខាត​នៃល្ខោនខោល

Shortage of lakhon Khol

ល្ខោនខោល បានឆ្លងកាត់​សម័យកាល នៃសង្គ្រាមផ្ទៃក្នុង ទស្សវតន៍ ឆ្នាំ១៩៧០ ជាសម័យកាលដ៏ខ្មៅងងឹតនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសកម្ពុជា គឺសម័យកាលខ្មែរក្រហម ចាប់ពីឆ្នាំ ១៩៧៥ ដល់ឆ្នាំ ១៩៧៩ សិល្បៈ​ករ សិល្បៈ​ការនី នៃល្ខោនខោល ត្រូវបានយកទៅសម្លាប់ប្រមាណជា 97% ទំនៀមទម្លាប់ សិល្បៈ​របាំទាំងអស់នៅទូទាំងប្រទេសកម្ពុជា ត្រូវបានហាមឃាត់និង មិនមានការសម្ដែង សមាជិកគ្រួសារ របស់អ្នករបាំទាំងអស់នៅកម្ពុជា ត្រូវបានបំបែក ដោយការគំរាមកំហែងផ្នែកធ្វើទារុណកម្មលើរាង្គកាយ និង សតិអារម្មណ៍ អ្នករបាំរស់នៅដោយភាពឈឺចាប់ ជាមួយនិងការកុហក់ដើម្បីរស់ជីវិត ៖ ខ្ញុំជាអ្នកធ្វើស្រែ ខ្ញុំមិនមែនជាអ្នករបាំនោះទេ ។ 3% នៃអ្នករបាំខ្មែរ ក្នុងទម្រង់ល្ខោនខោល បានក្រោកឈរដោយខ្លួនឯង ក្នុងឆ្នាំ 1992 ទោះបីជាពួកគេត្រូវប្រឈមមុខនិង បញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចក្នុងជីវភាពរស់នៅយ៉ាងណា គឺពួកគេយល់ជាក់ច្បាស់ត្រូវរក្សាតម្លៃនៃមរតកដូនតា ឱ្យបានគង់វង្សយូរអង្វែង នេះហើយជាភាពខ្វះខាត ក្នុងសិល្បៈ​ ល្ខោនខោល ។^{[២១] [២២]}

ឥទ្ធិពលនៃល្ខោនខោលខ្មែរ

ក្រុមរបាំព្រះរាជទ្រព្យខ្មែរនាទសវត្សទី២០ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទ ព្រះ​បាទ​សម្តេច​ព្រះ ស៊ីសុវត្ថិ ថតនៅមុខប្រាសាទអង្គរវត្ត ។

ដំណើរជីវិតរបស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធនាសតវត្សទី១៨ ផ្នែកខាងក្រោមបង្ហាញពីតួអង្គយក្សឈររេរាំងផ្លូវ ផ្នែកខាងកណ្ដាលបង្ហាញពីតន្ត្រីភ្លេងខ្មែរ(ពិណពាទ្យ) ផ្នែកខាងលើបង្ហាញពីពួកអ្នករាំរបាំព្រះរាជទ្រព្យ (ស្ត្រីពាក់ស្បៃធំ) ។

ភាពរីកចម្រើនរុងរឿងនាសម័យអង្គរ បានជំរុញឲ្យសិល្បៈនានាមានការរីកចម្រើនផងដែរ តួយ៉ាងដូចជាល្ខោនខោល ដែលជាល្ខោនពាក់របាំងមុខរបស់កម្ពុជា ដែលមានដើមកំណើតនៃការ សម្តែងក្នុងអំឡុងស.វទី១០ ក្នុងរាជព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៥ (គ.ស ៩៦៨-១០០១)។ ដោយផ្អែកលើតាមជញ្ជាំងប្រាសាទអង្គរជាសក្ខីភាពនៃភាពរុងរឿងនៃល្ខោនខោលខ្មែរ ដែលត្រូវបានរីករាលដាលដល់អាណាចក្រល្វោ ហើយបានបន្តទៅសាយភាយឥទ្ធិពលរបស់ខ្មែរទៅពួកសៀម និង ឡាវ ដែលពួកនេះទទួលនិងត្រូវបានកែលម្អវាឱ្យស្របតាមទៅតាមចរិតលក្ខណៈរបស់ជាតិសាសន៍ពួកគេនីមួយៗផង។ តួយ៉ាងដូចជា តួអង្គក្រុងរាពណ៍ ដែលមានមុខដប់របស់ថៃមាន១០មុខ ដែលជាឥទ្ធិពលពីកម្ពុជា ហើយតួអង្គផ្សេងៗដូចជា រាម ហនុមាន និងតួអង្គផ្សេងៗ នេះបើយោងតាមភស្ដុតាងដែលរកឃើញនៅក្នុងជញ្ជាំងប្រាសាទបុរាណខ្មែរនានា។ ល្ខោនខោលខ្មែរ និងល្ខោនខោនថៃ មានលក្ខណៈចម្រូងចម្រាស់នឹងគ្នារវាងទំនាក់ទំនង និងប្រវត្តិសាស្ត្រពីសំណាក់អ្នកប្រាជ្ញខ្មែរ សៀម និងបរទេស មនុស្សមួយចំនួនតែងតែភ្ជាប់របាំខ្មែរទៅនឹងរបាំអង្គរ ឯមនុស្សមួយចំនួនទៀតតែងតែនិយាយថា របាំខ្មែរត្រូវបានចូលរួមយ៉ាងសំខាន់ពីក្បាច់រាំសៀមមួយចំនួន បន្ទាប់ពីជោគជ័យរបស់សៀមលើក្រុងអង្គរមក ឯកសារខ្មែរជាច្រើននិយាយពីការឆក់ប្លន់ និង រឹតអូសយកទ្រព្យសម្បត្តិខ្មែរជាច្រើនសន្ធឹកសន្ថាប់ ព្រមទាំងធនធានមនុស្សថែមទៀមផង ពួកអ្នករបាំ និងតន្ត្រីករខ្មែរភាគច្រើនត្រូវបង្ខំទៅសៀម ដែលជាកន្លែងបកប្រែរឿងខ្មែរ។ ក្រោយពីបែកក្រុងអង្គរទម្រង់ល្ខោនក្បាច់បុរាណនេះក៏មានការវិវឌ្ឍរីកចម្រើន ឬ ស្រុតចុះ នៅក្រោយរាជ្យព្រះបាទពញាយ៉ាត បើយើងយោងតាមឯកសារមហាបុរសខ្មែរយើងអាចដឹងពីបានថា ទម្រង់សិល្បៈរបាំ ឬ ល្ខោនព្រះរាជ្យទ្រព្យនេះត្រូវបានរីកចម្រើនយ៉ាងខ្លាំងក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទអង្គចន្ទទី១ ឬ ព្រះបាទអង្គចន្ទរាជា (គ.ស១៥១៦-១៥៦៦) ព្រះមហាក្សត្រដែលកសាងបន្ទាយលង្វែកដ៏រឹងមាំ និងព្រះមហាក្សត្រខ្លាំងពូកែក្រោយសម័យអង្គរ ទ្រង់បានខិតខំស្ដារប្រទេសឱ្យមានការរីកចម្រើនលើគ្រប់វិស័យ ទាំងវិស័យវប្បធម៌ សាសនា សេដ្ឋកិច្ចឱ្យមានសភាពខ្លាំងក្លាណាស់ដែរ ។ ឯកសារមួយចំនួនបានរៀបរាប់ថា ព្រះអង្គទ្រង់យកព្រះទ័យទុកដាក់សម្អិតសម្អាងសិល្បៈមហោស្រព របាំតន្ត្រី ទម្រង់ល្ខោនប្រុសល្ខោនស្រី ដើម្បីទុកជាតុរង្វាន់សម្ដែងក្នុងពិធីការ ជូនជាកត្តិយសចំពោះមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ទាំងឡាយ ដែលទទួលបានជោគជ័យក្នុងការបម្រើជាតិមាតុភូមិរបស់ខ្លួន ។ ក្រោយពីស្ដេចអង្គចន្ទ និងបរមរាជាមក ស្ដេចដែលសោយរាជ្យបន្តមកអសមត្ថភាពរបស់ខ្លួន ជម្លោះផ្ទៃក្នុង និងការឈ្លានពានពីសំណាក់ពួកសៀមទៀតផងនោះធ្វើឱ្យបន្ទាយលង្វែកត្រូវបានបែកនៅឆ្នាំ១៥៩៣ ឯកសារកម្ពុជាបាននិយាយពីការឆ្លក់ប្លន់ទ្រព្យសម្បត្តិ កេតនភណ្ឌ របស់មានតម្លៃខ្មែរមួយចំនួន ជាពិសេសពួករបាំខ្មែរមួយភាគធំ និងប្រជាជនខ្មែរ ដែលជាធនធានដ៏មានតម្លៃត្រូវបានពួកសៀមកៀរយកស្រុកសៀមសឹងតែទាំងអស់ មុនពេលបែកបន្ទាយលង្វែកអរិយធម៌ខ្មែរមានលក្ខណៈខ្ពស់ត្រដែតជាងសៀមឆ្ងាយណាស់ តែក្រោយបន្ទាយលង្វែកមកអរិយធម៌ខ្មែរមានការថយចុះ ទោះជាយ៉ាងក៏ដោយក្រោយសម័យលង្វែកនាសតវត្សទី១៧ សិល្បៈព្រះរាជ្យទ្រព្យនេះនៅតែបន្តមានវត្តមានជានិច្ចក្នុងព្រះបរមរាជវាំង នៅពេលដែលព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ ព្រះអង្គបានបោះបង់ទំនៀមទម្លាប់របស់សៀមដែលបានបង្ខិតបង្ខំឱ្យខ្មែរប្រើប្រាស់តាំងពីរាជ្យរបស់ព្រះស្រីសុរិយោពណ៌មកម្ល៉េះ ដោយមកជំនួសនូវវប្បធម៌ខ្មែរឡើងវិញ^[២៣]រហូតដល់រជ្ជកាលព្រះបាទរាជសម្ភារ ឬ ចៅពញាតូ ដែលជាមហាក្សត្រនិងជាកវីដ៏ឆ្នើមមួយរូប(គ.ស១៦២៩-១៦៣៤) គង់នៅឧត្ដុង្គមានវិបត្តិស្នេហាជាមួយព្រះបិតុលា គឺជា ព្រះឧទ័យ ទ្រង់បានផ្លាស់មកគង់នៅរាជវាំងកោះឃ្លោក ដោយប្រហែលនាំមកនូវក្រុមសិល្បៈព្រះរាជ្យទ្រព្យមួយក្រុមមកផងដែរ ព្រោះក្រោយពីការសិក្សាស្រាវជ្រាវអំពីទម្រង់ល្ខោនខ្មែរ យើងឃើញថាទំនងជាមានគ្រូដែលសេសសល់ពីកោះឃ្លោក បានទៅបង្រៀនល្ខោនខ្មែរនៅម្ដុំកៀនស្វាយកោះស្លាកែត ស្ថិតខាងត្បូងឈៀងខាងកើតរាជធានីភ្នំពេញ។ យើងអាចសង្កេតបានពីរបាំបុរាណសៀមដែលមានលំនាំស្ទើរតែប្រហាក់ប្រហែលគ្នាជាមួយនឹងរបាំខ្មែរ ដែលមានប្រភពជាសិល្បៈទេវៈនៅគ្រប់ប្រាសាទទេវស្ថានខ្មែរ ហើយភាគច្រើននៃគឺពាក្យខ្មែរ ឬឈ្មោះសៀមដែលបកប្រែពីឈ្មោះដើមរបស់ខ្មែរទៅ ដូចជាបទភ្លេង របាំ ល្ខោនជាដើម។ ល្ខោនខោលខ្មែរ អាចជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងទៅលើល្ខោនខោនថៃ នាសម័យអយុធ្យា ចំណែកឯភ្លេងមួយចំនួនដូចជា ភ្លេទពិណពាទ្យ ភ្លេទមហោរី ដែលសៀមមានសព្វថ្ងៃគឺជារបស់កម្ពុជាដែលសៀមបានចម្លងរក្សាទុក ក្នុងសំណេររបស់ព្រះអង្គម្ចាស់ដាំរ៉ង់សៀមទទួលស្គាល់ថាភ្លេងទាំងនោះមានប្រភពមកពីកម្ពុជា(សូមមើលផងនឹង មហោរី) សូម្បីតែមូលដ្ឋានក្បច់រាំរបស់សៀមសព្វថ្ងៃក៏មានមូលដ្ឋានចេញពីក្បាច់រាំរបស់កម្ពុជា ដែលយើងអាចមើលឃើញតាមរយៈប្រាសាទនានារបស់កម្ពុជា រីឯសម្លៀកបំពាក់វិញក៏មានលក្ខណៈប្រហាក់ប្រហែលនឹងកម្ពុជាយើងអាចមើលឃើញពី គ្រឿងលង្កា កងដៃ កងជើង ម្កុដ ស្រង់ក អាក់ប៉ាក់ របាំងមុខ សុទ្ធតែចេញពីប្រភពដើមកម្ពុជា។ នៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី១៩ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទ អង្គឌួង វប្បធម៌ខ្មែរចាប់ផ្ដើមធ្វើអន្តរកម្មជាមួយនឹងប្រទេសជិតខាង និងស្ថិតនៅក្រោមអំណាចឥទ្ធិពលសៀម និងយួន ការធ្វើអន្តរកម្មនេះធ្វើឱ្យវប្បធម៌បរទេសជ្រៀតចូលយ៉ាងខ្លាំងលើវប្បធម៌ខ្មែរ នៅពេលដែលព្រះអង្គឌួង ឡើងសោយរាជ្យសៀមបានគាំទ្រព្រះអង្គ រីឯបុត្រទាំងពីរទៀតគឺ ព្រះបាទ នរោត្តម (១៨៦០-១៩០៤) និង ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ (១៩០៤-១៩២៧)បុត្រទាំងពីររបស់ព្រះអង្គត្រូវបានចិញ្ចឹមបីបាច់ពីរាជវាំងក្រុងបាងកក ។ ក្នុងរាជ្យ ព្រះបាទ នរោត្តម នៅក្នុងវាំងមានក្រុមល្ខោនសៀមដែលបានចាត់ចែងឡើង ហើយឧបត្ថម្ភពេញបន្ទុប ដោយឱ្យប្រាក់រង្វាន់ពួកកូនរាំ និងរើសគ្រូមកពីស្រុកសៀម គ្រូទាំងនោះអាចក្លាយជា ឃុន ឬម៉ម ផង ដែលសម្ដែងរឿងជា ភាសាខ្មែរ និងសៀម ទំនងចាប់តាំងពីពេលនោះមករឿងសៀមអាចមានឥទ្ធិពលមកលើខ្មែរដូចជារឿង ក្រៃថោងក្រពើឆារ៉ាវ៉ាន់ អ៊ីណាវ (រឿងថៃបកប្រែពីរឿងប៉ាន់ជីជ្វា ឬ ម៉ាឡេ) រឿងទាំងនេះប្រហែលមិនមែនជារឿងដែលមាននៅសម័យអង្គរឡើយ។ នៅក្នុងរាជ្យ ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ ពួកសៀមទាំងនោះត្រូវបានដកចេញពីកម្ពុជា ដើម្បីកាត់បន្ថយឥទ្ធិពលសៀម។^{[២៤][២៥]} នៅទសវត្សទី៣០ លោករដ្ឋមន្ត្រីនៃក្រសួងព្រះបរមរាជវាំងជួន លោកបានសរសេរសៀវភៅរបស់គាត់បានពិពណ៌នាអំពីរបាំអង្គរ ។ ចំណែកឯប្រទេសលាវវិញ ឯកសារមួយចំនួនបានរៀបរាប់ពីទំនាក់ទំនងផង និងសាច់សារលោកហិតផង សំណល់វប្បធម៍ប្រទេសទាំងពីរ លាវ និង កម្ពុជា មានទំនាក់ទំនងតាំងពីសម័យអង្គរ ដែលព្រះចៅហ្វាង៉ុម ព្រះរាជាដំបូងនៃអាណាចក្រលានជាង និងជាកូនប្រសាររបស់ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជានាសម័យអង្គរ បានរៀបអភិសេកជាជាមួយនិងព្រះនាងកែវឡតហ្វា ។ ព្រះអង្គបាននាំទំនៀមទម្លាប់ និងសាសនាផងទៅប្រទេសលាវ យើងអាចពិនិត្យមើលរបាំបុរាណរបស់លាវមានទម្រង់ប្រហាក់ប្រហែលនឹងរបាំខ្មែរបុរាណ រួមទាំងតន្ត្រីផងដែរ ដូចជារបាំណាងកែវ ឬ នាងកែវ ដែលឃើញមានសព្វថ្ងៃនេះ។ ឈ្មោះកែវនេះ អាចជាភស្ដុតាងពីឥទ្ធិពលនិងទំនាក់ទំនងរវាងទម្រង់សិល្បៈរបាំ ឬ ល្ខោនក្បាច់បុរាណលាវទៅនឹងសិល្បៈរបស់ខ្មែរដែរ ។^[២៦]

ប្រវត្តិ​វិទូរនៃការចងចាំ

Historians of memory

• 
  Henri Mouhot His Diary with a dance performance of ancient Cambodia 1858.
• 
  George Groslier His Noted Book: Danseuses cambodgiennes, anciennes & modernes 1913.
• 
  Tep Pitur Chim-Krasem His Magazine Kambuja_Suriya Lakhon khol 1948.
• 
  George Cœdès Wrote in his book La danse du Cambodge in 1944.

មុខខ្មុក

Lacquer face (Mask)

ការរំលឹកគុណគុណលោកតាឥសីដែលជាគ្រូធំក្នុងល្ខោនខោល

ប្រពៃណីធ្វើមុខខ្មុកនេះ ពីមុនមានការពេញនិយមខ្លាំងក្លាណាស់ ជាពិសេសនៅសតវត្សទី២០ គេបានយកមកបង្រៀននៅសាលារចនា ដោយចាត់ទុកជាមុខវិជ្ជាមួយដ៏សំខាន់ផងដែរ ។ ចំណែកវិធីធ្វើវិញ គឺមុនដំបូងគេត្រូវរៀបព្រះវិស្ណុការរំលឹកដល់គុណលោកតាឥសីដែលជាគ្រូធំ បន្ទាប់មកគេយកដីឥដ្ឋមកសូនជារូបដែលគេត្រូវការ រូបដែលសូនចេញជារូបរាង គេហៅថា ពុម្ពឈ្មោល ពេលពុម្ពឈ្មោលធ្វើរួចហើយ គេក៏យកស៊ីម៉ង់ត៏ទៅប៉ាតជុំវិញឱ្យសព្វគេហៅថា ពុម្ពញី បន្ទាប់គេយកក្រដាសស្មាច់ ជាមួយនិងបាយមកបិតជុំវិញរូបនោះមួយចំហៀងម្ដង រួចទើបគេយកទៅហាលថ្ងៃ តែមិនត្រូវហាលឱ្យស្ងួតពេកឡ់ើយគឺស្រពាប់បន្តិចបានហើយ ។ គេអាចបិទក្រដាសស្មាច់នោះកម្រាស់តាមដែលគេចង់បាន ។ ពេលគេហាលថ្ងៃគ្រប់តាមកាលកំណត់ ហើយគេយកពុម្ពចេញរួចកាត់តម្រឹមគ្រែមខាងក្រោមឱ្យចង្កា ធ្វើយ៉ាងណាកុំឱ្យចង្អៀត ។ បន្ទាប់មកគេយកមុខតួអង្គផ្សេងៗគ្នា ធ្វើដោយស្មាច់ក្រដាស ឬ ក្រណាត់ លាបខ្មុកម្រក្សណ៍ ពាក់សំរាប់រាំល្ខោនរបាំងមុខ ខ្មុកជាពុម្ពមុខដែលធ្វើពី ម្រក្សណ៍លាយនិងកម្លោចស្លឹកចេក ឬអ្វីផ្សេងៗដែលប្រើសម្រាប់ចាក់ជាក្បាច់ ឬ លាបលនលើវត្ថុឲ្យរឹងមាំជាប់ជាពុម្ពបានល្អ មិនឲ្យវាជ្រាបទឹកផង និងងាយស្រួលក្នុងការបិទក្បាច់ គូរនិងផាត់ពណ៌ផង។ ពាក្យខ្មុក នេះផងដែរត្រូវបានប្រទះនៅតាមសិលាចារឹកជាច្រើន ជាពិសេសសិលាចារឹក K.568-a (គ.ស ៩៧៤)។ ^[២៧]

ការតុបតែងតួអង្គ

ការតុបតែងខ្លួនតួអង្គ ត្រូវធ្វើយ៉ាងណាឱ្យមានភាពលេចធ្លោអស្ចារ្យ លើសពីមនុស្សធម្មតាទាំងការស្លៀកពាក់ទាំងគ្រឿងអលង្កា ។ ចំពោះការស្លៀកពាក់មានការពិបាកបន្តិចទាល់តែមានអ្នកជួយស្លៀក ជួយដេរផ្ជិតអាវ និងតែងលម្អតួអង្គឱ្យក្លាយទៅជាទេព ។ សម្រាប់តួអង្គសម្ដែងគេមិនសូវរើសយកតែតួស្អាតៗពេកទេ ព្រោះតួទាំងនោះសុទ្ធតែត្រូវពាក់របាំងមុខទាំងអស់គ្នា លើកលែងតួនាងដែលមិនពាក់របាំងមុខ តែត្រូវជំនួសដោយការលាបម្សៅឱ្យសក្រាស់លើមុខ ។ លក្ខណៈសម្បត្តិតួអង្គដែលសក្ដិសមក្នុងសម្ដែងគឺ៖

- តួយក្សត្រូវរកអ្នកដែលមានមាឌធំដំបងស្វា

- តួហនុមានត្រូវយកអ្នករហ័សសង្ហាស្វាហាប់

- តួពលស្វាត្រូវយកក្មេងៗមាឌល្អិតៗរប៉ិលរប៉ូច

- តួអង្គនាយរោងត្រូវរើសយកអ្នកដែលមានរាងខ្ពស់ ។^[២៨]

ក្រុមល្ខោនខោលក្នុងតំបន់

Local of Lakhon Khol Theatre

• ក្រុមល្ខោនខោល​ ភ្នំពេញ
• ក្រុមល្ខោនខោល​ ខេត្តបាត់ដំបង
• ក្រុមល្ខោនខោល​ ខេត្តពោធិសាត់
• ក្រុមល្ខោនខោល​ ខេត្តកំពង់ធំ
• ក្រុមល្ខោនខោល​ វត្តស្វាយអណ្តែត ខេត្តកណ្តាល
• ក្រុមល្ខោនខោល​ ភូមិទឹកឃ្លាំង ខេត្តកណ្តាល
• ក្រុមល្ខោនខោល​ នៅកោះរះ ខេត្តកណ្តាល
• ក្រុមល្ខោនខោល​ នៅកោះឧកញ៉ាតី ខេត្តកណ្តាល
• ក្រុមល្ខោនខោល​ នៅប៉ារ៉ុង ខេត្តកណ្តាល
• ក្រុមល្ខោនខោល​ នៅវត្តកៀនស្វាយ ខេត្តកណ្តាល

សេចក្ដីប្រតិកម្ម

មានក្មេងៗវប្បធម៌ មួយចំនួនបាននិយាយថា ល្ខោនខោល ជាល្ខោនវត្ត ហើយបានបន្តតាមគ្នាថាល្ខោនខោល សម្ដែងបានតែមនុស្សប្រុសនោះទេ ជាការលើកឡើងដែលមិនសមហេតុផល លោក ទេពពិទូរ ឈឹម ក្រសេម មិនដែលសង្កត់ធ្ងន់ថាល្ខោនខោលត្រូវតែសម្ដែងដោយបុរសសុទ្ធនោះទេ គ្មានឯកសារពាក់ព័ន្ធណាមួយ សរសេរថាល្ខោនខោលជាល្ខោនដែលរាំដោយបុរសសុទ្ធនោះទេ ។តាមរយៈលោក (George Cœdès) បានចងក្រងក្នុងសៀវភៅមានចំណងជើងថា (La danse du Cambodge) ក្នុងឆ្នាំ 1944 លោកបានមានប្រសាសន៍ថា "Le mot Khol serait celui queles Cambodgiens emploient pour désigner une variété des grands singes" ប្រែសម្រួលជាខេមរៈភាសា​៖ "ពាក្យខោល គឺប្រជាជនកម្ពុជាប្រើដើម្បីកំណត់ការរចនាសត្វស្វាដ៏អស្ចារ្យ និងជាច្រើនប្រភេទ" លោកមិនបានបញ្ចាក់ថាល្ខោនខោលជាល្ខោនស្វានោះទេ ។ ពាក្យ Le khôl ដែលដូចគ្នានិងពាក្យ របស់ជនជាតិ អេហ្សុីប បុរាណដែលមានន័យថា ម៉្សៅតុបតែងមុខ ដូចនេះ ល្ខោនខោល គួរមានន័យគ្រប់គ្រាន់ហៅថា ល្ខោនតែងមុខ ។ ក្មេងៗវប្បធម៌មួយចំនួនដែលយល់ថា ល្ខោនខោល ជាល្ខោនថ្នាក់ទាប ក៏មិនត្រឹមត្រូវនោះដែរ ព្រោះមានតឹកតាង ល្ខោនខោល មុខខ្មុក របស់ហនុមាន មានស្រោបទៅដោយប្រាក់សុទ្ធ តម្កល់នៅសារមន្ទីរ នាប្រទេសបារាំង ដូចនេះបុរាណចារណ្យ យល់ឃើញថា មុខខ្មុក ដែលយកមកសម្ដែងល្ខោនខោល ពីមុនៗ មានទៅដោយការស្រោបគ្រឿងមាសប្រាក់ យ៉ាងប្រណិត ដែលខុសពីការលើកឡើងរបស់ អ្នកមួយចំនួនទាំងស្រុង សូមបញ្ឈប់នៅការគិតអគតិ ចំពោះល្ខោនខោល របស់កម្ពុជាសូមអរគុណ ។

