ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး

ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး (လက်တင်: papa) သည် ရောမမြို့၏ ဂိုဏ်းအုပ်ဆရာတော် (Bishop of Rome) ဖြစ်ပြီး ကမ္ဘာတစ်ဝန်းရှိ ကက်သလစ်အသင်းတော်များ၏ နာယကဆရာတော်လည်း ဖြစ်သည်။ သူသည် အမြင့်မြတ်ဆုံးသောပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၊ ရောမပုပ်ရဟန်းမင်း၊ သို့မဟုတ် အချုပ်အခြာအာဏာပိုင် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးဟုလည်း လူသိများသည်။

ရောမမြို့၏ ဂိုဏ်းအုပ်ဆရာတော် Pontifex maximus ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး
Coat of arms
တည်နေရာ
ဌာနချုပ်	တမန်တော်နန်းတော်၊ ဗာတီကန်မြို့ပြနိုင်ငံ
အချက်အလက်
Denomination	ကက်သလစ်အသင်းတော်
စတင်	အေဒီ ၁ ရာစု
ကာသီဒြယ်	Archbasilica of Saint John Lateran

အေဒီ ၈ ရာစုမှ ၁၈၇၀ ခုနှစ်အထိ၊ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးသည် Papal States ခေါ် ပုပ်ရဟန်းမင်းမြို့ပြနိုင်ငံများ၏ နိုင်ငံတော်အကြီးအကဲ သို့မဟုတ် အချုပ်အခြာအာဏာ ဖြစ်ခဲ့သည်။ ၁၉၂၉ ခုနှစ်မှစ၍ ပိုမိုသေးငယ်သော ဗာတီကန်မြို့ပြနိုင်ငံ၏ ဦးသျှောင် ဖြစ်သည်။

ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏ ဩဇာအာဏာအခြေခံမူ (Papal Primacy)

ရိုမန်ကက်သလစ်အသင်းတော်၏ အဆိုအရ ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ ဩဇာအာဏာသည် စိန့်ပေတရု၏ ဆက်ခံသူအဖြစ်မှ အခြေတည်သည်။ ဤအယူအဆကို ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ အထွတ်အထိပ်ဩဇာ (Papal Primacy) ဟုခေါ်ပြီး ကက်သလစ်သီအိုလိုဂျီ၏ အခြေခံအယူအဆတစ်ခုဖြစ်သည်။

သမ္မာကျမ်းစာဆိုင်ရာ အထောက်အထား

မဿဲခရစ်ဝင်ကျမ်း ၁၆:၁၈-၁၉ တွင် ယေရှုခရစ်တော်က ရှင်ပေတရုအား:

• "ငါ၏ အသင်းတော်ကို ဤကျောက်ပေါ်တည်ဆောက်မည်"
• "ကောင်းကင်နိုင်ငံတော်၏သော့များ သင့်အားငါပေးမည်"
• "မည်သည့်အရာကိုမဆို မြေပေါ်၌ ချည်နှောင်ခြင်း (သို့) ဖြေခြင်းသည် ကောင်းကင်၌လည်း ချည်နှောင်/ဖြေလိမ့်မည်"

ဟု မိန့်တော်မူခဲ့သည်ဟု ဖော်ပြထားသည်။

ကက်သလစ်ထုံးတမ်းစဉ်လာအရ ရောမမြို့သာသာနယ် (episcopal see of Rome) ကို ပထမရာစုတွင် စိန့်ပေတရုနှင့် စိန့်ပေါလ်တို့က တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးသည် ကမ္ဘာပေါ်တွင် တည်မြဲဆုံးသောအဖွဲ့အစည်းတစ်ခုဖြစ်ပြီး လူ့သမိုင်းတွင် အထင်ရှားဆုံးသောအခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်ခဲ့သည်။ ရှေးခေတ်ပုပ်ရဟန်းမင်းများသည် ခရစ်ယာန်ဘာသာကို ပြန့်ပွားအောင် ကူညီခဲ့ပြီး အယူဝါဒဆိုင်ရာ အငြင်းပွားမှုများကို ဖြေရှင်းပေးခဲ့သည်။

အလယ်ခေတ်တွင် ၎င်းတို့သည် အနောက်ဥရောပ၌ ဩဇာကြီးမားစွာ ပါဝင်ခဲ့ကာ ခရစ်ယာန်ဘုရင်များအကြား ခုံသမာဓိလူကြီးအဖြစ် ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ ခေတ်သစ်ပုပ်ရဟန်းမင်းများသည် ခရစ်ယာန်ဂိုဏ်းပေါင်းစုံညီညွတ်ရေး (ecumenism)၊ ဘာသာပေါင်းစုံဆွေးနွေးပွဲများ၊ ပရဟိတလုပ်ငန်းများနှင့် လူ့အခွင့်အရေးကာကွယ်ရေးတို့တွင် ပါဝင်ဆောင်ရွက်လျက်ရှိသည်။

ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ အာဏာဖွံ့ဖြိုးမှု

အချိန်နှင့်အမျှ ပုပ်ရဟန်းမင်းသည် ဘာသာရေးနှင့် လောကီအာဏာ ပိုမိုရရှိလာခဲ့ပြီး၊ တစ်ချိန်က နယ်မြေအုပ်ချုပ်သူများနှင့်ပင် အာဏာပြိုင်ခဲ့ရသည်။ သို့သော် မကြာသေးမီ ရာစုနှစ်များအတွင်း ၎င်း၏ လောကီအာဏာ လျော့နည်းလာကာ ယခုအခါ ဘာသာရေးကိစ္စများကိုသာ အဓိကဦးစားပေးလာသည်။[၁]

ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှုဆိုင်ရာ အာဏာ တိုးမြင့်လာမှု

၁၈၇၀ ပြည့်နှစ်တွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းသည် "ယုံမှားသံသယဖြစ်ဖွယ်မရှိသော ဩဇာအာဏာ" (Papal Infallibility) ကို တရားဝင်ကြေညာခဲ့သည်။ ဤအယူအဆအရ ပုပ်ရဟန်းမင်းသည် "စိန့်ပေတရု၏ ပလ္လင်မှ" (ex cathedra) ယုံကြည်ချက်နှင့် ကိုယ်ကျင့်တရားဆိုင်ရာ ပြဋ္ဌာန်းချက်များကို ထုတ်ပြန်သောအခါ ဘုရားသခင်၏ ဉာဏ်တော်ဖြင့် ကာကွယ်ထားသဖြင့် ယုံမှားသံသယဖြစ်ဖွယ် မရှိနိုင်ဟု ယူဆကြသည်။

ကမ္ဘာ့ဩဇာအရှိဆုံး ခေါင်းဆောင်များထဲမှ တစ်ဦး

ပုပ်ရဟန်းမင်းသည် ကက်သလစ်ဘာသာဝင် ၁.၃ ဘီလီယံ၏ ဘာသာရေးခေါင်းဆောင်ဖြစ်ရုံသာမက၊ သံတမန်ရေး၊ ယဉ်ကျေးမှုနှင့် လူမှုရေးကဏ္ဍများတွင်ပါ ကြီးမားသော လွှမ်းမိုးမှုရှိသည်။ ထို့အပြင် ကက်သလစ်အသင်းတော်သည် ကမ္ဘာ့အကြီးဆုံး အစိုးရမဟုတ်သော ပညာရေးနှင့် ကျန်းမာရေးစောင့်ရှောက်မှု ကွန်ရက်များကို ဦးဆောင်နေသဖြင့် ၎င်း၏ လူမှုရေးဩဇာလည်း ကျယ်ပြန့်သည်။

သန့်စ်မြင့်မြတ်သောဂိုဏ်းချုပ်သာသာနာနယ်

နောက်ထပ် အချက်အလက်များ။ ဟောလီစီ

ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး ဦးဆောင်သော သာသနာနယ်မြေကို ရောမသာသနာနယ် (သို့မဟုတ်) သန့်စင်မြင့်မြတ်သော ဂိုဏ်းချုပ်သာသနာနယ် (Holy See) ဟုခေါ်ပြီး၊ လက်တင်ဘာသာဖြင့် Sancta Sedes ("သန့်စင်မြင့်မြတ်သော သာသာနာ့ပလ္လင်") ဟု အဓိပ္ပာယ်ရသည်။ ဤစကားလုံးသည် လက်တင် sede ("ပလ္လင်") မှ ဆင်းသက်လာကာ အထူးသဖြင့် ပုပ်ရဟန်းမင်းအဖြစ် ရွေးချယ်ခံရသူ၏ အာဏာစက်နှင့် ဌာနချုပ်ကို ရည်ညွှန်းသည်။

