Jesion wyniosły

Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.) – gatunek drzewa należący do rodziny oliwkowatych. Występuje naturalnie na większości obszaru Europy i w Azji Zachodniej (Liban, Syria oraz Kaukaz i Zakaukazie)^[4], od północnej Hiszpanii i Wysp Brytyjskich na zachodzie po dolinę Wołgi koło Kazania i góry Elburs na wschodzie. Na północy zwarty zasięg występowania drzewa sięga otoczenia fiordu Trondheim w Norwegii. Na południu Europy nie występuje w Portugalii i większości Hiszpanii, na Korsyce, Sardynii, Sycylii, a także we włoskiej Kalabrii oraz w Grecji (poza północnym skrawkiem)^[5][6]. Gatunek jest powszechnie uprawiany i prawdopodobnie zadomowiony w Nowej Zelandii oraz w rozproszonych lokalizacjach w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (głównie w ich wschodniej części)^[7][8][9]. W Polsce jest pospolity na całym obszarze.

Jesion wyniosły

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	oliwkowate
Rodzaj	jesion
Gatunek	jesion wyniosły
Nazwa systematyczna
Fraxinus excelsior L. Sp. pl. 2:1057. 1753
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
bliski zagrożenia
Zasięg

Morfologia

Pokrój

Jajowato stożkowa korona.

Pień

Często rozwidlony, osiąga wysokość do 40 m (wyjątkowo 45 metrów)^[10]. Kora u młodych drzew gładka, jasnozielonkawoszara, u starszych spękana, szorstka, ciemnobrązowa. Jesion wyniosły o najgrubszym pniu w Polsce rośnie w Kalnikowie; w 2013 r. drzewo miało 756 cm obwodu oraz 29 metrów wysokości^[11].

Drewno

Ciężkie, twarde i elastyczne z żółtawym bielem i jasną twardzielą.

Liście

Duże, nieparzystopierzaste, składające się z 9–15 listków siedzących lub krótkoogonkowych^[12]. Liść składa się z listków o długości ok. 6 cm i szerokości 3 cm. Każdy listek jest podługowaty, lancetowaty, nieco nierówny u podstawy, na szczycie ostry, z nieco ostrym ząbkowaniem na brzegach. Górna powierzchnia jest ciemnozielona, dolna szarawozielona. Nerw główny i nerwy boczne są białawe i wystają na stronie dolnej^[13].

Kwiaty

Wyrastają z pąków bocznych zeszłorocznych pędów, tworząc wiechę.

Owoce jesionu wyniosłego

Owoce

Jednonasienne podłużne, spłaszczone orzeszki ze skrzydełkiem umożliwiającym rozsiewanie przez wiatr.

Korzeń

Głęboki, palowy.

Biologia i ekologia

Początkowo rośnie szybko, w wieku ok. 100 lat przestaje rosnąć na wysokość, żyć może 300 lat. Kwiaty są jednopłciowe, albo obupłciowe, wiatropylne lub owadopylne, kwitną przed rozwojem liści – od kwietnia do maja. Nasiona opadają z drzewa od późnej jesieni przez całą zimę. Muszą przeleżeć jeszcze rok w ziemi, zanim zaczną kiełkować. Siewki i młode rośliny wybitnie cieniolubne, duże drzewa są roślinami światłolubnymi. Początkowo rozwija korzeń palowy, który później ustępuje systemowi silnych korzeni bocznych o szerokim zasięgu, co czyni go w znacznym stopniu odpornym na powalanie przez wiatr^[14]. Jesion wyniosły posiada największy zasięg korzeni bocznych spośród wszystkich rodzimych europejskich drzew^[15]. Drzewo zaczyna owocować dopiero w wieku 30–40 lat.

Najliczniej występuje w nizinnych, wilgotnych lasach łęgowych. Wymaga głębokich, żyznych gleb, stąd spotykany jest głównie w dolinach rzecznych. W górach występuje rzadko w lasach regla dolnego, gdzie rośnie do 1000 m n.p.m. Sporadycznie spotykany jest w wyższych położeniach, dokąd dociera „wędrując” wzdłuż dolin rzecznych. W Tatrach najwyższe stanowisko jesionu stwierdzono ok. 1990 r. na wysokości 1550 m n.p.m., już w piętrze kosodrzewiny, w rejonie Dubrawisk, przy żółtym szlaku turystycznym, wiodącym z Hali Gąsienicowej do Doliny Pańszczycy. Osobnik ten wysokości 4,5 m, pomimo systematycznego zgryzania niższych pędów przez kozice, był zdrowy i owocował^[14].

