Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Język maryjski
zagrożony język z rodziny uralskiej używany głównie w Rosji Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Język maryjski (nazwa własna: марий йылме), także język czeremiski – język z podgrupy wołżańskiej języków ugrofińskich.
Remove ads
Występowanie
Maryjski jest narodowym językiem Czeremisów (Maryjczyków), zamieszkujących na wschodzie europejskiej części Rosji. Język maryjski jest językiem urzędowym w Republice Mari El (obok rosyjskiego), ponadto jego użytkownicy zamieszkują sąsiadujące z tą republiką inne rosyjskie jednostki polityczno-administracyjne: Tatarstan, Baszkirię, Udmurcję oraz obwody: kirowski, niżnonowogrodzki, orenburski, swierdłowski i Kraj Permski.
Remove ads
Użytkownicy i dialekty
górski
północno-zachodni
łąkowy
wschodni
Na obszarze występowanie języka maryjskiego wyróżnia się cztery dialekty:
- dialekt górski,
- dialekt północno-zachodni, stanowiący obszar przejściowy między dialektem górskim i łąkowym,
- dialekt łąkowy,
- dialekt wschodni, stanowiący kontynuację dialektu łąkowego.
Duże różnice między dialektem górskim i łąkowym, głównie w zakresie fonetyki i słownictwa, przyczyniły się do powstania dwóch standardów literackich, rozwijających się szczególnie wyraźnie od lat dwudziestych XX wieku, po powstaniu Maryjskiego Obwodu Autonomicznego.
W 2010 roku w Rosji język maryjski był używany przez ok. 388 tys. osób, z czego ok. 23 tys. przypadało na użytkowników dialektu górskiego[1].
Remove ads
Standardy literackie
Występują w nim dwa standardy literackie: górnomaryjski (zachodniomaryjski) i wschodniomaryjski.
Historia
Historia języka maryjskiego jest słabo poświadczona. Jest on kontynuacją hipotetycznego języka praugrofińskiego. Wykształcił się przed XIII w. na terenach leżących na zachód od obszarów obecnie zamieszkanych przez Maryjczyków. Na rozwój języka wpływ miały języki tureckie i słowiańskie. Piśmiennictwo istnieje od XVIII w.
Alfabet
.jpg)
Alfabet maryjski jest oparty na rosyjskiej cyrylicy i składa się z 31 liter:
- а, б, в, г, д, е, ж, з, и, й, к, л, м, н, ҥ, о, ӧ, п, р, с, т, у, ӱ, ч, ш, ъ, ы, ь, э, ю, я.
Alfabet dialektu zachodniomaryjskiego posiada dodatkowo litery ӓ i ӹ, ale nie używa ҥ. W nowych zapożyczeniach występują ponadto pozostałe litery alfabetu rosyjskiego: ё, ф, х, ц i щ.
Twardy znak (ъ) występuje w wyrazach złożonych, żeby podtrzymać prejotowaną wymowę samogłosek е, ю i я na początku drugiego elementu złożenia, np.:
| лум [lum] ‘śnieg’ | еҥ [jeŋ] ‘człowiek’ | лумъеҥ [lumjeŋ] ‘bałwan’ |
| йыр [jər] ‘dokoła’ | юж [juʒ] ‘powietrze’ | йыръюж [jərjuʒ] ‘atmosfera’ |
Miękki znak (ь) jest używany po л i н, żeby wskazać miękką wymowę tych spółgłosek na końcu wyrazu lub przed innymi literami niż е, и, ю i я, np.:
| кольмо | [koʎmo] | ‘łopata’ |
| шӱльӧ | [ʃyʎø] | ‘owies’ |
| тупынь | [tupəɲ] | ‘odwrotny’ |
Ponadto twardy znak i miękki znak występują w rosyjskich zapożyczeniach, które z reguły są wymawiane jak w języku rosyjskim.
Remove ads
Wymowa
Podsumowanie
Perspektywa
Samogłoski
W języku maryjskim nie występują dwugłoski ani nie ma kategorii iloczasu samogłosek.
Ze względu na stopień zaokrąglenia ust samogłoski dzieli się tradycyjnie na:
Nowsze badania sugerują jednak, że jedynie [i] jest płaskie, a [y] i [o] są zaokrąglone, podczas gdy pozostałe samogłoski ([u], [e], [ø], [ə], [a]) są częściowo zaokrąglone, przy czym ich stopień zaokrąglenia zmienia się pod wpływem sąsiednich głosek.[2]
Spółgłoski
Redukcja samogłosek
Centralna samogłoska [ə] jest zredukowana w każdej sylabie. Samogłoski średnie [e], [ø] i [o] ulegają redukcji w wygłosie wyrazu, a ich wymowa przechodzi wówczas w [ə]; w pozostałych pozycjach w wyrazie nie ulegają redukcji.
Akcent
Akcent wyrazowy pada na ostatnią sylabę wyrazu zawierającą pełną (niezredukowaną) samogłoskę. Jeśli wyraz zawiera wyłącznie zredukowane samogłoski, akcent pada na pierwszą sylabę.
Remove ads
Gramatyka
Podsumowanie
Perspektywa
Rzeczowniki
Deklinacja w języku maryjskim obejmuje dziewięć przypadków:
- nominativus (mianownik)
- accusativus (biernik)
- genetivus (dopełniacz)
- dativus (celownik)
- comparativus
- comitativus
- inessivus
- illativus
- lativus
Poniżej jest odmiana czterech rzeczowników: ола ‘miasto’ i ача ‘ojciec’ jako przykłady rzeczowników zakończonych samogłoską oraz пӧрт ‘dom’ i йолташ ‘przyjaciel’ jako przykłady rzeczowników zakończonych spółgłoską – ten podział jest podstawą wyróżnienia dwóch głównych typów deklinacji. Dodatkowo ача i йолташ to przykłady rzeczowników żywotnych, które w przeciwieństwie do rzeczowników nieżywotnych (jak ола i пӧрт) z reguły nie występują w trzech przypadkach lokatywnych.
| nom | ола | ача | пӧрт | йолташ |
| acc | олам | ачам | пӧртым | йолташым |
| gen | олан | ачан | пӧртын | йолташын |
| dat | олалан | ачалан | пӧртлан | йолташлан |
| comp | олала | ачала | пӧртла | йолташла |
| com | олаге | ачаге | пӧртге | йолташге |
| ine | олаште | — | пӧртыштӧ | — |
| ill | олашке | — | пӧртышкӧ | — |
| lat | олаш | — | пӧртеш | — |
Zaimki osobowe
W przeciwieństwie do większości rzeczowników zaimki osobowe odmieniają się tylko przez cztery przypadki. Pozostałe funkcje składniowe są wyrażane połączeniami z poimkami.
Przymiotniki
Wykładnikiem stopnia wyższego przymiotników jest końcówka -рак, np.:
Wykładnikiem stopnia najwyższego przymiotników jest przysłówek эн ‘najbardziej’, np.:
Liczebniki główne
Liczebniki 1–9 mają po dwa warianty: krótsza forma jest używana w grupie rzeczownikowej, a dłuższa – samodzielnie. Dotyczy to również liczebników złożonych, które w miejscu jedności mają któryś z liczebników 1–9, np.:
| 11 | латик lub латикте |
| 22 | коло кок lub коло кокыт |
| 33 | кумло кум lub кумло кумыт |
Liczebniki porządkowe
Liczebniki porządkowe są tworzone na podstawie liczebników głównych przy pomocy przyrostka -ымше/ -ымшо.
Czasowniki
Czasowniki w trybie oznajmującym odmieniają się przez trzy czasy proste: teraźniejszy, przeszły 1 i przeszły 2. Dwa pozostałe tryby, wolitywny i rozkazujący, nie mają opozycji czasowych.
Bezokolicznik
Czasowniki w bezokoliczniku są zakończone na -аш, np.:
| малаш | spać |
| кочкаш | jeść |
| возаш | pisać |
Czas teraźniejszy
Czasowniki odmieniają się według dwóch typów koniugacji: „ам” i „ем”. Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie teraźniejszym. Formy przeczące są tworzone analitycznie i podobnie jak np. w języku fińskim składają się z posiłkowego czasownika przeczącego, odmiennego przez osoby i liczby, oraz formy tematycznej głównego czasownika.
Czas przeszły 1
Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie przeszłym 1. Podobnie jak w czasie teraźniejszym formy przeczące w czasie przeszłym również składają się z posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.
Czas przeszły 1 jest używany do opisania czynności, których mówiący był świadkiem lub które wydarzyły się względnie niedawno chwili mówienia i mają jakiś związek z teraźniejszością.
Czas przeszły 2
Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w czasie przeszłym 2. Przeczenie składa się z imiesłowu przysłówkowego (gerundium) i odpowiednich form czasownika przeczącego.
Tryb wolitywny
Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie wolitywnym, którego wykładnikiem jest afiks -не-. Przeczenie składa się z odpowiednich form posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.
Tryb wolitywny wyraża chęć, zamiar wykonania czynności.
Tryb rozkazujący
Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie rozkazującym.
Remove ads
Słownictwo
Podsumowanie
Perspektywa
Ogół słownictwa maryjskiego tworzą trzy warstwy leksykalne. Najstarsza warstwa to rodzime słownictwo, odziedziczone z czasów wspólnoty ugrofińskiej. Druga warstwa to dawne zapożyczenia z języków turkijskich, często w formie dostosowanej do systemu fonetycznego języka maryjskiego. Trzecia warstwa to w większości względnie niedawne zapożyczenia z języka rosyjskiego. Poniżej podano przykłady wyrazów poszczególnych grup słownictwa.
Remove ads
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads