Makak orientalny

Makak orientalny^[14], lapunder^[15], makak lapunder^[16] (Macaca nemestrina) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae).

Makak orientalny

Macaca nemestrina
(Linnaeus, 1766)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Nadrodzina	koczkodanowce
Rodzina	koczkodanowate
Podrodzina	koczkodany
Rodzaj	makak
Gatunek	makak orientalny
Synonimy Simia nemestrina Linnaeus, 1766[1] Simia platypygos von Schreber, 1774[2] Simia longicruris Link, 1795[3] Simia fusca G. Shaw, 1800[4] Simia Platypogos[a]: Goldfuss, 1809[5] Simia carpolegus Raffles, 1821[6] Macacus libidinosus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1826[7] Pithecus Maimon de Blainville, 1839[8] Macacus (maimon) brachyurus C.H. Smith, 1842[9] Macaca broca G.S. Miller, 1906[10] Macaca nemestrina nucifera Sody, 1936[11] Macaca nemestrina perakensis[b] Abdul-Latiff & Md-Zain, 2021[12]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[13]
zagrożony
Zasięg występowania

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1766 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz, nadając mu nazwę Simia nemestrina^[1]. Miejsce typowe to Sumatra, w Indonezji^[1][17][18]. Linneusz swój opis oparł na „The Pig-tailed Monkey” George’a Edwardsa z 1758 roku; tym osobnikiem był młody samiec trzymany w niewoli, przywieziony z Sumatry do Anglii brytyjskim okrętem wojennym i zakupiony później przez Edwardsa^[19]. Nie wiadomo, czy zachował się okaz typowy^[20].

M. nemestrina ma charakterystyczną hełmowatą i tępo zakończoną żołądź prącia, której powierzchnia stanowi 60–89% długości, co spowodowało przypisanie tego gatunku do różnych grup gatunkowych makaków^[21]. M. nemestrina należy do grupy gatunkowej silenus^[22]. Macaca leonina i M. pagensis były we wcześniejszych ujęciach systematycznych traktowane jako podgatunki M. nemestrina^[22]. Rozmieszczenie M. nemestrina i M. leonina na półwyspowej części Tajlandii (między 8°N a 9°N) na południowym krańcu przesmyku Kra jest zbieżne, a na wyspach Phuket i Yao Yai doszło do ograniczonej hybrydyzacji obydwu gatunków^[21]. Skamieniałości ze środkowego plejstocenu odnoszące się do rodzaju Macaca zostały zebrane we wschodniej części Jawy i mogą być skamieniałościami przodków żyjących M. nemestrina, co może sugerować, że przodek M. nemestrina i M. leonina (tzw. „makaki o świńskich ogonach”) zamieszkiwał Jawę w plejstocenie, a następnie stał się lokalnie wymarły, podobnie jak inne ssaki, w tym naczelne siamang wielki (Symphalangus syndactylus) i orangutan (Pongo)^[21]. Prehistoryczne skamieniałości holoceńskie, zebrane na Półwyspie Malajskim i Sumatrze, datowane na ostatnie 10 000 lat, sugerują większą liczebność M. nemestrina w zachodniej części obszaru Archipelagu Sundajskiego niż obecnie tam występującą^[21]. Ląd sundajski został odsłonięty podczas ostatniego maksimum lodowcowego około 18 000 lat temu^[21]. Morfologiczne podobieństwo cechuje obecnie rozdzielone populacje wyspiarskie i półwyspowe^[21].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten takson za gatunek monotypowy^[22].

Etymologia

• Macaca: port. macaca, rodzaj żeński od macaco „małpa”; Palmer sugeruje, że nazwa ta pochodzi od słowa Macaquo oznaczającego w Kongu makaka i została zaadoptowana przez Buffona w 1766 roku^[23].
• nemestrina: w mitologii rzymskiej Nemestrinus był bogiem gajów^[24].

Zasięg występowania

Makak orientalny występuje na obszarze Archipelagu Sundajskiego od depresji Surat Thani—Krabi w półwyspowej części Tajlandii na południowy wschód przez Półwysep Malajski, Sumatrę, Bangka i Borneo; najwyraźniej gatunek rodzimy dla przybrzeżnych wysp Penang (zachodnie wybrzeże Półwyspu Malajskiego), Tioman (wschodnie wybrzeże Półwyspu Malajskiego) i Batam (Archipelag Riau przy południowym krańcu Półwyspu Malajskiego); być może został wprowadzony na inne przybrzeżne wyspy^[22].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) samic 43,4–57,6 cm, samców 53,2–73,8 cm, długość ogona samic 13–25 cm, samców 16–24 cm; masa ciała samic 5,4–7,6 kg, samców 10–13,6 kg^[21][25]. Ogon cienki i zawsze zakręcony; krótkie bokobrody i mała bródka.

Ekologia

Tworzą grupy od 15 do 40 osobników. Prowadzą nadrzewny tryb życia, na ziemię schodzą w przypadku niebezpieczeństwa. Wykonują charakterystyczny powitalny grymas twarzy.

Status

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii EN (ang. endangered ‘zagrożony’)^[13]. Populacja w 1975 roku liczyła 45 000 osobników; na Borneo gatunek prawie zaniknął. Udomowiany i używany do zrywania orzechów kokosowych w niektórych okolicach.

Uwagi

1. Niepoprawna późniejsza pisownia Simia platypygos von Schreber, 1774.
2. Nomen nudum.