ကက်သလစ်အသင်းတော်၏ သာသနာ့ဖွဲ့စည်းပုံ

• သာသနာပိုင်ဆရာတော်များ (ဂိုဏ်းအုပ်များ) တွင် ကက်သီဒြယ် (လက်တင် - cathedra / ပလ္လင်) ရှိသော ဘုရားကျောင်းတစ်ခုစီ ရှိသည်။
• ရောမမြို့၏ ဂိုဏ်းအုပ်ဆရာတော် (Bishop of Rome) ဖြစ်သော ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးသည်လည်း ကက်သီဒြယ်ဘုရားကျောင်း (ပလ္လင်) တစ်ခုကို ပိုင်ဆိုင်သည်။
• ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏ ပလ္လင်သည် Lateran Basilica (အရပ်အခေါ် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏ ကက်သီဒြယ်ဘုရားကျောင်း) တွင် တည်ရှိသည်။ ဤဘုရားကျောင်း၏ အဓိကအရေးပါမှုမှာ ရောမမြို့၏ ဂိုဏ်းအုပ်ဆရာတော် (ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး) ၏ ပလ္လင် (cathedra) ကို ထိန်းသိမ်းထားခြင်းပင်ဖြစ်သည်။ သို့သော် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးသည် ဗာတီကန်မြို့ရှိ စိန့်ပီတာဘုရားကျောင်း (St. Peter’s Basilica) ၌ အများအားဖြင့် နေထိုင်လေ့ရှိသောကြောင့် Lateran Basilica တွင် သူ့ကို မကြာခဏ မတွေ့ရပေ။

ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ရုံးသည် ဗာတီကန်စီးတီးအတွင်း တည်ရှိသော်လည်း ယင်းမှာ သီးခြားလွတ်လပ်သောနိုင်ငံတစ်ခုဖြစ်ပြီး ၁၉၂၉ ခုနှစ်တွင် လတာရန်စာချုပ်အရ တည်ထောင်ခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။ ဤစာချုပ်သည် ဖက်ဆစ်အီတလီအစိုးရနှင့် ဟောလီစီတို့အကြား သဘောတူညီမှုတစ်ခု ဖြစ်ကာ ဗာတီကန်အား အချုပ်အခြာအာဏာပိုင်နိုင်ငံအဖြစ် အသိအမှတ်ပြုခဲ့သည်။

ဟောလီစီသည် နိုင်ငံတကာဥပဒေအရ အချုပ်အခြာအာဏာပိုင်အဖွဲ့အစည်းတစ်ခုဖြစ်ပြီး အောက်ပါတို့နှင့် ဆက်ဆံရေးရှိသည်။

• ကုလသမဂ္ဂတွင် အမြဲတမ်းလေ့လာသူအဆင့်အတန်း
• နိုင်ငံပေါင်း ၁၈၀ ကျော်နှင့် သံတမန်ဆက်ဆံရေး
• အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာသဘောတူညီချက်များတွင် ပါဝင်ခြင်း။

သမိုင်း

ပုပ်နာမည် ဆင်းသက်လာပုံ

"ပုပ် - Pope" ဟုခေါ်သောအမည်သည် အရှေးဂရိဘာသာစကား páppas မှ ဆင်းသက်လာပြီး၊ ၎င်းသည် "ဖခင်" ဟု အဓိပ္ပါယ်ရသည်။ ခရစ်ယာန်ဘာသာ၏ အစောပိုင်းတွင်၊ အထူးသဖြင့် အရှေ့တိုင်းကက်သလစ်၌ ဤစကားလုံးကို ဘိရှော့ဆရာတော်များနှင့် အကြီးတန်းဓမ္မဆရာတော်များ အားလုံးအတွက် အသုံးပြုခဲ့သည်။ နောက်ပိုင်းတွင် အနောက်တိုင်းကက်သလစ်၌ ဤအမည်ကို ရောမမြို့၏ ဂိုဏ်းအုပ်ဆရာတော် (Bishop of Rome) ရာထူးအတွက် သီးသန့်အသုံးပြုလာခဲ့ပြီး၊ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး လီယို ၁ (အေဒီ ၄၄၀–၄၆၁) လက်ထက်တွင် ထင်ရှားလာသည်။

ဤ ဘွဲ့နာမတော် သီးသန့်အသုံးပြုမှုသည် ၁၁ ရာစုတွင် တရားဝင်အဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ "ပုပ်" ဟုခေါ်သော ဘွဲ့နာမကို ပထမဆုံးအသုံးပြုခဲ့သည်ဟု သိရှိရသောသူမှာ အလက်ဇန္ဒြားမြို့၏ ဘာသာရေးခေါင်းဆာင်ကြီး ဟီးရာကလပ် (အေဒီ ၂၃၂–၂၄၈) (Heraclas of Alexandria) ဖြစ်သည်။ အင်္ဂလိပ်ဘာသာတွင် "ပုပ်" ဟုခေါ်သောအမည်ကို ပထမဆုံးအသုံးပြုခဲ့သည်ဟု သိရှိရသောအချိန်မှာ ၁၀ ရာစုအလယ်ပိုင်းဖြစ်ပြီး၊ ၎င်းကို ရောမမြို့သား ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး ဗီတာလီယန် (Pope Vitalian) ကို ကိုးကား၍ ဘုန်းတော်ကြီး Bede ရေးသားခဲ့သော အင်္ဂလိပ်လူမျိူးများ၏ သာသနာရာဇဝင် (Ecclesiastical History of the English People ) စာအုပ်ကို အင်္ဂလိပ်ဘာသာဖြင့် ဘာသာပြန်သောအခါတွင် တွေ့ရှိရသည်။

ကက်သလစ်အသင်းတော်အတွင်း ရပ်တည်ချက်

ကက်သလစ်အသင်းတော်သည် တမန်တော်များအဖွဲ့နှင့် စိန့်ပေတရု၏ဆက်ခံမှုကို အခြေခံထားပြီး၊ ယေရှုခရစ်တော်က ပေတရုအား "ငါ၏သိုးများကို ထိန်းကျောင်းလော့" (ယောဟန် ၂၁:၁၇) ဟု မှာကြားခဲ့သည်ဟု ယုံကြည်သည်။ ယနေ့အခါတွင် ဤရာထူးကို ရောမဘိရှော့ (ပုပ်ရဟန်းမင်း) ဆက်ခံထားသည်ဟု လက်ရှိ ကက်သလစ်အသင်းတော်က ယူဆထားသည်။

ပုပ်ရဟန်းမင်းအား "မြင့်မြတ်သောပုပ်ရဟန်းမင်း" (Pontifex Maximus) နှင့် "စိန့်ပေတရု၏ ဆက်ခံသူ" အပါအဝင် ဘွဲ့များစွာဖြင့် သိရှိကြသည်။ ၁၉၆၅ ခုနှစ်ထုတ် Lumen Gentium တရားသေလက်ခံထားသော အယူဝါဒ စာတမ်းတွင် တမန်တော်များနှင့် ဘိရှော့များ၏ ရှင်းလင်းသော ကွဲပြာမှုကို သေချာစွာ ဖော်ပြထားပြီး၊ ဘိရှော့ဆရာတော်များသည် ယေရှု၏ တမန်တော်များကို ဆက်ခံသူများ အဖြစ် သတ်မှတ်ထားသည်။​ ထို့ကြောင့် စိန့်ပီတာသည် တာမန်တော်များ၏ ခေါင်းဆောင်အကြီးအကဲ ဖြစ်ခဲ့သည်အလျောက် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး (ဘိရှော့များ၏ ခေါင်းဆောင်)သည် စိန့်ပီတာ၏ ဆက်ခံသူအဖြစ် ယုံကြည်ကြသည်။​ ရှင်မဿဲခရစ်ဝင်ကျမ်း ၁၆:၁၈-၁၉ တွင် "သင့်အား ငါကျောက်ဖြစ်စေမည်" ဟူသော ကျမ်းညွှန်းသည် ဤအယူအဆ၏ အခြေခံဖြစ်သည်။

သို့ရာတွင် သမိုင်းပညာရှင်အချို့က စိန့်ပီတာ၏ ရောမမြို့တွင်း ရှိနေမှုနှင့် ပထမဘိရှော့အဖြစ် တာဝန်ထမ်းဆောင်မှုတို့ကို မေးခွန်းထုတ်ကြသည်။ ရောမမြို့၏ ခရစ်ယာန်သာသာနယ်မြေ ရှိနေမှုကို ၃ ရာစု မတိုင်မီက သာလျှင် သမိုင်းအထောက်အထားရှိပြီး ယင်းမတိုင်းမီ အေဒီကာလအတွက် အထောက်အထား မရှိကြောင်း သူတို့က ထောက်ပြကြသည်။

အေဒီ ၁၈၀ ဝန်းကျင်တွင် ချာ့ချ်ဖခင်ကြီး အီရီနေးယပ်စ် (Ireneaus) ၏ ရေးသားချက်များသည် ပေတရုသည် ရောမမြို့၌ အသင်းတော်အား "တည်ထောင်ပြီး စည်းရုံးခဲ့သည်" ဟူသော ယုံကြည်ချက်ကို ထင်ဟပ်စေသည်။ အီရီနေးယပ်စ်သည် အစောပိုင်း ရောမအသင်းတော်တွင် ပေတရု ရောက်ရှိနေသည့်အကြောင်းကို ပထမဆုံးရေးသားသူ မဟုတ်သော်လည်း၊ သူ၏ အရေးအသားများက ဤအချက်ကို အတည်ပြုပေးသည်။

ရောမအသင်းတော်သည် ကောရိန္သုလူမျိုးများထံ စာတစ်စောင်ရေးခဲ့သည် (အစဉ်အလာအားဖြင့် ပုပ်ရဟန်းမင်း ကလေမန့် (Clement of Rome c. 96) က ရေးသားခဲ့သည်ဟု ယူဆရသည်)။ ရောမမြို့ရှိ ခရစ်ယာန်များကို နှိပ်စက်ညှဉ်းပန်းခြင်းနှင့် ပတ်သက်၍ "ကျွန်ုပ်တို့ခေတ်တွင် ရုန်းကန်မှုများ" အဖြစ် ကောရိန္သုမြို့သားများအား ရည်ညွှန်းခဲ့သည်။ အန္တိအုတ်မြို့မှ အီဂနေးရှပ်စ်သည် အန္တိအုတ်ပြီးနောက် မကြာမီ ရေးသားခဲ့ပြီး၊ ရောမလူမျိုးတို့ထံ ပေးသောစာတွင် ပေတရုနှင့် ပေါလုတို့ကဲ့သို့ သူတို့ကို အမိန့်ပေးမည် မဟုတ်ကြောင်း ပြောခဲ့သည်။

ရောမခရစ်ယာန်အသိုက်အဝန်းက ခွင့်ပြုချက်ဖြင့် စိန့်ပီတာသင်္ချိုင်း တည်နေရာတွင် ဧကရာဇ်ကွန်စတင်တိုင်း၏ ယခင် စိန့်ပီတာဗိမာန်ကြီး တည်ထောင်ထူခြင်းကဲ့သို့သော အခြားအထောက်အထားများကြောင့်၊ ပေတရုသည် နီရိုလက်အောက်တွင် ရောမမြို့တွင် အသေခံခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်ဟု ပညာရှင်အချို့က ယူဆကြသည်။

သမိုင်းဝင်မှတ်တမ်းများအရ ပထမရာစုခရစ်ယာန်အသိုင်းအဝိုင်းများတွင် ဒေသဆိုင်ရာချာ့ခ်ျများကို ဦးဆောင်သော ဓမ္မဆရာ-ဘိရှော့အဖွဲ့များ ရှိခဲ့သည်ဟု သိရသည်။ တဖြည်းဖြည်း မြို့ပြဒေသများတွင် ခရစ်ယာန်ဂိုဏ်းချုပ်များ ပေါ်ပေါက်လာခဲ့ပြီး၊ အန္တိအုတ်မြို့သည် ရောမမြို့မတိုင်မီကပင် ထိုကဲ့သို့သော အုပ်ချုပ်ရေးပုံစံကို စတင်ခဲ့သည်ဟု ဆိုနိုင်သည်။

အီရီနေးယပ်စ်က စိန့်ပေတရုမှ သူ၏ခေတ်ပြိုင် ပုပ်ရဟန်းမင်း Victor အထိ ဘိရှော့များ၏ အဆက်ဆက်သော ဆက်ခံမှုစာရင်းကို မှတ်တမ်းတင်ခဲ့သည်။ သို့ရာတွင် ပညာရှင်အချို့က ၂ ရာစုအလယ်ပိုင်းအထိ ရောမမြို့တွင် တစ်ပါးတည်းသော ဘိရှော့တစ်ဦးတည်း ပေါ်ပေါက်ခြင်းမရှိဟု ငြင်းဆိုကြသည်။ ၎င်းတို့၏ အမြင်အရ လိုင်းနပ်စ်၊ ကလီးတပ်စ်နှင့် ကလီမင့်တို့သည် အရေးပါသော ဆရာတော်များဖြစ်နိုင်သော်လည်း ဂိုဏ်းချုပ်ဘိရှော့များ မလိုအပ်ဟု ဆိုကြသည်။

၁ ရာစုနှင့် ၂ ရာစုအစောပိုင်း စာရွက်စာတမ်းများတွင် Bishop of Rome သည် အခြားချာ့ခ်ျများထက် ပိုမိုထင်ရှားသည်ဟု ဖော်ပြထားသော်လည်း၊ အန္တိအုတ်မြို့မှ ရှေးဟောင်းစာတစ်စောင်တွင် Bishop of Rome ကို "တန်းတူညီမျှသူများထဲက ပဌမလူ (first among equals)" အဖြစ် ရည်ညွှန်းထားသည်ကို တွေ့ရသည်။

အစောပိုင်းခရစ်ယာန်ဘာသာ ( c. 30–325 )

မီလန်အမိန့်ပြန်တမ်း (Edict of Milan, ၃၁၃) တွင် ရောမအင်ပါယာ (Roman Empire) ရှိ ဘာသာတရားအားလုံးကို လွတ်လပ်ခွင့်ပေးခဲ့ပြီး [51] "ငြိမ်းချမ်းသောအသင်းတော်ခေတ် (Peace of the Church)" ကို စတင်ခဲ့သည်။ ၃၂၅ ခုနှစ်တွင် ပထမနိုင်ကူးယားကောင်စီ (First Council of Nicaea) သည် အာရီယန်ဝါဒ (Arianism) ကို ရှုတ်ချကာ တြိဂုဏ်တော်ဝါဒ (Trinitarianism) ကို အခြေခံသဘောတရား (dogma) အဖြစ် ကြေညာခဲ့ပြီး ၎င်း၏ ဆဋ္ဌမနိယာမ (sixth canon) တွင် ရောမ (Rome)၊ အလက်ဇန္ဒြီးယား (Alexandria) နှင့် အန်တီအုပ်ချုပ်ရေးဌာနများ (Sees of Antioch) ၏ အထူးအခန်းကဏ္ဍကို အသိအမှတ်ပြုခဲ့သည်။[52]

တြိဂုဏ်တော်ဝါဒ (Trinitarian faith) ၏ အဓိကကာကွယ်သူများတွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းများ (popes) (အထူးသဖြင့် လီဘေးရီးယပ်စ် (Liberius) — သူ၏ တြိဂုဏ်တော်ယုံကြည်ချက်ကြောင့် ကွန်စတန်တီးယပ်စ် II (Constantius II) မှ ဘီရီယာ (Berea) သို့ ပြည်နှင်ဒဏ်ပေးခံခဲ့ရသူ)[53]၊ ဒမါးဆပ်စ် I (Damasus I) နှင့် အခြားသော ဘုန်းတော်ကြီးများ (bishops) ပါဝင်သည်။[54]

၃၈၀ ခုနှစ်တွင် သီဆာလိုနီကာအမိန့်ပြန်တမ်း (Edict of Thessalonica) က နိုင်ကူးယားခရစ်ယာန်ဘာသာ (Nicene Christianity) ကို အင်ပါယာ၏ နိုင်ငံတော်ဘာသာ (state religion) အဖြစ် ကြေညာခဲ့ပြီး "ကက်သလစ်ခရစ်ယာန်များ (Catholic Christians)" ဟူသော အမည်ကို ထိုယုံကြည်ချက်ကို လက်ခံသူများအတွက်သာ သီးသန့်သတ်မှတ်ခဲ့သည်။[55][56]

• အရှေ့ရောမအင်ပါယာ (Eastern Roman Empire) တွင် အစိုးရအာဏာက အသင်းတော်ကို ထိန်းချုပ်ပြီး မြို့တော် ကွန်စတန်တီနိုပယ် (Constantinople) �ေါင်းဆောင် ဂိုဏ်းအုပ်ဘုန်းတော်ကြီး (patriarch) က အာဏာအများအပြားရရှိခဲ့သော်လည်း[57]
• အနောက်ရောမအင်ပါယာ (Western Roman Empire) တွင် ရောမမြို့၏ ဘုန်းတော်ကြီးများ (bishops of Rome) သည် ၎င်းတို့၏ ဩဇာနှင့်အာဏာကို ပိုမိုခိုင်မာစွာ တည်ဆောက်နိုင်ခဲ့ကြသည်။[57]

