Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Mazurzenie
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Mazurzenie (także mazurowanie, rzadziej sakanie[1], na Śląsku sycenie[2]) – proces fonetyczny polegający na wymawianiu zamiast spółgłosek dziąsłowych ⟨sz⟩, ⟨cz⟩, ⟨ż⟩, ⟨dż⟩ głosek zębowych: ⟨s⟩, ⟨c⟩, ⟨z⟩, ⟨dz⟩. Na przykład: „czepek” jako cepek, „szyja” jako syja, „życie” jako zycie[3]. Jest postrzegane jako znamię statusu społecznego („wiejska” mowa) i mówiący mają tendencję do wyzbywania się go[4]. Zjawiskiem przeciwnym do mazurzenia, a powstałym poprzez hiperpoprawne unikanie mazurzenia, jest szadzenie.
Mazurzenie jest bardzo charakterystyczne dla wielu polskich dialektów, szczególnie zaś na Mazowszu i Mazurach, a także na terenie Małopolski i Śląska. Również w Wielkopolsce – na terenie niemazurzącym, w okolicach Puszczy Noteckiej w gwarze Mazurów wieleńskich (osadników z Mazowsza) występuje zjawisko mazurzenia[5].
Mazurzenie nie zachodzi w przypadku głosek [ʂ] („sz”) i [ʐ] („ż”) pochodzących od spalatalizowanego „r”, jak np. w wyrazach „przez” i „rzeka”[4].
Podobny proces występuje w języku słowackim (tzw. cakawizm), niektórych dialektach rosyjskich i serbsko-chorwackich[6].
Remove ads
Występowanie
Mazurzenie ma w gwarach szeroki zasięg. Mazurzy Mazowsze z Mazurami (dawne Prusy Książęce), cała Małopolska bez skrajów południowowschodnich przy Ukrainie, wschodni i północny Górny Śląsk wliczając Opole i Katowice, oraz na środku Polski ziemia sieradzka, łęczycka i łowicka. Osobliwością są trzy wyspy mazurzące na peryferium Wielkopolski: kilka wsi w okolicach Wielenia[a], kilka innych koło Rawicza[b] oraz Chwalim[c] – pojedyncza wioska obok Wolsztyna[1][8][9].
Tereny bez mazurzenia na zachodzie to Wielkopolska, Kujawy i ziemie chełmińska i dobrzyńska, południowy zachód Górnego Śląska, Pomorze i dawne Prusy Królewskie (Warmia z okolicami Ostródy i Lubawy). Wschodnie przygranicze Polski przy Ukrainie, Białorusi i Litwie również nie mazurzy. Zalicza się tu wschodnie krańce Małopolski przy rzekach San i Wisłok (okolice miast Rzeszowa i Przemyśla; historycznie część Rusi Czerwonej), Lubelszczyzna na wschód od Wieprza, Podlasie i część Suwalszczyzny (Sejny, Puńsk)[1][9].
Remove ads
Opis zjawiska
Podsumowanie
Perspektywa
Polszczyzna literacka ma trzy symetryczne szeregi sybilantów, to znaczy spółgłosek szczelinowych i zwarto-szczelinowych artykułowanych kierując powietrze na zęby. Te trzy szeregi to: zębowy, dziąsłowo-podniebienny oraz zadziąsłowy. Przedstawia je tabelka poniżej.
Głoski szeregów zębowego i zadziąsłowego są twarde (niespalatalizowane) i może po nich wystąpić głoska [ɨ], a nigdy [i] (nie licząc bardzo niedawnych zapożyczeń). Szereg dziąsłowo-podniebienny przeciwnie jest miękki i może po spółgłoskach tych wystąpić [i] ale nigdy [ɨ]. Dziś zazwyczaj uznaje się [i] oraz [ɨ] za osobne fonemy, jednak w dawniejszych pracach najczęściej były traktowane jak alofony[10] i wciąż są one w dużej mierze w dystrybucji komplementarnej, a rozróżnia się je przede wszystkim po wargowych (chyba że miękkie wargowe uznać za osobne fonemy) i – o czym wspomniano – w niedawnych zapożyczeniach (zobacz też: fonetyka języka polskiego). Dla wcześniejszych stadiów rozwoju języka należy przyjąć, że [i] oraz [ɨ] to alofony (warianty oboczne) jednego fonemu /i/[11][12].
Aby w pełni zrozumieć nie tylko na czym polega mazurzenie, ale również przejść do dyskusji o jego pochodzeniu i chronologii należy zapoznać się z elementami historii fonetycznej języka polskiego. Poniżej przedstawione są odpowiedniki tych dźwięków co wcześniej w polszczyźnie od XIII do XVI wieku (zobacz też: język staropolski – sekcja o fonologii)[13][14].
Najważniejszą różnicą wobec systemu współczesnego jest tu to, że szereg zadziąsłowy jest miękki (spalatalizowany): /ʃ/, /ʒ/, /t͡ʃ/, /d͡ʒ/. W przeciwieństwie do współczesnego języka po tych dźwiękach następowało [i], a nie [ɨ]. Dwie afrykaty /t͡s/ i /d͡z/ były wtedy również miękkie: /t͡sʲ/, /d͡zʲ/.
Jeszcze jedną ważną rzeczą było istnienie od około XIII wieku fonemu /r̝/, powstałego ze wcześniejszego miękkiego /rʲ/[15]. Jego wymowa była niejako pośrednia między [r] i [ʒ], była to jednocześnie głoska drżąca jak i szczelinowa (podobny dźwięk istnieje do dziś w języku czeskim)[16].
Stwardnienie (dyspalatalizacja) serii zadziąsłowej i afrykat /t͡sʲ/ i /d͡zʲ/ zaszło około wieku XVI. W gwarach niemazurzących powstał w rezultacie system taki, jak ma współczesna polszczyzna (patrz wyżej). W gwarach mazurzących doszło jednak do poważnej redukcji liczby fonemów, bo szereg zadziąsłowy zlał się całkowicie z szeregiem zębowym:[17][18][19]
pozostawiając jedynie dwa szeregi, nie trzy. Dwie wspomniane miękkie afrykaty stwardniały tak, jak w reszcie gwar. Ważną uwagą jest to, że nowe spółgłoski zębowe, powstałe z dawnych zadziąsłowych, są teraz również twarde, następuje po nich [ɨ], nigdy zaś [i] (ale zobacz niżej), zatem uległy one stwardnieniu tak, jak w gwarach bez mazurzenia.
Kluczowy jest tu też los głoski /r̝/: na większości terenów zarówno mazurzących jak i niemazurzących przeszła ona całkiem w [ʐ] około XVIII wieku. Zatem w gwarach bez mazurzenia stare /ʐ/ i nowe /ʐ/ zlały się całkiem i są nierozróżnialne. Ponieważ polska pisownia trzyma się tu etymologii, ten dawny dźwięk jest do dzisiaj zapisywany ⟨rz⟩, podczas gdy dawne /ʐ/ zapisywane jest ⟨ż⟩. W gwarach mazurzących jednak już wtedy głoski /ʐ/ nie było, dlatego fonem ten zmienił po prostu swoją artykulację. W tych gwarach spółgłoska [ʂ] występuje tylko jako alofon (wariant) /ʐ/ w kontekstach ubezdźwięczniających (na końcu wypowiedzi, w sąsiedztwie spółgłosek bezdźwięcznych, a zależnie od gwary czasem też ogólnie na końcu słowa). Zmiana każdego współczesnego /ʐ/ na /z/, niezależnie od jego pochodzenia, jest typowym przejawem nieudolnego naśladowania gwary[20][21][22].
W tabelce wymieniono przykłady ilustrujące różnice między mową mazurzącą i niemazurzącą (rozróżniającą):
Archaizm podhalański
Osobliwy rodzaj mazurzenia występuje na Podhalu. Tamte gwary mazurzą, jednak po fonemach /s, z, t͡s, d͡z/ – zarówno pierwotnych, jak i pochodzących z wcześniejszych /ʂ, ʐ, t͡ʂ, d͡ʐ/ – występuje tam zawsze [i], a nie [ɨ][23]. [i] występuje tam też po /ʐ/ (z dawnego /r̝/), ale taką cechę mają również gwary na Śląsku[24]. Wymawia się tam zatem: [sija] szyja, [zitɔ] żyto, [kʂit͡si] krzyczy, [mʲɛd͡zi] miedzy, [kʂis] krzyż. Ponieważ w takim stanie zachowane jest pierwotne [i] po dawnych spółgłoskach zadziąsłowych (kiedyś miękkich), zjawisko to zostało nazwane „archaizmem podhalańskim”[25].
Remove ads
Przyczyny
Podsumowanie
Perspektywa
Powstało kilka hipotez usiłujących wyjaśnić pochodzenie mazurzenia. W polskich środowiskach akademickich żywa dyskusja na ten temat trwała od roku 1947 do lat 50. Jest to kwestia blisko związana z zagadnieniem chronologii tego zjawiska, o którym polemik było jeszcze więcej.
Wpływy obce
Stanisław Dobrzycki jako pierwszy postulował wpływ substratu staropruskiego na genezę mazurzenia[26]. Hipoteza ta została później rozwinięta przez Sieliszczewa[27] i Milewskiego[28]. Wykazano, że w pożyczkach z polszczyzny do języka pruskiego polskie spółgłoski zadziąsłowe /ʃ, ʒ/ są regularnie zastępowane przez spółgłoski zębowe /s, z/, np. dūsai- z polskiego dusza, supana z polskiego żupan (staropruskie /z/ pisano ⟨s⟩). Według tej teorii mazurzenie powstało jako cecha mowy spolszczonych Prusów na Mazurach (zobacz gwara mazurska), skąd później się szerzyło na południe. Zgadza się to z zapisami z epoki, wskazującymi na to, że mazurzenie najpierw ogarnęło Mazowsze, a dopiero po nim Małopolskę i pozostałe obszary[29]. Taszycki bierze w swoich rozważaniach pod uwagę wpływ pruski[30], natomiast Urbańczyk[31] odnosi się do tej hipotezy krytycznie i utrzymuje, że polonizujący się Prusowie wywołali siakanie w gwarach malborsko-lubawskich, a nie mazurzenie na Mazurach.
Inne teorie, które powstanie mazurzenia wiążą z kontaktem językowym, to: teoria wpływu niemczyzny wysnuta przez Trautmanna, poparta analogicznymi argumentami do tych o wpływie pruskim powyżej[32], a także domniemane prehistoryczne wpływy celtyckie lub nawet uralskie[33][34].
Rozwój rodzimy
Przyjmuje się często (pierwsza zrobiła to Halina Koneczna) bezpośrednie powiązanie mazurzenia ze wspomnianą powyżej depalatalizacją szeregu zadziąsłowego około XVI wieku, przez które miękkie /ʃ/, /ʒ/, /t͡ʃ/, /d͡ʒ/ straciły palatalność i przeszły w /ʂ/, /ʐ/, /t͡ʂ/, /d͡ʐ/ na terenach niemazurzących, ale w /s/, /z/, /t͡s/, /d͡z/ w gwarach mazurzących. W pierwszym przypadku fonemy te zmieniły jedynie swój sposób artykulacji z miękkiego (palatalnego) na twardy (niepalatalny), podczas gdy w drugim przypadku utrata tak wyrazistej cechy doprowadziła do kompletnego zlania się ich z zębowymi[35][36]. Inne potraktowanie w tych dwu przypadkach można wyjaśnić już wcześniejszą różnicą w wymowie zadziąsłowych między tymi dwoma grupami gwar[37][38].
Zaproponowano również, że to i podobne zjawiska (jabłonkowanie, kaszubienie) spowodowane zostały przeładowaniem staropolskiej głosowni przez sybilanty. Akustyka każdego z trzech szeregów /s.../, /ʃ.../, /ɕ.../ najwyraźniej nie wyróżniała żadnego dostatecznie, przez co większość dialektów uprościła system, zrównując ze sobą dwa z nich. Wedle tego poglądu mazurzenie, jabłonkowanie i kaszubienie są równoległymi procesami o tej samej przyczynie, jedynie innym rezultacie. Pierwszy postawił tę hipotezę Rudnicki,[39] a później poparł i poszerzył André Vaillant[40] i Brajerski,[41] przy czym ten ostatni na poparcie tej tezy przedstawił porównywalne zjawisko w języku dolnołużyckim.[d] Milewski dołącza do tego ponadto podobne porównanie z historii języków mongolskich.[42] Jednak razem z Koneczną[35] oraz Kuryłowiczem[43] stwierdza on, że owo przeładowanie nie mogło być głównym powodem mazurzenia, jako że nie zaszło na całym polskim obszarze językowym, mimo takich samych warunków. Z tego powodu nie można go przyjąć za jedyny powód powstania mazurzenia, ale jako jeden z wielu czynników.
Ze szczególną teorią wyszedł Kuryłowicz,[43] który też początki mazurzenia łączy ze wspomnianą depalatalizacją, ale w inny sposób. Mianowicie, wychodząc od tego, że zmiana /ʃ.../ > /ʂ.../ nie wszędzie postąpiła w tym samym czasie, teoretyzuje on, że w miejscach gdzie gwary, które ową zmianę już przeprowadziły (gwary innowacyjne) sąsiadowały z gwarami, w których panowała jeszcze dawna wymowa (gwary archaiczne), archaiczne gwary usiłowały wprowadzić również u siebie wspomnianą zmianę fonetyczną (ponieważ była innowacją to miała tendencje się szerzyć). Te gwary jednak, nie mając u siebie stosownych dźwięków, aby oddać obce /ʂ/ i /ʐ/, zastąpiły je znanymi sobie /s/ i /z/ (najwyraźniej uznając ich brak palatalności za pierwszorzędną cechę, a miejsce artykulacji za mniej znaczące). Twarde /t͡s/ oraz /d͡z/ zostały zapożyczone z nowego systemu i zastąpiły /t͡sʲ/ oraz /d͡zʲ/; pozostałe /t͡ʃ/ i /d͡ʒ/ tworzyły asymetrię w głosowni i, nie mogąc utrzymać się długo, zlały się w /t͡s/ i /d͡z/[44] (zresztą sam status [d͡ʒ] jako osobnego fonemu w dawnej polszczyźnie jest wątpliwy[45]).
Remove ads
Mazurzenie a język literacki
Podsumowanie
Perspektywa
Ponieważ w polskim języku literackim nie ma mazurzenia, było ono od dawna zwykle uznawane za wymowę gorszą. Osoby usiłujące wyzbyć się mazurzenia nie wiedziały, w których wyrazach powinny wprowadzić obce sobie głoski zadziąsłowe, chyba że je posłyszały w wymowie z rozróżnieniem, a w innych przypadkach popełniały często błędy. Mylne wprowadzenie głosek /ʂ/, /ʐ/, /t͡ʂ/, /d͡ʒ/ zamiast /s/, /z/, /t͡s/, /d͡z/ do wyrazów, w których nigdy ich nie było nazywa się szadzeniem lub po prostu mylnym odmazurzeniem[4][18]. Przykłady słów z szadzeniem zanotowane w gwarach według Atlasu Gwar Polskich: proszo zamiast „proso”, bydlęczy zamiast „bydlęcy”, szmalec zamiast „smalec”[46].
Dążność do unikania mazurzenia pośrednio przyczyniła się do wprowadzenia do języka polskiego przyrostków -icz, -owicz (np. panicz, królewicz, Chodkiewicz, Wołowicz), form czasowników typu depcze, łopocze, a także formacji przymiotników typu ochoczy, roboczy. Pierwotnymi polskimi formami były, -ic oraz -owic (jak w dziedzic), depce oraz łopoce, a spodziewaną formą przymiotników byłoby ochocy oraz robocy. Zastępstwo /t͡s/ przez /t͡ʂ/ w tych słowach wprowadziła najpierw polonizująca się szlachta ruska, przenosząc do nich wymowę ze swojego rodzimego języka. Małopolanom i Mazowszanom chcącym oduczyć się mazurzenia, a mającym do wyboru te dwie wymowy, wymowa kresowa wydawała się poprawniejsza, co ostatecznie zaważyło na rozpowszechnieniu się wspomnianych form w polszczyźnie[47].