Jesion wyniosły jest uważany za najwyższe rodzime drzewo liściaste w Europie. Rosnący na terenie Białowieskiego Parku Narodowego osobnik mierzący 45,2 m wysokości jest najwyższym notowanym obecnie (2019) drzewem liściastym w Polsce^[15]. Jest też zaliczany do drzew długowiecznych. Żyje 200–300 lat, trafiają się osobniki dożywające 400 lat^[15]. Najstarszym i najokazalszym jesionem w Polsce, a prawdopodobnie i w Europie, było drzewo rosnące we wsi Motarzyno na Pomorzu Wschodnim. Ów jesion został powalony przez wiatr w roku 2000, gdy liczył sobie ok. 415 lat. Miał wysokość 28 m i obwód w pierśnicy 715 cm^[16]. Najgrubszym natomiast jesionem w Polsce jest osobnik rosnący w miejscowości Kalników niedaleko Medyki (woj. podkarpackie), który mierzy w obwodzie aż 756 cm^[15]. Najstarszym jesionem na Podtatrzu jest drzewo rosnące w Dzianiszu, niedaleko miejsca po dawnym dworze. W 1984 r. liczyło sobie 262 lata, miało obwód 490 cm i wysokość 27 m^[16].

W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Cl. Querco-Fagetea^[17].

Jesion wyniosły jest żywicielem m.in. szpeciela jesionowca, który tworzy kalafiorowate galasy w jego kwiatostanach i owocostanach^[18]. Groźnym patogenem jest Hymenoscyphus fraxineus powodujący chorobę o nazwie zamieranie jesionu wyniosłego. Rozprzestrzeniła się ona w całej Europie^[19]. Zarażenie jesionu powoduje ograniczenie przepływu wody i składników odżywczych, co prowadzi do szybkiego obumierania, a ostatecznie do śmierci^[20].

Kwiaty

Kora

Zastosowanie

Surowiec drzewny

Drewno jesionowe jest twarde, zwarte i bardzo wytrzymałe, o grubym, otwartym usłojeniu i gęstości 710 kg/m³^[21]. Należy do drewien pierścieniowonaczyniowych, o widocznych słojach rocznych. Kolor drewna waha się od kremowobiałego do jasnobrązowego, a drewno twardzielowe bywa ciemniejsze, oliwkowobrązowe. Brakuje mu naturalnej odporności dębu na gnicie i nie nadaje się na elementy konstrukcyjne posadawiane w gruncie. Ze względu na dużą elastyczność, wytrzymałość na zginanie oraz odporność na rozszczepianie drewno jesionowe było tradycyjnym materiałem do wyrobu łuków oraz drzewiec włóczni i kopii. Później znalazło zastosowanie do produkcji trzonków młotków i siekier oraz rękojeści narzędzi, a z czasem nart, kijów do hokeja i hurlingu, rakiet tenisowych i kijów bilardowych. Jest poszukiwane jako drewno konstrukcyjne: wykonywano z niego elementy powozów i sań, ale także szkielety konstrukcyjne pierwszych samolotów i samochodów. Znalazło zastosowanie w meblarstwie, w tym do intarsjowania. Było to prawdopodobnie najbardziej wszechstronne drewno w dawnej gospodarce wiejskiej w większej części Europy. Na Wyspach Brytyjskich do II wojny światowej drzewa były często obsadzane w cyklu 10-letnim, aby zapewnić zrównoważone źródło drewna na opał oraz jako materiał do produkcji różnych wyrobów^[22].

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski^[13]

Liść jesionu (Fraxini folium) – wysuszony liść jesionu wyniosłego lub jesionu wąskolistnego lub mieszańców tych dwóch gatunków. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 2,5% sumy pochodnych kwasu hydroksycynamonowego w przeliczeniu na kwas chlorogenowy.

Działanie

Żółciopędne, moczopędne. W medycynie ludowej naparu z liści używano jako środka przeczyszczającego i poprawiającego przemianę materii, a w mieszance z innymi ziołami – do leczenia reumatyzmu.

Roślina ozdobna

Sadzony jako drzewo użytkowe, czasami także w parkach jako roślina ozdobna.

Rola w kulturze

• Górale na Podhalu chętnie sadzą to drzewo przy domostwach. Panowało przekonanie, że jesiony rosnące przy czterech narożnikach domu skutecznie „odciągają” wodę z podłoża, przez co chronią chałupę przed zawilgoceniem. Wysokie drzewa, górujące bezpośrednio nad zabudowaniami miały działać jak „piorunochrony”, zabezpieczając je przed piorunami^[14] i chroniąc jednocześnie przed gwałtownymi wiatrami. Sadzono je chętnie wzdłuż dróg – do dziś rosną m.in. w Zakopanem na Bystrem, zachował się też szpaler jesionów wzdłuż Alei Przewodników Tatrzańskich, prowadzącej od Ronda do Kuźnic^[14]. Jeden z najpiękniejszych w Polsce jesionów, tzw. „jesion Walczaków”, rósł niegdyś w Zakopanem przy ul. Kościeliskiej. Miał w pierśnicy 375 cm obwodu. Zaczął marnieć już w dwudziestoleciu międzywojennym i w 1948 r., prawie zupełnie suchy, został ścięty. Przekrój pnia zachowano w Muzeum Tatrzańskim^[23].
• Kiedy wikingowie dopłynęli do Anglii, nazwano ich tam ashmen – od drewna jesionu, z którego wykonywali łuki i drzewca włóczni^[24].