အနောက်ရောမအင်ပါယာ ပြိုလဲပြီးနောက် ဗာဗာရီးယန်းလူမျိုးစုများ (barbarian tribes) ကို အာရီယန်ခရစ်ယာန်ဘာသာ (Arian Christianity) သို့မဟုတ် နိုင်ကူးယားခရစ်ယာန်ဘာသာ (Nicene Christianity) သို့ ကူးပြောင်းစေခဲ့သည်။[58]

• ဖရန့်လူမျိုးများ (Franks) ၏ဘုရင် ကလိုဗစ် I (Clovis I) သည် အာရီယန်ဝါဒထက် အဓိကခရစ်ယာန်ဘာသာ (mainstream church) ကို လက်ခံသော ပထမဆုံးအရေးပါသော ဗာဗာရီယန်းခေါင်းဆောင် (first important barbarian ruler) ဖြစ်လာပြီး ပုပ်ရဟန်းမင်း၏အာဏာ (papacy) နှင့် မဟာမိတ်ဖွဲ့ခဲ့သည်။
• ဗီဆီဂိုးသလူမျိုးစု (Visigoths) ကဲ့သို့သော အခြားလူမျိုးစုများသည် နောက်ပိုင်းတွင် အာရီယန်ဝါဒကို စွန့်လွှတ်ကာ တည်ရှိပြီးသောအသင်းတော် (established church) ကို လက်ခံခဲ့ကြသည်။

---

Nicaea မှ အရှေ့-အနောက် Schism (325-1054)

313 တွင် မီလန်အမိန့်စာသည် ^[၁] အင်ပါယာရှိ ဘာသာတရားအားလုံးကို လွတ်လပ်ခွင့်ပေးခဲ့ပြီး ချာ့ခ်ျ၏ငြိမ်းချမ်းရေးကို အစပြုခဲ့သည်။ 325 တွင် Nicaea ၏ပထမကောင်စီသည် Arianism ကို ရှုတ်ချခဲ့ပြီး သုံးပါး တစ်ဆူဝါဒ ကို အယုံအကြည်မရှိကြေညာခဲ့ပြီး ၎င်း၏ဆဋ္ဌမမြောက်ကျမ်းဂန်တွင် ရောမ၊ အလက်ဇန္ဒြီးယားနှင့် အန္တိအုတ်မြို့တို့၏ အထူးအခန်းကဏ္ဍကို အသိအမှတ်ပြုခဲ့သည်။ ^[၂] သုံးပါးတစ်ဆူယုံကြည်ခြင်း၏ ကြီးမြတ်သောခုခံကာကွယ်သူများတွင် ပုပ်ရဟန်းမင်း၊ အထူးသဖြင့် လီဘေရီးယပ်စ် ၊ ၎င်း၏သုံးပါးပေါင်းတစ်ဆူယုံကြည်ခြင်းအတွက် Constantius II မှ Berea သို့ ပြည်နှင်ခံခဲ့ရသော ပုပ်ရဟန်းမင်း၊ Damasus I နှင့် အခြားဂိုဏ်းအုပ်အများအပြားပါဝင်သည်။ ^[၃]

380 တွင် သက်သာလိုနီကာ၏အမိန့်တော်တွင် နိနင်းခရစ်ယာန်ဘာသာအား အင်ပါယာ၏နိုင်ငံတော်ဘာသာအဖြစ် ကြေညာခဲ့ပြီး ထိုယုံကြည်ခြင်းကိုလက်ခံသူများအတွက် "ကက်သလစ်ခရစ်ယာန်များ" ဟူသောအမည်ဖြင့် သီးသန့်ထားခဲ့သည်။ ^{[၄] [၅]} အရှေ့ရောမအင်ပါယာ ရှိ အရပ်ဘက်အာဏာသည် ချာ့ခ်ျကို ထိန်းချုပ်ထားပြီး၊ မြို့တော် ကွန်စတန်တီနိုပယ်၏ ဘိုးဘေးများ သည် အနောက်ရောမအင်ပါယာ တွင် ကို ကိုင်စွဲထားသော်လည်း ရောမမြို့မှ ဂိုဏ်းအုပ်များသည် ၎င်းတို့ပိုင်ဆိုင်ထားပြီးဖြစ်သော ဩဇာအာဏာကို စုစည်းနိုင်ခဲ့သည်။ ^[၆] အနောက်ရောမအင်ပါယာ ပြိုလဲ ပြီးနောက် လူရိုင်း အနွယ်များသည် Arian ခရစ်ယာန်ဘာသာ သို့မဟုတ် Nicene ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ ကူးပြောင်းခဲ့ကြသည်။ ^[၇] Franks ၏ဘုရင် Clovis I သည် papacy နှင့် သူ့ကိုယ်သူ မဟာမိတ်ဖွဲ့ကာ Arianism ထက် ပင်မချာ့ခ်ျသို့ ကူးပြောင်းသည့် ပထမဆုံးသော လူရိုင်းများထဲမှ အရေးကြီးသော အုပ်ချုပ်သူဖြစ်သည်။ Visigoths ကဲ့သို့သော အခြားမျိုးနွယ်စုများသည် နောက်ပိုင်းတွင် Arianism ကို တည်ထောင်ထားသော ဘုရားကျောင်းကို မျက်နှာသာပေးကာ စွန့်လွှတ်ခဲ့သည်။ ^[၇]

အလယ်ခေတ် (Middle Ages)

Gregory the Great ( c. 540–604 ) ၊ Carlo Saraceni ၊ c. 1610 ရောမမြို့

အနောက်ရောမအင်ပါယာ ပြိုလဲကျဆုံးပြီးနောက်ပိုင်းတွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းသည် အခွင့်အာဏာနှင့် တည်ငြိမ်မှု၏ အဓိက အရင်းအမြစ်တစ်ခုအဖြစ် ပေါ်ထွက်လာခဲ့သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး ပထမမြောက် ဂရီဂိုရီ (ခရစ်နှစ် ၅၄၀ ခန့် – ၆၀၄) သည် ပြင်းထန်သော ပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုများဖြင့် အသင်းတော်ကို အုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။ ရှေးခေတ် ဆီနိတ်အမတ် မျိုးနွယ်မှ ဆင်းသက်လာသူ ဂရီဂိုရီသည် ရှေးရောမအုပ်ချုပ်ရေး၏ ထုံးစံအတိုင်း တင်းကျပ်သော တရားစီရင်ရေးနှင့် စည်းကမ်းထိန်းသိမ်းမှုဖြင့် ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ သူသည် ရှေးဂန္ထဝင်ခေတ်အမြင်မှ အလယ်ခေတ်အမြင်သို့ ကူးပြောင်းမှုကို ကိုယ်စားပြုသည်ဟု သီအိုရီအရ ဆိုကြသည်။ သူ၏ ထင်ရှားသော ကျမ်းစာများတွင် အံ့ဖွယ်တန်ခိုးပြာဋိหาริย์များ၊ တန်ခိုးကြီးသော ဓာတ်တော်များ၊ နတ်ဆိုးများ၊ ကောင်းကင်တမန်များ၊ သရဲတစ္ဆေများနှင့် ကမ္ဘာကြီး၏အဆုံး နီးကပ်လာခြင်းစသော အကြောင်းအရာများ ပါဝင်သည်။

ဂရီဂိုရီ၏ အရိုက်အရာကို ဆက်ခံသော ပုပ်ရဟန်းမင်းများသည် အီတလီကျွန်းဆွယ်ရှိ ဘိုင်ဇန်တိုင်းဧကရာဇ်၏ ကိုယ်စားလှယ်ဖြစ်သော ရာဗန်နာမြို့စား၏ လွှမ်းမိုးချုပ်ချယ်မှုအောက်တွင် ရှိနေခဲ့သည်။ ဤသို့ ဂုဏ်သိက္ခာကျဆင်းမှုများ၊ မွတ်ဆလင်တို့၏ အောင်ပွဲများကြောင့် ဘိုင်ဇန်တိုင်းအင်ပါယာ အင်အားချည့်နဲ့လာခြင်း၊ လွမ်ဘားဒ်လူမျိုးများထံမှ ပုပ်ရဟန်းမင်းပိုင်နက်များကို ကာကွယ်ရန် ဧကရာဇ်၏ မစွမ်းဆောင်နိုင်မှုတို့ကြောင့် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး ဒုတိယမြောက် စတီဖင်သည် ဧကရာဇ် ပဉ္စမမြောက် ကွန်စတင်တိုင်းထံမှ မျက်နှာလွှဲကာ၊ သူ၏ နယ်မြေများကို ကာကွယ်ပေးရန် ဖရန့်လူမျိုးများထံ အကူအညီတောင်းခံခဲ့သည်။ ဖရန့်ဘုရင် ပက်ပင် သည် လွမ်ဘားဒ်တို့ကို အနိုင်ယူပြီး အီတလီမြေကို ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးထံ လှူဒါန်းခဲ့သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး တတိယမြောက် လီယိုသည် ရှားလမိန်းကို ဧကရာဇ်အဖြစ် (၈၀၀ ခုနှစ်တွင်) သရဖူဆောင်းပေးခဲ့ရာမှ အနောက်ဥရောပတွင် ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ သရဖူဆောင်းပေးမှုမရှိဘဲ မည်သူမျှ ဧကရာဇ်မဖြစ်နိုင်ဟူသော စံတစ်ခု ဖြစ်တည်လာခဲ့သည်။

ပုပ်ရဟန်းမင်းအဖွဲ့အစည်း၏ အနိမ့်ဆုံးကာလမှာ ၈၆၇ မှ ၁၀၄၉ ခုနှစ်အတွင်း ဖြစ်သည်။ ဤကာလတွင် Saeculum obscurum (အမှောင်ခေတ်ဟု သိကြသောအချိန်ပိုင်း)၊ ခရက်ရှန်တီအီခေတ်နှင့် တပ်စ်ကူလန် ပုပ်ရဟန်းမင်းများခေတ်တို့ ပါဝင်သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းများသည် ပြိုင်ဘက်နိုင်ငံရေးအုပ်စုများ၏ ချုပ်ကိုင်မှုအောက် ကျရောက်ခဲ့သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်း အများအပြားသည် ထောင်သွင်းအကျဉ်းချခံရခြင်း၊ အစာရေစာဖြတ်တောက်ခံရခြင်း၊ သတ်ဖြတ်ခံရခြင်းနှင့် အင်အားသုံး၍ ရာထူးမှ ဖယ်ရှားခံရခြင်းတို့ကို ကြုံတွေ့ခဲ့ရသည်။ တပ်စ်ကူလမ်မြို့စားမျိုးနွယ်များသည် နှစ်ပေါင်းငါးဆယ်ကြာမျှ ပုပ်ရဟန်းမင်းများကို မိမိတို့သဘောအတိုင်း တင်မြှောက်ခြင်း၊ ဖြုတ်ချခြင်းများ ပြုလုပ်ခဲ့ကြသည်။ ထိုမြို့စားမျိုးနွယ်တစ်ဦး၏ မြေးတော်ဖြစ်သူ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး ဒွါဒသမမြောက် ဂျွန်သည် လာတရန်နန်းတော်တွင် အကျင့်ပျက် မုဒိမ်းမှုများ ကျူးလွန်သည်ဟု စွပ်စွဲခံခဲ့ရသည်။ ဧကရာဇ် ပထမမြောက် အော့တိုသည် ဂျွန်ကို ရာထူးမှဖြုတ်ချပြီး သာသနာရေးဆိုင်ရာတရားရုံးတွင် စွဲချက်တင်ကာ သာမန်လူတစ်ဦးဖြစ်သူ အဋ္ဌမမြောက် လီယိုကို ပုပ်ရဟန်းမင်းအဖြစ် တင်မြှောက်ခဲ့သည်။ ဂျွန်သည် ရောမမြို့ရှိ ဧကရာဇ်၏ ကိုယ်စားလှယ်များကို ချေမှုန်းပြီး မိမိကိုယ်ကို ပုပ်ရဟန်းမင်းအဖြစ် ပြန်လည်ခန့်အပ်ခဲ့သည်။ ဧကရာဇ်နှင့် ပုပ်ရဟန်းမင်းတို့ကြား ပဋိပက္ခများ ဆက်လက်ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး၊ နောက်ဆုံးတွင် ဧကရာဇ်နှင့် မဟာမိတ်ဖွဲ့ထားသော မြို့စားများသည် ဘိရှော့ဂိုဏ်းအုပ်ရာထူးများနှင့် ပုပ်ရဟန်းမင်းရာထူးကိုပင် ပေါ်ပေါ်ထင်ထင်နီးပါး ဝယ်ယူခြယ်လှယ်ခဲ့ကြသည်။

၁၀၄၉ ခုနှစ်တွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး နဝမမြောက် လီယိုသည် အထူးသဖြင့် ရာထူးအရောင်းအဝယ်ပြုခြင်း (ဆီမိုနီ)၊ ဘာသာရေးခေါင်းဆောင်များ အိမ်ထောင်ပြုခြင်းနှင့် မယားငယ်ထားခြင်းစသော အသင်းတော်၏ ကိုယ်ကျင့်တရားဆိုင်ရာ ပြဿနာများကို ကိုယ်တိုင်ကိုယ်ကျ ဖြေရှင်းရန် ဥရောပ၏ အဓိကမြို့ကြီးများသို့ ခရီးထွက်ခဲ့သည်။ သူ၏ ရှည်လျားသောခရီးစဉ်များဖြင့် ဥရောပမြောက်ပိုင်းတွင် ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ ဂုဏ်သိက္ခာကို ပြန်လည်မြှင့်တင်နိုင်ခဲ့သည်။ ၇ ရာစုမှစ၍ ဥရောပဘုရင်များနှင့် မှူးမတ်များသည် ဘုရားကျောင်းများ တည်ထောင်ပြီး ၎င်းတို့၏ ပြည်နယ်များနှင့် ပိုင်ဆိုင်မှုများအတွင်းရှိ ခရစ်ယာန်ဓမ္မဆရာများကို မိမိတို့၏ ကိုယ်ကျိုးစီးပွားအတွက် ရာထူးခန့်အပ်ခြင်းများ ပြုလုပ်ခဲ့ကြသည်။ ဘိရှော့ဂိုဏ်းအုပ်များနှင့် ဘုန်းကြီးကျောင်းများမှ အကြီးအကဲများသည် လူထုဘဝတွင် မကြာခဏ ပါဝင်ပတ်သက်ခဲ့ကြသောကြောင့် ဤအလေ့အထသည် တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းအားဖြင့် ဖြစ်ပေါ်လာခဲ့သည်။

ဤသို့သော အခြေအနေများနှင့် အကျင့်ပျက်ခြစားမှုဟု ရှုမြင်ခံရသော အခြားသောအလေ့အထများကို တိုက်ဖျက်ရန် ၉၀၀ နှင့် ၁၀၅၀ ခုနှစ်ကြားတွင် အရေးအပါဆုံးမှာ ကလူနီဘုန်းကြီးကျောင်းဖြစ်ပြီး ၎င်း၏ အတွေးအခေါ်များကို ဥရောပတစ်ခွင်သို့ ဖြန့်ဝေခဲ့သည်။ ဤပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးလှုပ်ရှားမှုသည် ၁၀၇၃ ခုနှစ်တွင် သတ္တမမြောက် ဂရီဂိုရီ ပုပ်ရဟန်းမင်းအဖြစ် ရွေးချယ်ခံရသောအခါ အင်အားကောင်းလာခဲ့ပြီး၊ ဂရီဂိုရီယန်ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး ဟု လူသိများသော လှုပ်ရှားမှုတွင် ရာထူးအရောင်းအဝယ်မှုနှင့် အာဏာအလွဲသုံးစားမှုများကို ပြင်းထန်စွာတိုက်ဖျက်ရန်၊ ဘာသာရေးခေါင်းဆောင်များ အိမ်ထောင်မပြုခြင်းအကျင့် အပါအဝင် ဘာသာရေးစည်းကမ်းကို ပြန်လည်ထိန်းသိမ်းရန် ကြိုးပမ်းသည့် အစီအမံများကို ချမှတ်ခဲ့သည်။