Bywało też, że gwarowa wymowa dostawała się do języka literackiego i została przyjęta jako obowiązująca. Tak też się stało m.in. ze słowami „cudo”, „cudny”, „cacko”, „ceber”, „dzban” – zamiast staropolskich czudo, czudny, czaczko, czeber, dżban/czban[18].
Remove ads
Podobne zjawiska
Podsumowanie
Perspektywa
Innym dialektalnym zjawiskiem w języku polskim dotyczącym szeregów sybilantów jest jabłonkowanie. Występuje w gwarach okolic Jabłonkowa na Śląsku, a na północy w Warmii oraz koło Ostródy i Lubawy. Polega ono na zidentyfikowaniu się szeregów dziąsłowo-podniebiennego i zadziąsłowego[48]. Jabłonkowanie często omawia się razem z mazurzeniem, traktując oba jako zjawiska mające na celu zredukowanie liczby spółgłosek przedniojęzykowych szczelinowych i zwarto-szczelinowych w języku polskim[49] (zobacz wyżej sekcję „Przyczyny”).
W podobny sposób z mazurzeniem łączone jest kaszubienie, które polega na depalatalizacji dawnych spółgłosek zębowych miękkich (odpowiedniki polskiego szeregu dziąsłowo-podniebiennego) i ich zrównanie ze spółgłoskami zębowymi twardymi w języku kaszubskim, np. kaszubskie sécë, cëchò, zelony, dzéń – polskie „sieci”, „cicho”, „zielony”, „dzień”[48][49].
Podobne do mazurzenia zjawisko występuje w języku chorwackim w niektórych odmianach dialektu czakawskiego, gdzie określa się go terminem cakawizm[50].
Kilka gwar języka białoruskiego na Podlasiu zapożyczyło mazurzenie od sąsiadujących gwar polskich[e][51].
W wymarłym języku połabskim część dialektów dokonała zmieszania kontynuantów dawnych spółgłosek zębowych /s/, /z/, /t͡s/ i zadziąsłowych /ʃ/, /ʒ/, /t͡ʃ/, czyli dokładnie tak jak przy mazurzeniu. Z ocalałych materiałów językowych jedynie Vocabulaire Vandale Pfeffingera raczej konsekwentnie rozróżnia te dwa szeregi w pisowni, a pozostałe zabytki wskazują na ich jednakową wymowę. Słownik Pfeffingera opisuje zatem dialekt archaiczny, a w pozostałych poświadczonych dialektach występuje mazurzenie[52].
W niektórych narzeczach słowiańskich nastąpiła węższa zmiana, dotykająca tylko bezdźwięcznych afrykat. We wschodniej słowiańszczyźnie znaleźć ją można w gwarach północnorosyjskich. W tych dialektach rosyjskie /t͡s/ oraz /t͡ɕ/ (z prasł. *č) złączyły się w jeden fonem, wymawiany rozmaicie: /t͡s/, /t͡sʲ/ lub /t͡ɕ/ w zależności od gwary. Cecha ta nosi miano cokania, ros. цоканье (w gwarach z wymową zębową) lub czokania, ros. чоканье (w gwarach z wymową zadziąsłową)[53]. Z kolei w językach zachodniosłowiańskich dawny fonem /t͡ʃ/ przeszedł w /t͡s/ w języku dolnołużyckim, czym różni się od górnołużyckiego[54].
Remove ads
Zobacz też
Uwagi
- Tak zwani Chazacy. Te wsie to: Szkaradowo, Chojno, Zielona Wieś.
- Po II wojnie światowej w Chwalimie nie mieszkała już żadna rodzima ludność. Nie zaznaczono go na mapie po prawej.
- Wsie wymieniane przez Kuraszkiewicza: na północny wschód od Siemiatycz – Zajęczniki, Rogawka, Cecele, Klukowo, Makarki, Czarna Wielka, Czarna Średnia; na zachód od Bielska Podlaskiego – Malesze, Świrydy, Szpaki, Bujnowo; oraz na północny zachód od Międzyrzeca wieś Próchenki.
Remove ads
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads