Oliwkowate

Oliwkowate (Oleaceae Hoffmanns. & Link) – rodzina roślin z rzędu jasnotowców (Lamiales). Należy do niej około 615 gatunków drzew, krzewów i lian zebranych w 24 rodzaje^[2]. Zasięg geograficzny rodziny obejmuje wszystkie kontynenty z wyjątkiem Oceanii^[3], obszarów polarnych i znajdujących się pod wpływem klimatu kontynentalnego w północnej Azji i Ameryce Północnej^[2] oraz wielkich pustyń^[4]. Występują zarówno w strefie klimatu umiarkowanego, jak i zwrotnikowego^[4], przy czym obszar największego zróżnicowania stanowi Azja^[5].

Oliwkowate

Oliwka europejska
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	oliwkowate
Nazwa systematyczna
Oleaceae Hoffmanns. & Link Fl. Portug. 1: 385. 1813-1820

Do rodziny należy wiele ważnych roślin użytkowych lub ozdobnych. Ze względu na pachnące kwiaty i olejki uprawia się jaśmin, jako krzewy ozdobne sadzi się również krzewy m.in. z rodzajów forsycja, ligustr, lilak i fontanezja. Cenionego drewna dostarczają drzewa z rodzaju jesion oraz oliwka. Oliwka europejska należy do najstarszych roślin uprawnych – z jej owoców pozyskuje się olej oliwkowy^[3]. Rośliny te odgrywają istotną rolę w ekosystemach m.in. wytwarzając owoce i liście stanowiące pokarm wielu gatunków. Tylko z jednym z przedstawicieli, jesionem wyniosłym, związanych jest ok. tysiąca gatunków grzybów, owadów i ptaków^[6].

Forsycja pośrednia

Morfologia

Pokrój

Drzewa osiągające ok. 40 m wysokości (jesion wyniosły)^[3], krzewy i liany (Jasminum i Myxopyrum osiągają do kilkunastu m wysokości). Rodzaje Menodora i Dimetra obejmują także byliny z drewniejącą szyją korzeniową^[7].

Liście

Naprzeciwległe (z wyjątkiem Jasminum sect. Alternifolia). Pojedyncze i nieparzysto pierzasto złożone^[7], bez przylistków^[3]. Blaszka liściowa całobrzega do piłkowanej^[2].

Kwiaty

Zebrane najczęściej w grona złożone, rzadziej pojedyncze, kłosy i wierzchotki. Kwiaty są jedno- lub obupłciowe (rośliny jednopienne i dwupienne^[8]). Kielich jest drobny lub całkiem zredukowany, dzwonkowaty, składa się zwykle z 4 działek (u Jasminum do 15). Płatki korony są najczęściej cztery i u nasady zrastają się lejkowato lub dzwonkowato^[7][3]. Czasem podzielone są głęboko i wówczas wyglądają pozornie na wolne, czasem też korony brak^[8]. Pręciki są dwa (rzadko cztery), rozchodzące się na boki. Ich krótkie nitki wyrastają z podstawy zalążni lub z rurki korony. Łącznik jest wydłużony. Zalążnia jest górna i dwukomorowa, w każdej komorze rozwija się 1, 2, 4 lub u Forsythia więcej zalążków^[7][3]. Szyjka słupka jest jedna (czasem jej brak) i zwykle krótka. Znamię zgrubiałe, główkowate lub dwudzielne^[8].

Owoce

Torebki pękające szparami, jagody i pestkowce. U Fraxinus i Fontanesia owocem jest skrzydlak^[3]. Nasiona zazwyczaj posiadają bielmo. Zarodek jest duży i prosty^[8].

Jaśmin lekarski

Systematyka

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Na podstawie analiz molekularnych rodzina uznawana jest za grupę siostrzaną względem rodziny Carlemanniaceae^[7][2]. Do synapomorfii łączących te rodziny należą: czterokrotne kwiaty, dwa pręciki, trójbruzdowe ziarna pyłku (tricolpate), maczugowate znamię, trwały endotel (epiderma integumentu)^[9]. Obie te rodziny stanowią z kolei grupę siostrzaną niemal wszystkich pozostałych jasnotowców Lamiales, wyjątkiem jest zajmująca bazalną pozycję monotypowa rodzina Plocospermataceae^[2].

jasnotowce

Plocospermataceae Carlemanniaceae Oleaceae oliwkowate Tetrachondraceae Peltantheraceae Calceolariaceae Gesneriaceae ostrojowate Plantaginaceae babkowate Scrophulariaceae trędownikowate Stilbaceae Byblidaceae byblisowate Linderniaceae linderniowate Pedaliaceae połapkowate, sezamowate Martyniaceae martyniowate Acanthaceae akantowate Bignoniaceae bignoniowate Schlegeliaceae Lentibulariaceae pływaczowate Thomandersiaceae Verbenaceae werbenowate jasnotowate Lamiaceae Mazaceae Phrymaceae paulowniowate Paulowniaceae zarazowate Orobanchaceae

Podział rodziny

Jesion wyniosły

Ligustr pospolity

Lilak pospolity

Rodzina dzielona jest na 5 plemion do których należą 24 rodzaje z 615 gatunkami^[2][10][11]. Podział na 5 plemion i dodatkowo 4 podplemiona w obrębie największego z nich (Oleeae) potwierdzony został jako trafny w analizach filogenetycznych, bazujących na badaniach molekularnych^[6]. Klad bazalny w obrębie rodziny stanowi plemię Myxopyreae, kolejno oddzielały się następnie Forsythieae, Fontanesieae, Jasmineae i Oleeae. W obrębie plemienia Oleeae pozycję bazalną zajmuje podplemię Schreberinae (z parafiletycznym rodzajem Schrebera i zagnieżdżonym w nim Comoranthus), następnie Ligustrinae (także z parafiletycznym rodzajem Syringa i zagnieżdżonym w nim Ligustrum), Fraxinae (monotypowe z rodzajem Fraxinus) i Oleinae z pozostałymi rodzajami, z których szereg okazało się być polifiletycznymi (np. Chionanthus, Olea, Osmanthus, Nestegis)^[6].

Plemię Myxopyreae Boerlage

• Dimetra Kerr
• Myxopyrum Blume
• Nyctanthes L. – posępnik, smutne drzewo, nieuśmiał

Plemię Fontanesieae L. Johnson

• Fontanesia Labill. – fontanezja, nadwodnik

Plemię Forsythieae L. Johnson

• Abeliophyllum Nakai – abeliofylum
• Forsythia Vahl – forsycja

Plemię Jasmineae Lamarck & de Candolle

• Chrysojasminum Banfi
• Jasminum L. – jaśmin
• Menodora Bonpl.

Plemię Oleeae Dumortier

• Chionanthus L. – śniegowiec
• Comoranthus Knobl.
• Forestiera Poit. – forestiera
• Fraxinus L. – jesion
• Haenianthus Griseb.
• Hesperelaea A. Gray
• Ligustrum L. – ligustr
• Nestegis Raf.
• Noronhia Stadtm. ex Thouars
• Notelaea Vent.
• Olea L. – oliwka
• Osmanthus Lour. – wończa, słodka oliwka
• Phillyrea L. – filirea, olejnica
• Picconia DC.
• Schrebera Roxb.
• Syringa L. – lilak