ပုပ်ရဟန်းမင်းနှင့် လောကအုပ်စိုးရှင်များဖြစ်ကြသော မြင့်မြတ်သော ရောမဧကရာဇ် စတုတ္ထမြောက် ဟင်နရီနှင့် အင်္ဂလန်ဘုရင် ပထမမြောက် ဟင်နရီကဲ့သို့သော ဘာသာရေးရာထူးခန့်အပ်ခွင့်ဆိုင်ရာ ပဋိပက္ခ (Investiture Controversy) သည် ၁၁၂၂ ခုနှစ်တွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး ဒုတိယမြောက် ကယ်လစ်စတပ်စ်က ဘာသာရေးခေါင်းဆောင်များသာ ရာထူးခန့်အပ်ပိုင်ခွင့်ရှိကြောင်း အမိန့်ထုတ်ပြန်သည့် ဝမ်းစ်မြို့ သဘောတူညီချက် (Concordat of Worms) ဖြင့်သာ ဖြေရှင်းနိုင်ခဲ့သည်။ မကြာမီတွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး တတိယမြောက် အလက်ဇန္ဒားသည် ခရစ်ယာန်ဓမ္မသတ်ဥပဒေ (Canon Law) ကို တည်ထောင်ရန် ဦးတည်စေမည့် ပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုများကို စတင်ခဲ့သည်။

၇ ရာစုအစောပိုင်းမှစတင်၍ အစ္စလာမ်ဘာသာဝင်တို့၏ အောင်နိုင်မှုများကြောင့် မြေထဲပင်လယ်တောင်ပိုင်းဒေသအများအပြားကို ၎င်းတို့က ထိန်းချုပ်နိုင်ခဲ့သည်။ ဤသည်မှာ ခရစ်ယာန်ဘာသာအတွက် ခြိမ်းခြောက်မှုတစ်ရပ်ဟု ယူဆခဲ့ကြသည်။ ၁၀၉၅ ခုနှစ်တွင် ဘိုင်ဇန်တိုင်းဧကရာဇ် ပထမမြောက် အလက်ဇီယပ်စ် ကွန်မင်နပ်စ်သည် ဆက်လက်ဖြစ်ပွားနေသော ဘိုင်ဇန်တိုင်း-ဆယ်လ်ဂျက် စစ်ပွဲများအတွက် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး ဒုတိယမြောက် အာဘန်ထံမှ စစ်ရေးအကူအညီ တောင်းခံခဲ့သည်။ ကလာမွန့်ကောင်စီတွင် အာဘန်သည် ဘိုင်ဇန်တိုင်းအင်ပါယာအားကူညီရန်နှင့် ယခင်ခရစ်ယာန်နယ်မြေများ အထူးသဖြင့် ဂျေရုဆလင်မြို့ကို ပြန်လည်ရယူရန် ပထမခရူးဆိတ်စစ်ပွဲကို ဆင်နွှဲရန် တိုက်တွန်းခဲ့သည်။

ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးဆီသို့ အရှေ့-အနောက် အယူအဆ (၁၀၅၄-၁၅၁၇)

1400 ခုနှစ်တွင် မြေထဲပင်လယ်ပြည်နယ်များ၏ သမိုင်းဝင်မြေပုံ။ Western Schism သည် 1378 မှ 1417 ထိ ကြာမြင့်ခဲ့သည်။

အရှေ့-အနောက် ကွဲပြားမှု နှင့်အတူ၊ အရှေ့ဩသဒေါက်ချာ့ခ်ျ နှင့် ကက်သလစ်ချာ့ခ်ျတို့သည် 1054 ခုနှစ်တွင် အတိအကျကွဲထွက်သွားခဲ့သည်။ ဤအရိုးကျိုးမှုသည် အယူဝါဒ အနည်းငယ်ကွဲလွဲမှု ထက် နိုင်ငံရေးဖြစ်ရပ်များကြောင့် ပို၍ဖြစ်ရခြင်း ဖြစ်သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးသည် ဘိုင်ဇန်တိုင်းဧကရာဇ်များကို ဖရန့်စ်ဘုရင်နှင့် ကပ်လျက်၊ ပြိုင်ဖက် ရောမဧကရာဇ်ကို သရဖူဆောင်းကာ ရာဗင်နာ၏ Exarchate ကို ခန့်အပ်ကာ ဂရိအီတလီသို့ မောင်းနှင်သွားခြင်းဖြင့် ဘိုင်ဇန်တိုင်းဧကရာဇ်များကို စိန်ခေါ်ခဲ့သည်။ ^[၈]

အလယ်ခေတ် တွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းများသည် အာဏာရရန် ဘုရင်များနှင့် တော်လှန်ခဲ့ကြသည်။ 1309 ခုနှစ်မှ 1377 ခုနှစ်အတွင်း ပုပ်ရဟန်းမင်းသည် ရောမမြို့တွင်မဟုတ်ဘဲ Avignon တွင် နေထိုင်ခဲ့သည်။ Avignon Papacy သည် လောဘနှင့် အကျင့်ပျက်ခြစားမှုများကြောင့် နာမည်ဆိုးထွက်ခဲ့သည်။ ^[၉] ဤကာလအတွင်း ပုပ်ရဟန်းမင်းသည် ပြင်သစ်နိုင်ငံတော်၏ မဟာမိတ်ဖြစ်ပြီး အင်္ဂလန်နိုင်ငံ ကဲ့သို့ ပြင်သစ်၏ရန်သူများကို ကင်းကွာစေခဲ့သည်။ ^[၉]

ပုပ်ရဟန်းမင်းသည် သူတော်စင်များနှင့် ခရစ်တော်အားဖြင့် တည်ဆောက်ထားသော ကုသိုလ်ဘဏ္ဍာတိုက်ကို ဆွဲယူရန် တန်ခိုးရှိသည်ဟု နားလည်ထားသောကြောင့် ဖူးမြော်ခြင်းကို ပေးကာ သန့်စင်ခန်း တွင် အချိန်ကို လျှော့ချနိုင်စေခဲ့သည်။ ငွေကြေးဒဏ်ငွေ သို့မဟုတ် လှူဒါန်းခြင်းသည် ကုသိုလ်တရား၊ ဝန်ခံခြင်း နှင့် ဆုတောင်းခြင်းနှင့်အတူ လိုက်လျောညီထွေဖြစ်စေသော ရိုးရှင်းသော ငွေကြေးပံ့ပိုးမှုအပေါ် မူတည်သည်ဟူသော သဘောတရားကို နောက်ဆုံးတွင် ပေးဆောင်သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းများသည် နားလည်မှုလွဲမှားမှုများနှင့် အလွဲသုံးစားမှုများကို ရှုတ်ချသော်လည်း ပေါ့ပေါ့ပါးပါး ထိရောက်စွာ ထိန်းချုပ်နိုင်ရန် ဝင်ငွေရရှိရန် အလွန်ဖိအားပေးခံခဲ့ရသည်။ ^[၉]

ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးသည် တစ်ခါတစ်ရံ ကက်သလစ်ဘာသာရေးကောင်စီများ၏ အခွင့်အာဏာကို ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ အုပ်စိုးမှုကို အခိုင်အမာပြောဆိုရန် ကြိုးပမ်းခဲ့သော ကာဒီနယ်များ နှင့်လည်း ဆန့်ကျင်ခဲ့သည်။ Conciliarism သည် အသင်းတော်၏ အမြင့်မြတ်ဆုံး အခွင့်အာဏာသည် ပုပ်ရဟန်းမင်းနှင့်မဟုတ်ဘဲ အထွေထွေကောင်စီနှင့်သာ သက်ဆိုင်သည်ဟု ခံယူထားသည်။ ၎င်း၏အခြေခံအုတ်မြစ်များကို 13 ရာစုအစောပိုင်းတွင်ချထားခဲ့ပြီး 15 ရာစုတွင်၎င်း၏ထိပ်တန်းပြောရေးဆိုခွင့်ရှိသူ Jean Gerson နှင့်အတူ၎င်းသည်အဆုံးသတ်ခဲ့သည်။ 15 ရာစုနောက်ပိုင်းတွင် ကျယ်ကျယ်ပြန့်ပြန့်လက်ခံမှုရရှိရန် Conciliarism ပျက်ကွက်မှုကို ပရိုတက်စတင့်ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးတွင် အချက်တစ်ချက်အဖြစ် ခံယူထားသည်။ ^[၁၀]

အမျိုးမျိုးသော အန္တိပေါ့များသည် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏ အခွင့်အာဏာကို အထူးသဖြင့် အနောက်တိုင်းအယူဝါဒ (၁၃၇၈-၁၄၁၇) အတွင်း စိန်ခေါ်ခဲ့သည်။ Concilliarism ၏မြင့်မားသောအချက်တွင် Constance of Constance ကောင်စီသည် ပုပ်ရဟန်းမင်းတရားခံများကြားတွင် ဆုံးဖြတ်သောအခါ နီးကပ်လာသည်။ အရှေ့ဘက်ချာ့ခ်ျသည် အရှေ့ရောမ (ဘိုင်ဇန်တိုင်း) အင်ပါယာနှင့်အတူ ဆက်လက်ကျဆင်းခဲ့ပြီး ကွန်စတန်တီနိုပယ်၏ ရောမနှင့် တန်းတူညီမျှရေးတောင်းဆိုမှုကို လျှော့ကျစေသည်။ အရှေ့ဧကရာဇ်သည် အရှေ့ချာ့ခ်ျအား အနောက်နိုင်ငံများနှင့် ပြန်လည်ပေါင်းစည်းရန် နှစ်ကြိမ်တိုင်တိုင် ကြိုးစားခဲ့သည်။ ပထမအချက်မှာ လိုင်ယွန်၏ဒုတိယကောင်စီ (1272-1274) နှင့် ဒုတိယမှာ Florence ကောင်စီ (1431-1449) တို့ဖြစ်သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏ သာလွန်မှုကို ပြန်လည်ပေါင်းစည်းရေးတွင် အတားအဆီးဖြစ်စေသည့်အချက်မှာ မည်သည့်ကိစ္စရပ်တွင်မဆို မအောင်မြင်ခဲ့ပေ။ 15 ရာစုတွင် အော်တိုမန်အင်ပါယာသည် ကွန်စတန်တီနိုပယ်ကို သိမ်းပိုက်ပြီး ဘိုင်ဇန်တိုင်းအင်ပါယာကို အဆုံးသတ်ခဲ့သည်။ ^[၁၁]

ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး (၁၅၁၇ ခုနှစ်မှ ယနေ့အထိ)၊

ကက်သလစ် ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး၏ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းအနေဖြင့် Pope Paul III (1534-1549) သည် ပရိုတက်စတင့်များနှင့် ပြန်လည်သင့်မြတ်ရန် ကြိုးပမ်းသူများ သို့မဟုတ် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏ တောင်းဆိုချက်များကို ဆန့်ကျင်သူများအပေါ် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏ အောင်မြင်မှုကို တည်ထောင်ပေးသည့် Trent (1545-1563) ကောင်စီကို စတင်ခဲ့သည်။

ပရိုတက်စတင့် ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးသမားများက ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးအား ပုပ်ရဟန်းမင်းအဖြစ် ဝေဖန်ခဲ့ပြီး ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးအား အန္တိခရစ် အဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ ^{[၁၂] [၁၃] [၁၄] [၁၅]} ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးသည် ပရိုတက်စတ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး၏ စိန်ခေါ်မှုများကို ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းကာ ပြည်တွင်းပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုများကို စတင်လုပ်ဆောင်သည့် ကက်သလစ် ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး (1560–1648) ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး Paul III သည် Trent (1545-1563) တွင် အယူဝါဒ၏အဓိပ္ပါယ်ဖွင့်ဆိုချက်များနှင့် ပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုများသည် ပရိုတက်စတင့်များနှင့် ဆန့်ကျင်ဘက်ဖြစ်သော ပုပ်ရဟန်းမင်းနှင့် ဆန့်ကျင်သော ပုပ်ရဟန်းမင်း၏တောင်းဆိုချက်များကို ခရစ်ယာန်အသင်းတော်အတွင်း ပါလီမန်၏အောင်မြင်မှုကို တံဆိပ်ခတ်ထားခြင်းဖြစ်သည်။

ခိုင်လုံသော ဥရောပနိုင်ငံများတွင် လောကအာဏာကို တဖြည်းဖြည်းစွန့်လွှတ်ရန် အတင်းအကျပ်ဖိအားပေးခံနေရသော ပုပ်ရဟန်းမင်းများသည် ဝိညာဉ်ရေးဆိုင်ရာကိစ္စရပ်များကို အာရုံစိုက်ခဲ့ကြသည်။ ^[၁၆] 1870 တွင် ပထမဗာတီကန်ကောင်စီသည် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး ex cathedra စကားကို ဟောပြောသောအခါ အခမ်းနားဆုံးအချိန်များတွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏ မှားယွင်းမှုမရှိခြင်း ၏ အယူဝါဒကို ကြေညာခဲ့သည်။ ယုံကြည်ခြင်း သို့မဟုတ် ကိုယ်ကျင့်တရား၏ အဓိပ္ပါယ်ကို ထုတ်ပြန်သောအခါ။ ထိုနှစ်နှောင်းပိုင်းတွင် အီတလီနိုင်ငံမှ Victor Emmanuel II သည် ရောမမြို့အား ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ ထိန်းချုပ်မှုမှ သိမ်းပိုက်ခဲ့ပြီး အီတလီနိုင်ငံ ပေါင်းစည်းရေးကို သိသိသာသာ ပြီးစီးခဲ့သည်။ ^[၁၆]

1929 ခုနှစ်တွင် အီတလီနိုင်ငံတော် နှင့် Holy See အကြား လာတန်စာချုပ်သည် ဗာတီကန်မြို့ကို လွတ်လပ်သော မြို့ပြနိုင်ငံအဖြစ် တည်ထောင်ခဲ့ပြီး ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးသည် လောကအုပ်ချုပ်ရေးမှ လွတ်လပ်ရေးကို အာမခံခဲ့သည်။ 1950 ခုနှစ်တွင် Pope Pius XII က Mary ၏ ယူဆချက်ကို အယူဝါဒအဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့ပြီး ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးက ex cathedra ဟောပြောသည့် တစ်ခုတည်းသော အကြိမ်ဖြစ်သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်း ပြတ်သားစွာ ကြေညာထားသောကြောင့်ဖြစ်သည်။ ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ အခွင့်အာဏာ၏ အငြင်းပွားဖွယ်ရာ အယူဝါဒအခြေခံဖြစ်သော စိန့်ပီတာ၏ Primacy သည် အရှေ့ဘက်နှင့် အနောက်ချာ့ခ်ျများကို ပိုင်းခြားကာ ရောမမြို့မှ ပရိုတက်စတင့်များကို ခွဲထုတ်ရန် ဆက်လက်လုပ်ဆောင်နေသည်။

အစောပိုင်းခရစ်ယာန်များက ဖော်ပြသည်။

ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏ ဘွဲ့နာမံတော်များ

၂၀၂၄ ခုနှစ်တွင် ထုတ်လုပ်ထားသော ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးနှစ်ပတ်လည်စာစောင် "Annuario Pontificio" တွင် အောက်ပါအတိုင်း ဖော်ပြထားသည်။

ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏ တရားဝင်ဘွဲ့နာမံတော်များ

အင်္ဂလိပ်	လက်တင်	မြန်မာပြန်
Bishop of Rome	Episcopus Romanus	ရောမမြို့ဂိုဏ်းအုပ်သာသနာပိုင်
Vicar of Jesus Christ	Vicarius Iesu Christi	ယေရှုခရစ်တော်၏ လက်ထောက်
Successor of the Prince of the Apostles	Successor principis apostolorum	တမန်တော်များအဖွဲ့ခေါင်းဆောင်ကိုဆက်ခံသူ
Supreme Pontiff of the Universal Church	Summus Pontifex Ecclesiae Universalis	စကြဝဠာအသင်းတော်၏ မြင့်မြတ်ဆုံးသောပုပ်ရဟန်းမင်း
Patriarch of the West	Patriarcha Occidentis	အနောက်တိုင်းသာသနာနယ်၏ ဖခင်ကြီး
Primate of Italy	Primatus Italiae	အီတလီနိုင်ငံ၏ ဂိုဏ်းချုပ်သာသနာပိုင်
Metropolitan Archbishop of the Roman Province	Archiepiscopus metropolitanus provinciae Romanae	ရောမခရိုင်၏ မက်ထရိုပိုလီတန်ဂိုဏ်းချုပ်ဆရာတော်
Sovereign of the Vatican City State	Superanus sui iuris civitatis Vaticanae	ဗာတီကန်မြို့ပြနိုင်ငံ၏ အချုပ်အချာအာဏာရှင်သူမြတ်
Servant of the Servants of God	Servus Servorum Dei	ဘုရားသခင်၏ တပည့်တော်များ၏ တပည့်