ហេតុអ្វីយើងខ្ញុំស្នើសុំផ្លាសប្ដូរ ថ្នាក់ដឹកនាំជាន់ខ្ពស់នៃក្រសួងវប្បធម៌ ?

• មុននិងសម្រេចចិត្ត ឱ្យក្មេងៗវប្បធម៌មួយចំនួនឡើងសម្ដែងល្ខោនខោល តាមកញ្ចក់ទូរទស្សន៍ ឬ សម្ដែងតាមកម្មវិធីផ្សេងៗ មន្ត្រីក្រសួងវប្បធម៌ ត្រូវមានតួនាទី ត្រួតពិនិត្យ រាល់មុខខ្មុកទាំងអស់របស់តួអង្គ រហូតដល់គ្រឿងសម្លៀកបំពាក់ ដើម្បីហាមឃាត់ការសាបព្រួស នៅផ្នត់គំនិតអវិជ្ជមាន និងការទម្លាក់កិត្តយសជាតិផងដែរ ចង់មុខខ្មុកដែលយកទៅសម្ដែងអាក្រក់មិចក៏អនុញាតដែលនោះ វាជាទង្វើរល្ងីល្ងើរ និងមិនអាចទទួលយកបាន យូរៗទៅឱ្យក្មេងៗយកទៅសម្ដែងប៉ាតណាប៉ាតណី ចាត់ទុកវប្បធម៌ខ្មែរ ដូចបៃឡុកបៃឡក្មេងធ្វើលេង បុរាណចារ្យ លោកចាត់ទុក ជាពួកគ្មានខ្លឹមសារសម្រាប់ជាតិ មិនមែនជាការជួយថែរក្សា និងលើកកិត្តិយសនោះទេ គឺជាការជាន់ឈ្លីវប្បធម៌ខ្មែរឱ្យកប់ភក់ទៅវិញទេ ។

ហេតុអ្វីយើងខ្ញុំស្នើសុំផ្លាសប្ដូរ ថ្នាក់ដឹកនាំជាន់ខ្ពស់នៃក្រសួងវប្បធម៌ ?

• ក្រសួងវប្បធម៌ ត្រូវមានតួនាទី ត្រួតពិនិត្យ រាល់រូបចម្លាក់ដែលសាងសង់ ដែលដាក់នូវតាមសួនច្បារ និង វត្តអារាមទាំងអស់ នូវទូទាំងប្រទេសកម្ពុជា តើរូបចម្លាក់ទាំងនោះ សមប្រកបតាមស្តង់ដារ ទម្រង់ រង្វស់ខ្នាត ហើយឬនៅ ? ទើបអាចចេញលិខិត ឱ្យសាងសង់ដម្កល់បាន ប៉ុន្តែបច្ចុប្បន្នគ្មានសោះឡើយក្នុងការត្រួតពិនិត្យ ចង់វត្តណាមួយសាងសង់ រូបចម្លាក់ព្រះ ប៉ាតណាប៉ាតណី យកមកដម្កល់បានស្រេចតែនិងចិត្ត យូរៗទៅ ទៅជាចម្លាក់វប្បធម៌ នៃស្ថាបត្យកម្មខ្មែរមួយទាំងមូល ដូចបៃឡុកបៃឡក្មេងធ្វើលេង បណ្ដុះបានតែការមើលងាយជាតិសាសន៍ខ្មែរគ្មានថ្ងៃស្រាក់ស្រាន្តគិតមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ ។