Franciszek Kuszel

Franciszek Wincentowicz Kuszel, biał. Францішак Вінцэнтавіч Кушаль, ros. Франц (Франтишек) Винцентович Кушель (ur. 16 lutego 1895 w Pierszajach, zm. 25 maja 1969 w Rochester w USA) – rosyjski wojskowy narodowości białoruskiej, białoruski działacz wojskowy i polityczny, oficer kontraktowy Wojska Polskiego, komendant mińskiej policji pomocniczej, szef sztabu Białoruskiej Samoobrony, działacz Białoruskiej Samopomocy Ludowej i Białoruskiej Centralnej Rady, komendant Białoruskiej Obrony Krajowej i dowódca pułku 30 Dywizji Grenadierów SS (Waffen-SS-Obersturmbannführer) podczas II wojny światowej zaś po zakończeniu konfliktu białoruski generał i działacz emigracyjny.

Franciszek Kuszel

Францішак Вінцэнтавіч Кушаль

generał-starszyna
Data i miejsce urodzenia	16 lutego 1895 Pierszaje
Data i miejsce śmierci	25 maja 1969 Rochester w USA
Przebieg służby
Lata służby	1914–1945
Siły zbrojne	Armia Imperium Rosyjskiego Armia BRL Białoruska Komisja Wojskowa Wojsko Polskie Białoruska Policja Pomocnicza Białoruska Samoobrona Białoruska Obrona Krajowa Waffen-SS
Jednostki	66 Kaszubski Pułk Piechoty 30 Dywizja Grenadierów SS
Stanowiska	dowódca kompanii piechoty Armii Carskiej, komendant szkoły podoficerskiej WP, komendant policji pomocniczej w Mińsku, komendant mińskich kursów oficerskich, szef sztabu samoobrony BSL, pełnomocnik ds. policji pomocniczej, komendant BKA i szef wydziału wojskowego przy BCR, Minister Wojny BCR na uchodźstwie
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa, wojna domowa w Rosji, wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa
Późniejsza praca	Działacz emigracyjny
Odznaczenia

Franciszek Kuszel

Szef Sztabu Samoobrony
Przynależność	Białoruska Samopomoc Ludowa
Okres sprawowania	od 1941 do 1943
Szef Wydziału Wojskowego
Przynależność	Białoruska Centralna Rada
Okres sprawowania	od 1944
Minister Wojny na uchodźstwie
Przynależność	Białoruska Centralna Rada

Życiorys

Urodził się w folwarku Pierszaje, w ówczesnym powiecie oszmiańskim guberni wileńskiej, w rodzinie Wincentego i Antoniny^[1][a]. W 1915 r. został zmobilizowany do Armii Imperium Rosyjskiego. Po ukończeniu szkoły młodszych dowódców w tym samym roku skierowano go do Wileńskiej Szkoły Piechoty. Służył na froncie niemieckim w szeregach 155 Astrachańskiego Pułku Zapasowego, a od 1916 r. – 276 Kupiańskiego Pułku Strzelców jako dowódca kompanii; doszedł do stopnia sztabskapitana.

Po rozpadzie armii carskiej powrócił na Białoruś, gdzie działał w białoruskich organizacjach narodowych. W 1918 r. przewodniczył białoruskiej organizacji młodzieżowej w Iwieńcu, zaś od połowy 1919 r. wchodził w skład Centralnej Białoruskiej Rady Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny, za co został aresztowany przez polskie władze.

Wybuch wojny polsko-bolszewickiej zmienił nastawienie strony polskiej do Białorusinów i Józef Piłsudski zgodził się na utworzenie białoruskiego wojska. Zwolniony z więzienia, Kuszel od sierpnia 1919 r. działał w Białoruskiej Komisji Wojskowej jako zastępca jej przewodniczącego; w działaniach wojennych na froncie nie uczestniczył. Po zakończeniu wojny pozostał w Polsce.

2 marca 1922 został przyjęty do Wojska Polskiego w stopniu porucznika, zaliczony do Rezerwy armii z równoczesnym powołaniem do służby czynnej i wcielony do 80 pułku piechoty w Wilnie^[3]. Ukończył szkołę oficerską w Warszawie, a następnie był długoletnim oficerem 66 pułku piechoty w Chełmnie, w którym między innymi pełnił funkcję komendanta szkoły podoficerskiej. 2 grudnia 1930 prezydent RP nadał mu stopień kapitana ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1931 i 49. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[4][5]. We wrześniu 1933 został przeniesiony do Korpusu Kadetów nr 2 w Chełmnie^[6]. Prawdopodobnie w 1936, po rozwiązaniu Korpusu Kadetów Nr 2, został przeniesiony do Szkoły Podchorążych Piechoty w Komorowie. W 1937 został przeniesiony do 13 pułku piechoty w Pułtusku na stanowisko zastępcy dowódcy Dywizyjnego Kursu Podchorążych Rezerwy 8 Dywizji Piechoty^[7]. W marcu 1939 był odkomenderowany z 13 pp na kurs^[8].

Brał udział w wojnie obronnej 1939 r. w walkach w rejonie Lwowa, gdzie dostał się do niewoli sowieckiej. Przebywał najpierw w obozie w Starobielsku, gdzie podjął współpracę z NKWD, a następnie w Moskwie w więzieniu na Łubiance. Tam dostał zadanie rozpoznania nastrojów wśród jeńców pochodzenia białoruskiego. Przez dłuższy czas przebywał w tej samej celi z gen. Władysławem Andersem. Wkrótce NKWD przerzuciło go do Białegostoku, gdzie przebywał do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r.

W czasie okupacji niemieckiej Kuszal podjął współpracę z Niemcami. Początkowo był komendantem kursów szkoleniowych Białoruskiej Policji Pomocniczej w Mińsku, w późniejszym czasie został jej komendantem w tym mieście. Wysunął wówczas pomysł stworzenia w oparciu o policję (którą należało zorganizować od podstaw ze względu na powszechnie spotykany brak dyscypliny) białoruskiej armii u boku Niemiec. Od października 1941 r. był szefem oddziału samoobrony Centralnej Rady Białoruskiej Samopomocy Ludowej. W czerwcu/lipcu 1942 r. na polecenie Iwana Jermaczenki, szefa Białoruskiej Samoobrony, opracował projekt utworzenia Wolnego Korpusu Białoruskiej Samoobrony. Od sierpnia do końca listopada był komendantem kursów oficerskich w Mińsku, a pod koniec listopada objął funkcję szefa referatu wojskowego Białoruskiej Samoobrony, w ramach którego kierował pracą okręgowych i powiatowych referentów. W kwietniu 1943 r. zaprzestał tej działalności w związku z rozwiązaniem przez Niemców Białoruskiej Samoobrony. Od sierpnia 1943 r. był głównym pełnomocnikiem ds. białoruskich oddziałów policji pomocniczej. W styczniu 1944 r. został szefem Wydziału Wojskowego Białoruskiej Centralnej Rady, a następnie komendantem Białoruskiej Obrony Krajowej. W wyniku mobilizacji udało mu się zgrupować w jej szeregach ok. 25 tys. Białorusinów.

Wobec ofensywy Armii Czerwonej na Białorusi ewakuował się w połowie 1944 r. do Niemiec. Tam interweniował u niemieckich władz wojskowych w sprawie sformowania czysto białoruskiej jednostki wojskowej. Wiosną 1945 r. został dowódcą jednego z pułków 30 Dywizji Grenadierów SS, zwanej też Dywizją „Białoruś” (pełnił także funkcję przedstawiciela BCR przy dywizji), która bez walki skapitulowała przed Amerykanami w ostatnich dniach kwietnia. Przebywał w obozie dla internowanych w Ratyzbonie.

Uniknął repatriacji do ZSRR i w 1950 r. wyjechał do USA, gdzie aktywnie uczestniczył w działaniach białoruskich środowisk emigracyjnych. Objął funkcję ministra wojny Białoruskiej Centralnej Rady na uchodźstwie.

Jest autorem artykułu pt. „Próby utworzenia białoruskiego wojska”, dotyczącego formowania białoruskiego wojska narodowego w latach 1918–1920 oraz 1941–1944, który został opublikowany w Białoruskim Przeglądzie Historycznym w 1999 r.

Rodzina

W 1922 r. poślubił Natallę Arsienniewą (1903–1997), białoruską poetkę i działaczkę kulturalno-oświatową, z którą przed wybuchem wojny mieszkał w Chełmnie. W 1944 r. razem zostali ewakuowani do Niemiec, a następnie wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych. Para miała dwóch synów – Jarosława (zginął w zorganizowanym przez partyzantkę radziecką zamachu bombowym na miński teatr) i Włodzimierza (wyemigrował z rodzicami do USA).

Ordery i odznaczenia

• Srebrny Krzyż Zasługi – 17 marca 1930 „za zasługi na polu wyszkolenia wojska”^[9]
• Srebrny Medal Narodów Wschodnich z mieczami II kl. (III Rzesza)^[10]
• Order św. Anny III kl. (Imperium Rosyjskie)
• Order św. Stanisława III kl. (Imperium Rosyjskie)
• Order „Srebrny Krzyż Zasługi” (Białoruska Centralna Rada)

Awanse

• sztabskapitan Armii Carskiej – 1916 (utrzymany w wojsku Białoruskiej Republiki Ludowej oraz Białoruskiej Komisji Wojskowej),
• porucznik Wojska Polskiego – 1922 (zredukowany po rozpoczęciu służby na kontrakcie),
• kapitan Wojska Polskiego – 1931 (stopień zachował w białoruskiej policji pomocniczej, przypisany jako Waffen-SS-Hauptsturmführer),
• major Białoruskiej Obrony Krajowej (także jako Waffen-SS-Sturmbannführer) – 1944,
• podpułkownik Białoruskiej Obrony Krajowej (także Waffen-SS-Obersturmbannführer Legionu Białoruskiego) – 1945^[11],
• generał – nadany przez emigracyjną Białoruską Centralną Radę po wojnie.

Uwagi

1. Folwark Perszaje leżał w powiecie oszmiańskim guberni wileńskiej, a małe miasteczko o tej samej nazwie w powiecie mińskim guberni mińskiej^[2].