Skrzyp polny

Skrzyp polny (Equisetum arvense L.) – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny skrzypowatych (Equisetaceae). Jest typem nomenklatorycznym rodzaju Equisetum.

Skrzyp polny

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	telomowe
Gromada	naczyniowe
Klasa	paprocie
Podklasa	skrzypowe
Rząd	skrzypowce
Rodzina	skrzypowate
Rodzaj	skrzyp
Gatunek	skrzyp polny
Nazwa systematyczna
Equisetum arvense L. Sp. PL., 1753: 1061
Synonimy
Equisetum arvense var. arvense Equisetum arvense f. arvense Equisetum arvense subsp. boreale Á. Löve Equisetum boreale Bong. Equisetum calderi B. Boivin Equisetum saxicola Suksd[3].
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
najmniejszej troski

Zasięg występowania

Kłos zarodnionośny

Gatunek kosmopolityczny rozprzestrzeniony na całym świecie^[5]. W Polsce jest rośliną bardzo pospolitą na terenie całego kraju, aż po regiel górny^[6]. Jest najczęściej występującym gatunkiem skrzypów^[7]. Status gatunku we florze Polski: gatunek rodzimy^[8].

Morfologia

Pęd płonny

Ma wysokość do 40 cm. Jest zielony i okółkowo rozgałęziony (10–12 gałązek bocznych), szorstki i żeberkowany (ma 6–19 żeberek). Pochwy są zielone, walcowate z 6–18 czarniawymi ząbkami na szczycie z białym obrzeżeniem. Odgałęzienia są pojedyncze, z 4-5 głębokimi żeberkami i pochwami o 4-5 ząbkach^[9].

Kłącze

Rozwija się na głębokości 25–130 cm pod ziemią. Jest długie, czołgające się, silnie rozgałęzione brunatnego koloru. Występują na nim bulwy pędowe, zawierające substancje zapasowe, z których roślina czerpie wczesną wiosną składniki potrzebne do wytworzenia pędu zarodnionośnego jeszcze przed rozpoczęciem fotosyntezy^[7].

Liście

Są bardzo drobne, występują na pędach w okółku, otaczając węzły i wzmacniając je. Na pędzie płonnym jest ich 6–18, mają kształt czarnych ząbków z białym obrzeżeniem. Długie, cienkie i członowane rozgałęzienia boczne wyrastające z okółka to nie liście, lecz pędy^[9].

Pęd zarodnionośny

Jest soczysty, wzniesiony i nierozgałęziony, ma wysokość 10–30 cm przy średnicy 2–6 mm i zabarwienie jasnobrunatne lub czerwonawe. Na przekroju poprzecznym jest okrągły i ma lejkowato rozdęte pochwy (z 6–12 zasychającymi łuskami o kolorze od zielonawego do brunatnego). Na szczycie znajduje się jeden brunatny, tępo zakończony kłos zarodnionośny (sporofilostan) o długości 1,5–3 cm. Po ich dojrzeniu kłos obumiera^[9].

Zarodniki

Zarodniki skrzypu polnego są kuliste, jednakowe, o średnicy około 50 μm. Każdy z nich jest wyposażony w 4 wstęgowate wyrostki (sprężyce, haptery, elatery). Wykazują one bardzo silne ruchy higroskopowe: w suchych warunkach prostują się, w mokrych zaś owijają się wokół zarodników^[10].

• 
  Węzeł pędu zarodnionośnego
• 
  Przekrój kłosa zarodnionośnego
• 
  Zarodniki
• 
  Pęd płonny
• 
  Węzeł pędu płonnego

Biologia i ekologia

Pędy zarodnionośne wiosną

Pędy asymilacyjne latem

Rozwój

Pęd zarodnionośny pojawia się wczesną wiosną, pęd płonny pod koniec wiosny. Zarodniki wytwarzane są w miesiącach marzec-kwiecień, roślina bardzo rzadko jednak rozmnaża się przez zarodniki. Rozrasta się przez tworzenie odrostów z kłączy, a rozmnaża się głównie wegetatywnie przez fragmenty kłączy oderwane podczas prac polowych^[11][12].

Cechy fitochemiczne

Ziele zawiera duże ilości krzemionki, alkaloidy (m.in. nikotynę)^[9], saponiny (ekwizetoninę), flawonoidy (ekwizetrynę i izokwercytrynę)^[13]. Białka stanowią 14,6% suchej masy ziela, azot 2,3%^[6]. Spośród składników mineralnych w 1 kg suchej masy ziele skrzypu polnego zawiera 34,2 g K, 1,15 g P, 285 mg Fe i 28 mg Mn^[6]. Bulwki na kłączach zawierają skrobię^[9].

Roślina trująca

W większych ilościach skrzyp polny jest trujący dla zwierząt. Szczególnie wrażliwe na skrzyp polny są konie i świnie. Udokumentowano śmiertelne zatrucia koni, zwłaszcza źrebiąt. Objawami zatrucia u koni jest niespokojne zachowanie – konie gryzą i kopią. Spożycie znacznych ilości powoduje odurzenie zwierząt i bezwład mięśni. Występuje porażenie ośrodkowego układu nerwowego i zmiany patologiczne w narządach wewnętrznych. Duży udział skrzypu w sianie obniża mleczność krów^[13].

Siedlisko

Roślina głównie siedlisk ruderalnych i segetalnych^[7]. Rośnie na polach uprawnych i w ogrodach, na ugorach, przydrożach, torach kolejowych, nieużytkach, wysypiskach, rzadziej na łąkach. Jest pospolitym chwastem na różnych glebach i w różnych uprawach. Najlepiej rozwija się w uprawach roślin okopowych, szczególnie ziemniaków. Rośnie na glebach wilgotnych i świeżych, zarówno piaszczystych, jak i gliniastych^[14]. Rośnie rzadziej na łąkach, ponieważ jest wrażliwy na procesy redukcji związków organicznych zachodzące pod darnią łąkową^[6]. Dawniej uważano, że jest rośliną wskaźnikową dla zakwaszenia gleby, ale okazało się, że nawet w glebach zasadowych rośnie dobrze dzięki tworzeniu swoistej ryzosfery o kwaśnym odczynie. Jest rośliną wskazującą na istnienie silnej wilgotności głębszych warstw gleby^[6].

Fitosocjologia

W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Cl. Agropyretea^[15].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n = 216^[8].

Korelacje międzygatunkowe

Na pędach pasożytuje grzyb Ascochyta equiseti, Titaeospora equiseti powodujący brunatnienie i gnicie łodyg, na martwych pędach rozwija się anamorfa grzyba Stagonospora equisetina i teleomorfa grzyba Roseodiscus rhodoleucus. Na pędach żerują larwy muchówek Liriomyza occipitalis, Liriomyza equiseti i larwa chrząszcza Grypus equisetii^[16].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

• Surowiec zielarski. Ziele skrzypu (Equiseti herba) – całe lub rozdrobnione, wysuszone płonne części nadziemne. Surowiec powinien zawierać minimum 0,3% sumy flawonoidów w przeliczeniu na izokwercytrozyd^[17].
• Działanie. Moczopędne, przeciwobrzękowe, odtruwające, przeciwzapalne, przeciwkrwotoczne, wzmacniające, regulujące przemianę materii^[18]. Przede wszystkim jest źródłem łatwo przyswajalnej krzemionki, która jest niezbędna do utrzymywania prawidłowej elastyczności skóry, błon śluzowych i tkanki łącznej oraz jest składnikiem włosów i paznokci. Szczególnie ważne jest to u ludzi starszych, krzemionka bowiem jest jednym z tych składników, których w organizmie ubywa wraz z wiekiem. Roztwory krzemionki ze skrzypu polnego łatwo wchłaniają się, a ich nadmiar wydalany jest z moczem. Krzemionka zapobiega tworzeniu się kamieni w układzie moczowym i miażdżycy, reguluje bowiem przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych i utrudnia odkładanie się w nich tłuszczu. Skrzyp polny zwiększa także ilość erytrocytów i hemoglobiny we krwi^[19].
• Wykorzystanie. Wewnętrznie odwary z ziela stosuje się w stanach zapalnych dróg moczowych i kamicy, przy cukrzycy, obrzękach, krwawieniach z płuc, dróg moczowych, macicy i jelit, przy zaburzeniach przemiany materii, pękaniu naczyń krwionośnych, schorzeniach wątroby, chorobach skórnych, łuszczycy i wypadaniu włosów. Zewnętrznie odwary wykorzystuje się do płukania jamy ustnej i gardła, oraz jako okłady i do przemywania oparzeń, owrzodzeń, i stanów zapalnych skóry. Świeży sok ze skrzypu tamuje krwawienia^[18]. Jest stosowany w mieszance z łopianem, chmielem, mydlnicą i rumiankiem do mycia wypadających włosów^[19].
• Zbiór i suszenie. Zbiera się zielone pędy od połowy lipca do końca sierpnia, ścinając je 5–10 cm od ziemi i suszy w cieniu pod przykryciem w temp. do 40 °C, tak, by nie straciły zielonego koloru. Przechowuje się w suchym i przewiewnym pomieszczeniu w papierowych torbach^[18].
• Dawkowanie. 2-3 razy dziennie między posiłkami pić należy ciepły i odcedzony odwar uzyskiwany w wyniku łagodnego gotowania przez 10–15 minut łyżki ziela zalanej szklanką wody^[19].

Roślina kosmetyczna

Napar może być stosowany do mycia skóry o cerze zmęczonej, starzejącej się lub z innych powodów trudnej do pielęgnowania. Skrzyp polny używany jest także jako dodatek do kąpieli pojędrniających skórę, a także do produkcji preparatów kosmetycznych. Napar po zmieszaniu z alkoholem i octem daje lotion. Preparaty stosowane są do oczyszczania skóry skłonnej do trądziku i czyraków. Wywar ze skrzypu stosowany jest w kosmetykach służących do płukania włosów oraz środków pieniących do kąpieli^[20].

Roślina jadalna

Młode wegetatywne pędy skrzypu polnego (po obraniu z pochew liściowych) były jadane na surowo lub po ugotowaniu przez niektóre plemiona Indian (Chinook, Hesquiat, Saainich), Dla zdobycia ich odbywali nawet 20-kilometrowe wyprawy. Eskimosi zjadali bulwki pędowe zawierające skrobię. Ich wykopywanie jest nieopłacalne, Eskimosi wydobywali je wraz z innymi korzeniami i bulwami ze spiżarni lemingów i innych gryzoni. W Japonii kłosy zarodnionośne (tsukushi) są uważane za przysmak. Dodaje się ich do potrawy ohitashi zawierającej podgotowane warzywa moczone w rybnym rosole, sosie sojowym i alkoholowym sosie mirin. Są także dodatkiem do schłodzonych sałatek i potrawy sunomono zawierającej poszatkowane, nieco osłodzone warzywa z octem^[21].

Na surowo nie można jeść większych ilości skrzypu, zawiera on bowiem enzym tiaminazę zubożającą organizm w witaminę B₁. Gotowanie niszczy ten enzym^[21].

Inne zastosowania

• Szorstkie z powodu krzemionki pędy używane były do czyszczenia i polerowania. Dawniej polerowano nimi garnki, patelnie, drewniane podłogi, wyroby metalowe i drewniane. Obecnie poleruje się nimi instrumenty muzyczne^[18].
• Sproszkowany skrzyp jest używany w weterynarii do posypywania ran i wrzodów u zwierząt^[19].
• Dawniej otrzymywano ze skrzypu żółty barwnik^[18].

Zwalczanie

Zwalczanie tego chwastu jest trudne, gdyż jego korzenie ułożone są piętrowo i podzielone nawet na małe kawałki zakorzeniają się i wydają nowe pędy^[11][12]. Skrzyp osłabiany jest przy starannej uprawie i ciągłym niszczeniu części nadziemnych (i w miarę możliwości podziemnych). Skuteczne jest zagłuszenie skrzypu przez uprawę roślin silnie zacieniających (np. łubin i pastewnych roślin strączkowych). Ogranicza jego występowanie silne nawożenie wapnem i solami potasowymi w połączeniu z głęboką orką. A także głębszy drenaż^[14].