Bircza - Wikiwand

Bircza – miasto w Polsce, położone w województwie podkarpackim, w powiecie przemyskim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Bircza^[4]^[3]. Leży na Pogórzu Przemyskim, nad rzeką Stupnica (dopływ Sanu), potokiem Korzenieckim i potokiem Korzonka.

Szybkie fakty Państwo, Województwo ...

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1464 roku, w XVI wieku było położone w województwie ruskim^[5]. W 1784 roku, pod zaborem austriackim, przekształcona w miasteczko, którym pozostała do 1868 roku, kiedy to znów powróciła do rangi miasta^[6]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Bircza pozostała przy historycznych prawach miejskich, lecz utraciła status gminy miejskiej, będąc zatem wiejską gminą jednostkową z prawami miejskimi w powiecie dobromilskim w województwie lwowskim^[7]. W następstwie założeń reformy gminnej w II RP^[8], Bircza utraciła prawa miejskie 1 sierpnia 1934, wchodząc w skład nowo utworzonej zbiorowej gminy Bircza^[9]^[10]. W latach 1934–1954 siedziba wiejskiej gminy Bircza (od 1945 w powiecie przemyskim w województwie rzeszowskim^[11]), 1954–1972 gromady Bircza^[12], a od 1973 reaktywowanej gminy Bircza^[13]. W latach 1975–1998 należała administracyjnie do województwa przemyskiego. 1 stycznia 2024 odzyskała status miasta^[14].

Od miejscowości bierze swoją nazwę tutejsze Nadleśnictwo z siedzibą w sąsiedniej Starej Birczy^[15]. Nieopodal Birczy znajduje się lotnisko i heliport Arłamów^[16].

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 986 mieszkańców, będąc 53. najludniejszym miastem w województwie^[1].

Remove ads

Nazwa miejscowości

Bircza stanowi przymiotnik dzierżawczy utworzony za pomocą przyrostka *-ja od nazwy osobowej Birek^[17], wywodzącej się być może od bierać, birać, por. prasłowiańskie *birati a. *bьrati – „ujmować, chwytać, zabierać”^[18], a także stanowiącej zdrobnienie imienia Biernat (Bernard)^[19]. Podobny źródłosłów ma nazwa dwóch miejscowości o nazwie Biórków.

Inna etymologia węg. birka, co znaczy owca. Węgierskie pochodzenie nazwy związane jest z lokacją miejscowości na szlaku handlowym łączącym Polskę i Węgry.

Remove ads

Części miasta

Więcej informacji SIMC, Nazwa ...

Integralne części miasta Bircza^[4]^[3]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
0599008	Błonie	część miasta
0599014	Kamienna Górka	część miasta
0599020	Mielnicze	część miasta
0599037	Wygon	część miasta

Historia

Podsumowanie

Perspektywa

Thumb — Widok Birczy około 1900 roku, w centrum zdjęcia widoczna Targowica

Pierwsza wzmianka o Birczy pochodzi z 1188^{[potrzebny przypis]}.

Wieś prawa wołoskiego, położona była w pierwszej połowie XV wieku w ziemi przemyskiej województwa ruskiego^[20]. Właścicielami Birczy były rodziny: Balów, Bireckich, Drohojowskich, Humnickich, Błońskich, Łuczawskich i Kowalskich. Własność Bartłomieja Bireckiego (Biereckiego) do około 1605, Krzysztofa Bireckiego (zm. 1633) i jego żony Elżbiety z Sienna. Do 1657 własność Gabriela Bireckiego, pisarza przemyskiego, następnie do 1664 własność jego zięcia, Marcina Ubysza^[21].

W 2 poł. XVIII dziedzicem Birczy był Ignacy Adam Lewicki^[22]. W czasie zaboru austriackiego w latach 1773–1782 należała do cyrkułu samborskiego (okręg Lisko), w latach 1782–1819 do cyrkułu liskiego, następnie do cyrkułu sanockiego.

W 1846, podczas powstania krakowskiego, właściciel Birczy - Kowalski uzbroił służbę i urzędników dworskich w broń palną i najechał na okoliczne wsie, gdzie gromadzili się zbuntowani chłopi. Przywódców buntu zamknął w dworskim lochu. Posłał po pomoc do starosty Ostermana z prośbą o wsparcie wojskowe. Następnie wystawił szubienice, na których miał powiesić więzionych chłopów. Egzekucji rabantów galicyjskich "Szela-manów" zapobiegło przybycie oddziału austriackiego^[23].

W maju 1848 powstała w Birczy dekanalna Rada Ruska, podlegająca Głównej Radzie Ruskiej. Działała do 1851.

W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnych w Bierczy i Bierczy Starej (pisownia oryginalna) był Adam Kowalski^[24].

Od 1850 do lipca 1876 była siedzibą urzędu powiatowego, podlegającego cyrkułowi sanockiemu, a włączonego 30 września 1876 do powiatu dobromilskiego. Od tego roku była siedzibą starostwa birczańskiego, o powierzchni 15 mil kwadratowych, liczącego 52 322 mieszkańców i 96 osad, w tym 91 gmin.

W marcu 1933 roku w budynku sądu grodzkiego w Birczy wybuchł pożar, który strawił sąsiednie budynki urzędów pocztowego i notarialnego oraz jedną z pierzei Rynku^[25].

11 i 12 września 1939 w rejonie Birczy 11 Karpacka Dywizja Piechoty pod dowództwem płk. dypl. Bronisława Prugar-Ketlinga i 24 Dywizja Piechoty (w tym 17 pułk piechoty im. „Ziemi Rzeszowskiej” pod dowództwem płk. dypl. Beniamina Kotarby) stoczyła ciężkie walki obronne z niemiecką 2 DGór., wycofując się następnie przez Dynów pod Przemyśl.

Do 1939 gmina Bircza, powiat dobromilski, województwo lwowskie, w Birczy mieściła się siedziba sądu powiatowego wraz z ewidencją katastru podatku gruntowego, podlegał on pod sąd okręgowy w Sanoku. W latach 1940–1941 siedziba radzieckiego rejonu birczańskiego w składzie obwodu drohobyckiego, w latach 1941–1944 siedziba Landgemeinde Bircza w Landkreis Przemysl. Po wojnie do 18 sierpnia 1945 roku Bircza ponownie należała do województwa lwowskiego.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w czerwcu 1941 Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1500 Żydów. Podczas likwidacji getta w grudniu 1943 roku część została zamordowana w egzekucjach na Kamiennej Górze, na górze Wierzysko, a pozostałych wywieziono do getta w Przemyślu^[26].

31 lipca 1944 miejscowość została zdobyta przez Armię Czerwoną^[27].

Od sierpnia 1945 stacjonował w Birczy garnizon wojskowy w sile najczęściej wzmocnionego batalionu piechoty, zmieniający się co dwa miesiące. Do 9 grudnia 1945 w Birczy stacjonowały 2 i 3 batalion 28 pp oraz batalion zbiorczy z 17 DP. Później do końca stycznia stacjonował tu 2 batalion 26 pp, następnie do 4 kwietnia 1946 2 batalion 30 pp. Następnie przez cały rok, do 4 kwietnia 1947, stacjonowały tutaj na przemian 1 i 2 batalion 28 pp, z wyjątkiem okresu od 20 lipca do 13 września 1946, kiedy garnizon tworzył oddział KBW^[28].

W latach 1945–1946 miały miejsce 3 ataki UPA na Birczę (I, II i III) w których zginęło kilkudziesięciu mieszkańców Birczy, żołnierzy LWP i funkcjonariuszy MO, ORMO i UB. O tych tragicznych wydarzeniach przypomina pomnik wzniesiony dla upamiętnienia żołnierzy Wojska Polskiego, Wojska Ochrony Pogranicza, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i funkcjonariuszom Milicji Obywatelskiej, Służby Bezpieczeństwa, Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej poległym w walce z faszystowskimi bandami Ukraińskiej Powstańczej Armii w latach 1944–1947. Na tablicy pamiątkowej napisane też jest Żywi to pamiętają. Żywi dziś czuwają. Na górze pomnika widnieje biały orzeł w złotej koronie (koronę dodano w latach 90. XX wieku)^[29].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Bircza, a od 1973 – gminy Bircza.

Postanowieniem z 31 maja 1976 w uznaniu bohaterskiej postawy mieszkańców Birczy w walkach o wyzwolenie ojczyzny i utrwalanie władzy ludowej Rada Państwa nadała miejscowości Bircza Order Krzyża Grunwaldu III klasy^[30]. Uroczystości w Birczy odbyły się 17 lipca 1976^[31].

Osobny artykuł: Kalendarium historii Birczy.

Remove ads

Organizacja miasta

Urząd Miasta i Gminy
Widok ogólny
Centrum sportu i turystyki

W centrum znajduje się rynek, przez który na ukos przechodził dawny trakt handlowy z Sanoka. Kierował się on następnie na wschód, w stronę pałacu (dawniej obronnego zamku). Przed zamkiem trakt rozdwajał się – jeden prowadził w kierunku Przemyśla, drugi na południe, w kierunku Kamiennej Górki, a potem na Węgry (trakt węgierski). Od traktu przemyskiego zaraz za zamkiem oddzielała się odnoga do Dobromila.

Rynek jest regularny, prostokątny. Z czterech rogów rynku wychodziły cztery ulice. Od powstania miasteczka aż do 1941 istniały też w Birczy trzy etniczne dzielnice:

polska – wschodnia część rynku, z kościołem w centrum dzielnicy (kościół znajdował się w innym miejscu niż obecnie – na działce z wielkim dębem)
ruska – zachodnia i południowa część rynku, z cerkwią w centrum dzielnicy (cerkiew „na pagórku”)
żydowska – północna część rynku (z synagogą (później dodatkowo z domem modlitwy), domem rabina i mykwą).

Remove ads

Handel

Szybkie fakty

Artykułami spożywczymi i przemysłowymi handlowano na Rynku i w otaczających rynek budynkach. Wyjątkiem był handel żywcem, odbywający się na specjalnym placu poniżej miasteczka, nad rzeką, zwanym Targowicą. Od lokacji miasta w 1464 targi miejskie odbywają się w każdą środę, natomiast jarmarki od lokacji miasta do września 1939 odbywały się 2 stycznia, 23 kwietnia, 14 lipca i 14 października.

Remove ads

Cmentarz

Zmarłych Polaków i Rusinów chowano dawniej odpowiednio wokół kościoła lub cerkwi. Cmentarz komunalny (obecnie nazywany „Starym Cmentarzem”) utworzono pod koniec XVIII wieku. Brak informacji, kiedy utworzono cmentarz żydowski (najstarsza odczytana inskrypcja z 1808).

Cmentarz komunalny („Nowy”) został utworzony w 1945.

Na cmentarzu w Birczy zostali pochowani powstańcy styczniowi: Józef Baranowicz, Kazimierz Łodzia Czarniecki, Wilhelm Loffler, Jan Rawski^[32].

Remove ads

Zabytki

Pałac w Birczy wraz z parkiem
Kościół św. Stanisława Kostki z 1923
Plebania z 1926 roku
Kapliczka św. Jana Nepomucena z początku XIX w.
Kaplica cmentarna rodziny Kowalskich, prawdopodobnie z 1847
Cmentarz żydowski (najstarsza odczytana inskrypcja pochodzi z 1808)
Pozostałości sowieckiej bazy wojskowej z 1940 (późniejszy POM)
Ochronka Zakonnic

Demografia

1589 – 49 domów, 245 mieszkańców.
1785 – 140 osób wyznania greckokatolickiego, 200 rzymskokatolickiego i 160 mojżeszowego
1840 – 272 grekokatolików (brak danych o innych wyznaniach)
1859 – 239 grekokatolików (jw.)
1879 – 339 grekokatolików (jw.)
1890 – 715 rzymskich katolików, 291 grekokatolików, 989 mojżeszowego
1921 – 1929 mieszkańców i 247 domów – 1038 żydów, 590 rzymskich katolików, 297 grekokatolików
1926 – 421 grekokatolików (brak danych o innych wyznaniach)
1929 – 1929 mieszkańców
1938 – 372 grekokatolików (jw.)
1939 – 770 rzymskich katolików, 370 grekokatolików, 1150 mojżeszowego
1944 – 800 Polaków i 260 Ukraińców
1997 – 1127 osób
2006 – 1075 osób

Remove ads

Wspólnoty wyznaniowe

Podsumowanie

Perspektywa

Wyznawcy prawosławia

W Birczy istniała parafia prawosławna, przypuszczalnie do roku 1692, kiedy to cała diecezja przemyska przyłączyła się do Unii. W 1956 planowano utworzyć w Birczy powtórnie parafię prawosławną^[33], jednak z nieznanych przyczyn nie doszło to do skutku.

Katolicy obrządku greckiego

Osobny artykuł: Greckokatolicka parafia w Birczy.
Osobny artykuł: Greckokatolicki dekanat birczański.

Katolicy obrządku łacińskiego

Współczesny rzymskokatolicki dekanat birczański obejmuje parafie: Bircza, Borownica, Kuźmina, Leszczawa Dolna, Lipa, Olszany, Sufczyna.

Parafia rzymskokatolicka w Birczy pw. św. Stanisława Kostki obsługuje miejscowości: Bircza, Stara Bircza, Nowa Wieś, Korzeniec, Boguszówka, Wola Korzeniecka, Łodzinka Górna, Łodzinka Dolna. Kościół filialny w Rudawce obsługuje miejscowości Rudawka i Kotów.