ယေရှုခရစ်တော်၏ လက်ထောက်ဘုန်းကြီးတစ်ပါး

ခရစ်တော်၏ လက်ထောက် (လက်တင်: Vicarius Christi) သည် ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ ဘွဲ့အမည်တစ်ခု ဖြစ်သည်။ တရားဝင်အားဖြင့် ယေရှုခရစ်၏ လက်ထောက် (လက်တင်: Vicarius Iesu Christi) ဟု Annuario Pontificio တွင် ဖော်ပြထားပြီး၊ "ခရစ်တော်၏ လက်ထောက်" ဟူသော အတိုကောက်ပုံစံမှာ ပို၍ အသုံးများသည်။ ဤဘွဲ့အမည်သည် ခရစ်တော်က သူတော်စင် ပေတရုအား "ငါ့သိုးသငယ်များကိုကျွေးမွေးပါ" ဟု မိန့်မှာခဲ့သည့်အပေါ် အခြေခံ၍ ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ အခွင့်အာဏာနှင့် တာဝန်ကို ရည်ညွှန်းပြီး၊ ကမ္ဘာမြေပေါ်ရှိ အသင်းတော်၏ အထွဋ်အထိပ် ခေါင်းဆောင်အဖြစ် သူ၏ အခန်းကဏ္ဍကို ဖော်ပြသည်။

ဤဘွဲ့အမည်ကို ရောမမြို့ရှိ ဘုန်းတော်ကြီးတစ်ပါးအတွက် ပထမဆုံးအသုံးပြုခဲ့သည့် မှတ်တမ်းမှာ ၄၉၅ ခုနှစ်တွင် ကျင်းပသော သင်္ဂါယနာတစ်ခုတွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး Gelasius I အား ရည်ညွှန်းခြင်းဖြစ်သည်။ သို့သော်၊ ထိုအချိန်မှစ၍ ၉ ရာစုအထိ အခြားသော ဘိရှော့များသည်လည်း မိမိတို့ကိုယ်ကို ခရစ်တော်၏ လက်ထောက်များအဖြစ် ရည်ညွှန်းခဲ့ကြသည်။ နောက်ပိုင်း ရာစုနှစ်လေးခုအတွင်း ဤဖော်ပြချက်ကို ဘုရင်များနှင့် တရားသူကြီးများကပင် တစ်ခါတစ်ရံ အသုံးပြုခဲ့ကြပြီး၊ ၅ ရာစုနှင့် ၆ ရာစုများတွင်မူ ဘိုင်ဇန်တိုင်းဧကရာဇ်ကို ရည်ညွှန်းရန် အသုံးပြုခဲ့သည်။ ထို့ထက်စော၍ ၃ ရာစုတွင် တာတူလီယန်သည် သခင်ယေရှု စေလွှတ်တော်မူသော သန့်ရှင်းသောဝိညာဉ်တော်ကို ရည်ညွှန်းရန် "ခရစ်တော်၏ လက်ထောက်" ဟူသော ဝေါဟာရကို အသုံးပြုခဲ့သည်။

ပုပ်ရဟန်းမင်းအတွက် အထူးအသုံးပြုမှုသည် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး Innocent III ၏ ပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုများနှင့်အတူ ၁၃ ရာစုတွင် ပေါ်ပေါက်လာခဲ့သည်ဟု ဆိုကြပြီး၊ အာမေးနီးယားဘုရင် Leo I ထံ ၁၁၉၉ ခုနှစ်တွင် ပေးပို့သောစာတွင် တွေ့ရှိရသည်။ အခြားသမိုင်းပညာရှင်များကမူ ဤဘွဲ့အမည်ကို ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး Eugene III (၁၁၄၅-၁၁၅၃) လက်ထက်ကတည်းက ဤသို့ အသုံးပြုနေပြီဖြစ်ကြောင်း အကြံပြုထားသည်။

ထို့ကြောင့် "ခရစ်တော်၏ လက်ထောက်" ဟူသော ဘွဲ့အမည်သည် အစောပိုင်းရာစုနှစ်များတွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းတစ်ပါးတည်းအတွက်သာ သီးသန့်မဟုတ်ဘဲ ဂိုဏ်းအုပ်များအားလုံး အသုံးပြုခဲ့ကြသည်။ ဒုတိယ ဗာတီကန်ကောင်စီက ဘိရှော့အားလုံးကို "ခရစ်တော်၏ လက်ထောက်များနှင့် သံတမန်များ" အဖြစ် ရည်ညွှန်းခဲ့သည်။ ဤဖော်ပြချက်ကို ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး John Paul II က သူ၏ စွယ်စုံကျမ်း Ut unum sint ၏ အပိုဒ် ၉၅ တွင် ထပ်လောင်းအတည်ပြုခဲ့သည်။ ခြားနားချက်မှာ အခြားဘုန်းတော်ကြီးများသည် ၎င်းတို့၏ သီးခြားဒေသဆိုင်ရာ အသင်းတော်များအတွက် ခရစ်တော်၏ လက်ထောက်များဖြစ်ကြပြီး၊ ပုပ်ရဟန်းမင်းမှာမူ အသင်းတော်တစ်ခုလုံးအတွက် ခရစ်တော်၏ လက်ထောက်ဖြစ်သည် ဟူ၍ ဖြစ်သည်။

အနည်းဆုံးတစ်ကြိမ်တွင် ပုပ်ရဟန်းမင်း၏ ဘွဲ့အမည်အဖြစ် (ဘုရားသခင်အဖြစ် ခရစ်တော်ကိုရည်ညွှန်းသည့်အနေဖြင့်) "ဘုရားသခင်၏ လက်ထောက်" (Vicar of God) ကို အသုံးပြုခဲ့ဖူးသည်။ "ပေတရု၏ လက်ထောက်" (လက်တင်: vicarius Petri) ဘွဲ့ကိုမူ အခြားဘိရှော့များမဟုတ်ဘဲ ပုပ်ရဟန်းမင်းကသာ အသုံးပြုသည်။ ၎င်းတွင် "တမန်တော်များ၏ မင်းသား၏ လက်ထောက်" (လက်တင်: Vicarius Principis Apostolorum) နှင့် "တမန်တော်များဆိုင်ရာ ရိုက်အရာဌာန၏ လက်ထောက်" (လက်တင်: Vicarius Sedis Apostolicae) ကဲ့သို့သော ပုံစံကွဲများ ပါဝင်သည်။ Saint Boniface သည် ၇၂၂ ခုနှစ်တွင် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး Gregory II ထံ သစ္စာခံယူရာ၌ ပေတရု၏ လက်ထောက် (vicar of Peter) အဖြစ် ဖော်ပြခဲ့သည်။ ယနေ့ခေတ် Roman Missal တွင်လည်း ပုပ်ရဟန်းမင်းဖြစ်ခဲ့သော သူတော်စင်တစ်ဦးအတွက် Mass ၌ "ပေတရု၏ လက်ထောက်" ဟူသော ဖော်ပြချက်ကို တွေ့ရှိရသည်။

ဘွဲ့တံဆိပ် အဆောင်အယောင်

• Ring of the Fisherman ၊ ရွှေရောင် သို့မဟုတ် ရွှေရောင်လက်စွပ်တစ်ကွင်း ၊ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး၏အမည်ဖြင့် လှေပေါ်တွင် စိန့်ပီတာ၏ ပုံကို ပုံဖော်ထားသည့် လက်စွပ်တစ်ကွင်း။ ^[၁၇]
• Umbraculum (အီတလီပုံစံ ombrellino တွင် ပိုသိသာသည်) သည် ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးအပေါ် စီတန်းလှည့်လည်လေ့ရှိသော အနီရောင်နှင့် ရွှေအစင်းကြောင်းများ ပါဝင်သော ခေါင်မိုး သို့မဟုတ် ထီးတစ်ခုဖြစ်သည်။ ^[၁၈]
• Sedia gestatoria ၊ ခြေလျင် တပ်သား တစ်ဆယ့်နှစ်ပါး ( palafrenieri ) အနီရောင်ဝတ်စုံဖြင့် သယ်ဆောင်လာသော လက်ကိုင်ပလ္လင်တစ်ခု ၊ flabella (အဖြူရောင်ငှက်ကုလားအုတ်အမွေးများဖြင့် ပြုလုပ်ထားသည့် ပရိသတ်များ) နှင့် တစ်ခါတစ်ရံ အခြွေအရံ ရှစ်ဦးဖြင့် လိုက်ပါသွားသော အနီရောင် ယူနီဖောင်း ဖြင့် သယ်ဆောင်သွားပါသည်။ Flabella အသုံးပြုမှုကို Pope John Paul I မှ ရပ်ဆိုင်းခဲ့သည်။ Sedia gestatoria ကို ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီး John Paul II မှ ရပ်ဆိုင်းခဲ့သည်။ ^[၁၉]

ဆက်စပ်ဖတ်ရှုရန်

• မြန်မာနိုင်ငံရှိ ရိုမန်ကက်သလစ် ခရစ်ယာန်ဘာသာ