Piżmak amerykański

Piżmak amerykański^[25], piżmak^[26][27][28], piżmoszczur, szczur piżmowy^[27][28] (Ondatra zibethicus) – gatunek ziemno-wodnego ssaka z podrodziny karczowników (Arvicolinae) w obrębie rodziny chomikowatych (Cricetidae). W polskiej literaturze zoologicznej dla oznaczenia gatunku używane były nazwy zwyczajowe „piżmak”^[26][27][28], „piżmoszczur”, „szczur piżmowy”^[27][28]. Ostatecznie w wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi przypisano oznaczenie piżmak amerykański, rezerwując nazwę piżmak dla rodzaju Ondatra^[25].

Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „ondatra”. Zobacz też: kutry desantowe projektu 1176 (Ondatra).

Piżmak amerykański

Ondatra zibethicus[1]
(Linnaeus, 1766)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Gromada	ssaki
Infragromada	łożyskowce
Rząd	gryzonie
Podrząd	Supramyomorpha
Infrarząd	myszokształtne
Nadrodzina	myszowe
Rodzina	chomikowate
Podrodzina	karczowniki
Plemię	Ondatrini
Rodzaj	piżmak
Gatunek	piżmak amerykański
Synonimy Castor zibethicus Linnaeus, 1766[2] Ondatra americana Tiedemann, 1808[3] Fiber zibethicus albus Sabine, 1823[4] Fiber zibethicus nigra J. Richardson, 1829[5] Fiber zibethicus maculosa J. Richardson, 1829[5] Fiber zibethicus varius Fitzinger, 1867[6] Fiber zibethicus niger Fitzinger, 1867[6] Fiber osoyoosensis Lord, 1863[7] Fiber zibethicus pallidus Mearns, 1890[8] Fiber obscurus Bangs, 1894[9] Fiber zibethicus rivalicius Bangs, 1895[10] Fiber macrodon Merriam, 1897[11] Fiber zibethicus aquilonius Bangs, 1899[12] Fiber spatulatus Osgood, 1900[13] Fiber zibethicus hudsonius Preble, 1902[14] Fiber zibethicus ripensis Bailey, 1902[15] Fiber occipitalis Elliot, 1903[16] Fiber zibethicus mergens Hollister, 1910[17] Fiber zibethicus zalophus Hollister, 1910[17] Fiber zibethicus cinnamominus Hollister, 1910[18] Fiber nebracensis Hollister, 1911[19] Fiber niger Brass, 1911[20] Ondatra triradicatus Starrett, 1956[21]
Podgatunki C. z. zibethicus (Linnaeus, 1766) C. z. albus (Sabine, 1823) C. z. aquilonius (Bangs, 1899) C. z. bernardi E.A. Goldman, 1932[22] C. z. cinnamominus (Hollister, 1910) C. z. goldmani Huey, 1938[23] C. z. macrodon (Merriam, 1897) C. z. mergens (Hollister, 1910) C. z. obscurus (Bangs, 1894) C. z. occipitalis (Elliot, 1903) C. z. osoyoosensis (Lord, 1863) C. z. pallidus (Mearns, 1890) C. z. rivalicius (Bangs, 1895) C. z. spatulatus (Osgood, 1900) C. z. zalophus (Hollister, 1910)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[24]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
występowanie naturalne      introdukowany Nie przedstawiono introdukcji w Ameryce Południowej

Ondatra zibethicus

Zasięg występowania

Piżmak amerykański występuje w warunkach naturalnych w Ameryce Północnej zamieszkując w zależności od podgatunku^[29]:

• C. zibethicus zibethicus – od skrajnie południowo-wschodniej Manitoby, środkowego Ontario i środkowego Quebecu w Kanadzie, na południe przez wschodnie Stany Zjednoczone, do skrajnie północno-wschodniego Teksasu, skrajnej północnej Luizjany, Missisipi, Alabamy, północnej Georgii i północno-zachodniej Karoliny Południowej.
• C. zibethicus albus – Saskatchewan, Manitoba i północne Ontario, Kanada.
• C. zibethicus aquilonius – północny Quebec i Labrador, Kanada.
• C. zibethicus bernardi – południowa Nevada, południowo-wschodnia Kalifornia i zachodnia Arizona, Stany Zjednoczone oraz północna Kalifornia Dolna i skrajnie północno-zachodnia Sonora, Meksyk.
• C. zibethicus cinnamominus – od południowo-wschodniej Alberty, południowego Saskatchewan i południowej Manitoby w Kanadzie, na południe przez środkowe Stany Zjednoczone do północnego Teksasu.
• C. zibethicus goldmani – południowo-zachodnie Utah, południowo-wschodniej Nevada i północno-zachodnia Arizona, Stany Zjednoczone.
• C. zibethicus macrodon – od południowo-wschodniej Pensylwanii wzdłuż wybrzeża do Karoliny Północnej, Stany Zjednoczone.
• C. zibethicus mergens – południowo-wschodni Oregon, północno-środkowa i północno-wschodnia Kalifornia, północna Nevada i skrajnie północno-zachodnie Utah, Stany Zjednoczone.
• C. zibethicus obscurus – Nowa Fundlandia, Kanada.
• C. zibethicus occipitalis – zachodni Waszyngton i zachodni Oregon, Stany Zjednoczone.
• C. zibethicus osoyoosensis – od południowej Kolumbii Brytyjskiej i południowo-zachodniej Alberty w Kanadzie, na południe wzdłuż Gór Skalistych do północnego Chihuahua w Meksyku.
• C. zibethicus pallidus – od południowo-środkowej Arizony na wschód do zachodniego Nowego Meksyku, Stany Zjednoczone.
• C. zibethicus rivalicius – od południowo-wschodniego wybrzeża Teksasu na wschód do północno-zachodniej Florydy, Stany Zjednoczone.
• C. zibethicus spatulatus – od wybrzeża Oceanu Spokojnego w środkowej Alasce w Stanach Zjednoczonych, na południowy wschód do południowej Kolumbii Brytyjskiej, Alberty i zachodniego Saskatchewan w Kanadzie.
• C. zibethicus zalophus – południowo-zachodnia i południowo-środkowa Alaska, Stany Zjednoczone.

Introdukcja

Gatunek introdukowany do większości krajów Europy, Syberii, środkowej Azji, Rosyjskiego Dalekiego Wschodu, Chińskiej Republiki Ludowej, północno-wschodniej Korei, Japonii (Honsiu), południowego Chile i południowej Argentyny^[29].

Do Europy sprowadzony został w 1905 roku^[28] z Ameryki Północnej przez księcia Colloredo-Mansfelda jako zwierzę futerkowe. Hodowany na farmach. Cała dzisiejsza europejska populacja dziko żyjących piżmaków pochodzi od kilku osobników, które w 1905 uciekły z fermy Stará Huť w okolicach miasteczka Dobříš, położonej w Czechach, 40 km na południowy zachód od Pragi^[30][31][28]. Na ziemiach polskich pojawił się w latach 30. XX w.

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1766 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz nadając mu nazwę Castor zibethicus^[2]. Holotyp pochodził ze wschodniej Kanady^[31]. Jedyny żyjący przedstawiciel rodzaju piżmak^[25] (Ondatra)^[31][32][29].

Podgatunek ripensis jest obecnie traktowany jako synonim osoyoosensis^[33]; wiele innych podgatunków również jest prawdopodobnie nieważnych^[29]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają piętnaście podgatunków^[29].

Etymologia

• Ondatra: hurońska nazwa ondatra lub ondathra dla piżmaka^[34].
• zibethicus: nowołac. zibethicus „pachnący cywetą, pachnący stęchlizną”, od fr. zibet, wł. zibetto „cyweta”^[35].
• albus: łac. albus „biały, biały matowy”^[36].
• aquilonius: łac. aquilonius północny, z północy, od aquilo, aquilonis „północny wiatr, północ”^[37].
• bernardi: Bernard Bailey, amerykański kolekcjoner^[22].
• cinnamominus: łac. cinnamomum lub cinnamum „cynamon”, od gr. κινναμωμον kinnamōmon lub κινναμον kinnamon „cynamon”^[37].
• goldmani: maj. Edward Alphonso Goldman (1873–1946) United States Army, zoolog, szef działu United States Biological Survey w latach 1919–1928, starszy biolog United States Fish and Wildlife Service w latach 1928–1943, kolekcjoner, ekolog^[23][38][37].
• macrodon: gr. μακρος makros „długi”^[39]; οδους odous, οδοντος odontos „ząb”^[40].
• mergens: łac. mergens, mergentis „nurkowanie”^[41].
• obscurus: łac. obscurus „ciemny, mroczny”^[37].
• occipitalis: późnołac. occipitalis „z tyłu głowy, potyliczny”, od łac. occipitium „potylica”, od ob „w kierunku, przez”; caput, capitis „głowa”^[37].
• osoyoosensis: jezioro Osoyoos, Kolumbia Brytyjska, Kanada^[7].
• pallidus: łac. pallidus „blady, ziemisty”, od pallere „być bladym”^[37].
• rivalicius: łac. rivalicius „ktoś kto korzysta ze strumienia”, od rivalis „z potoku, potokowy”, rivus „potok, strumień”^[42].
• spatulatus: nowołac. spatulatus „łyżkowy, w kształcie łyżki”, od łac. spatula „łyźeczka”, od spatha „łyżka”; przyrostek zdrabniający -ula, od gr. σπαθη spathē „łyżka”^[37].
• zalophus: gr. ζα- za- „bardzo”^[43]; λοφος lophos „grzebień, czub”^[44].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) 256–299 mm, długość ogona 200–254 mm, długość ucha 20–21 mm, długość tylnej stopy 65–78 mm; masa ciała 700–1800 g^[32]. Ogon nieco bocznie spłaszczony. Ubarwienie ciemnobrunatne, od strony brzusznej trochę jaśniejsze. Futro z gęstymi, szczeciniastymi włosami ościstymi. Palce tylnej stopy porośnięte są po bokach włosami ułatwiającymi pływanie. U samców występują gruczoły wydzielające piżmo^[27].

Ekologia

Pomnik piżmaka w parku w miejscowości Dobŕiš

Jest typowym przedstawicielem gryzoni, jeśli chodzi o rozrodczość. W ciągu roku samica może wielokrotnie rodzić po ciążach trwających 4 tygodnie po 5–9 młodych. Otwierają oczy po 11 dniach, a ssą one matkę przez 3 tygodnie^[45]. Już po upływie 3–5 miesięcy same są zdolne do rozrodu. Piżmaki żyją w koloniach.

Piżmaki amerykańskie są roślinożercami, ale nie gardzą również pokarmem zwierzęcym, takim jak skorupiaki i mięczaki. Ich siedliskami są brzegi różnego typu wód, np. rowów melioracyjnych, stawów rybnych, rzek i jezior. Piżmaki amerykańskie w wysokich brzegach kopią nory, do których wejście znajduje się pod powierzchnią wody. W norach tych wydzielone są komory. Na okres zimy gromadzą stos roślinności, która służy im jako legowisko i zapas pokarmu.

Zagrożenia

Piżmaki amerykańskie mogą wywoływać szkody niszcząc groble przeciwpowodziowe lub stawy rybne. Od 1 kwietnia 2022 r. nie są w Polsce uważane za zwierzęta łowne^[46]. Ze względu na cenne futro kiedyś chętnie pozyskiwane; dziś liczba amatorów futra piżmaka wśród myśliwych sukcesywnie maleje. Liczebność piżmaków została drastycznie zmniejszona po pojawieniu się ich naturalnego wroga – wizona amerykańskiego (norki amerykańskiej).

W kulturze

Piżmak o imieniu Serafin to ważna postać serialu Tajemnice wiklinowej zatoki, Powrót do Wiklinowej Zatoki i Zima w Wiklinowej Zatoce.