Osobny artykuł: Dekanat Bircza.

Wyznawcy judaizmu

Obecność Żydów odnotowano po raz pierwszy w 1570. W połowie XIX wieku rabinem w Birczy był Szmuel Szapiro, syn cadyka Elimelecha z Dynowa. W 1870 birczańska gmina wyznaniowa liczyła 528 Żydów, a w 1900 już 2063. W samej Birczy Żydzi stanowili wówczas 50,7% ogółu mieszkańców a w 1921 – 54% mieszkańców, w tym czasie mieli do dyspozycji trzy domy modlitwy – do chwili obecnej nie zachował się żaden. W okresie międzywojennym działało Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich „Jad Charuzim”, kasa kredytowa Gemilas Chesed oraz Korporacja Kupiecka.

W 1881 Namiestnictwo we Lwowie odnotowało na terenie Galicji szereg wystąpień antysemickich, w tym w Birczy^[34].

W 1941 na terenie Birczy utworzone zostało getto, w którym zgromadzono ludność żydowską z całej okolicy. W lipcu 1942 na pobliskiej Kamiennej Górce stracono w egzekucjach ponad 800 mieszkańców birczańskiego getta. Resztę ludności żydowskiej wysłano do obozu zagłady Belzec. Cmentarz żydowski położony jest obok cmentarza komunalnego. Znajduje się na nim 70 nagrobków – na najstarszym zachowała się data 1808.

Świadkowie Jehowy

Świadkowie Jehowy: zbór Bircza (Sala Królestwa)^[35]

Remove ads

Zobacz też

Ochotnicza Straż Pożarna

W Birczy działa Ochotnicza Straż Pożarna, powstała w roku 1884. W 1890 naczelnik Ochotniczej Straży Pożarnej w Przemyślu utworzył z komend OSP w Dobromilu, Niżankowicach, Krasiczynie, Birczy i Radymnie Okręgowy Związek Straży Pożarnych w Przemyślu.

Komendanci OSP w Birczy

Neuman Kumasberg (1884)
Stanisław Szuber (1929)
Andrzej Atamańczuk (obecnie)

Sport

W Birczy działa klub sportowy BKS Leśnik Bircza^[36], posiadający własny stadion i halę sportową.

W pobliżu stadionu znajduje się strzelnica sportowa.

W parku przy Zespole Szkół w Birczy umiejscowiona jest sala gimnastyczna.

Turystyka

Na południe od Birczy powstał Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego, w przyszłości jest planowane utworzenie Turnickiego Parku Narodowego.

Piesze szlaki turystyczne

(Przemyśl – Sanok, 75 kilometrów długości): Przemyśl (ul. Waygarta – Oddział PTTK) – Zielonka – Wapielnica /394/ – Helicha /420/ – Rokszyce – Brylińce – Kopystańka /541 / – Łodzinka – Chomińskie – Bircza – Kamienna Górka – Leszczawa Górna – Bziana /574/ – Roztoka – Poręba /618/ – Zawadka – Rakowa – Słonny Wierch Wschód /668/ – Przysłup /658/ – Słonna /639/ – Słonny Wierch Zachód /668/ – Orli Kamień /518/ – Sanok
(Bircza – skrzyżowanie ze szlakiem niebieskim, 19 kilometrów długości): Bircza – Łomna – Trójca – Cień/561/ – skrzyżowanie za szlakiem niebieskim przy drodze Jureczkowa – Makowa

Rowerowe szlaki turystyczne

Bircza – Sufczyna – Huta Brzuska – Krzeczkowa – Olszany – Krasiczyn – Przemyśl
Bircza – Leszczawa Dln. – Łomna – Trójca – Łodzinka – Huta Łodzińska – Krępak – Bircza
Bircza – Malawa – Lipa – Jawornik Ruski – Żohatyn – Dąbrówka Starzeńska – Dynów
Bircza – Rudawka – Kotów – Piątkowa – Iskań – Sufczyna
Przemyśl – Prałkowce – Zalesie – Brylińce – Cisowa – Łodzinka – Bircza

Znane osoby związane z miasteczkiem

Jan Baraś-Komski – polski malarz,
Hiob Borecki – prawosławny metropolita kijowski w latach 1620-1631,
Zofia Elżbieta Kalinowska – polski naukowiec, farmaceutka, profesor farmakognozji i toksykologii weterynaryjnej, doktor filozofii, doctor honoris causa Akademii Medycznej w Lublinie, poliglotka, społecznik,
Zygmunt Kusiak – przed II wojną światową kierownik szkoły powszechnej w Birczy, podporucznik rezerwy taborów Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej.