Kilatini

Kilatini (Lingua Latina la) ni lugha ya kale ya Kihindi-Kiulaya ambayo ilizungumzwa katika Dola la Roma. Ilianza kama lugha ya eneo la Lazio nchini Italia na baadaye ikawa lugha kuu ya utawala wa Kirumi, ikienea kote Ulaya kupitia upanuzi wa Dola la Roma. Ingawa haizungumzwi tena kama lugha ya asili, Kilatini bado hutumika katika taasisi za kidini, sayansi, sheria, na elimu ya juu, hasa katika Mji wa Vatikani na taasisi za kitaaluma. Lugha za Kirumi kama Kihispania, Kifaransa, Kiitaliano, Kireno, na Kiromania zilichipuka kutoka Kilatini cha Kawaida (Vulgar Latin), ambacho kilitumiwa na watu wa kawaida katika Milki ya Roma

Kilatini Lingua Latina (la)
Lugha
Asili	Italia (Dola la Roma)
Wasemaji	L1 : Hakuna wasemaji wa asili L2: Takriban milioni moja (wasemaji wa Kilatini cha kisasa) Jumla: ~1 milioni
Familia za lugha	Kihindi-Kiulaya Kilatini-Kihispania Kilatini-Faliski
Aina za Awali	Kihindi-Kiulaya cha Kale Kilatini cha Kale Kilatini cha Kawaida
Mfumo wa kuandika	Alfabeti ya Kilatini
Lugha Rasmi
Lugha rasmi kwa	Mji wa Vatikani
Nambari za Msimbo
ISO 639-1	la
ISO 639-2	lat
Glottolog	lati1261

Nahau ya Kilatini ("Kukosa ni jambo la kibinadamu").

Historia

Ramani ya uenezi wa lugha za Kirumi za leo zilizotokana na Kilatini.

Kilatini kilikuwa lugha hai takriban kati ya miaka 500 KK na 600 BK na baadaye lahaja zake mbalimbali ziliendelea na kukomaa kuwa lugha za pekee zinazojulikana kama lugha za Kirumi, kama Kiitalia, Kifaransa, Kihispania, Kireno, Kiromania n.k.

Kilatini ni pia jina la mwandiko au aina ya herufi (alfabeti ya Kilatini) inayotumika kwa lugha nyingi duniani. Hata Kiswahili huandikwa siku hizi kwa herufi za Kilatini kama kwa mfano ukurasa huu wa Wikipedia.

Kilikuwa

• lugha ya Dola la Roma (angalia pia Roma ya Kale)
• lugha mama ya lahaja zilizoendelea na kuwa lugha za Kirumi
• lugha ya elimu na sayansi katika Ulaya kwa karne nyingi
• lugha rasmi ya serikali katika nchi nyingi za Ulaya kati ya mwisho wa Dola la Roma mwaka 476 BK hadi mnamo 1700 BK
• lugha pekee ya liturgia katika Kanisa la Kilatini hadi mwaka 1965

Hadi leo Kilatini ina athira kubwa katika lugha ya sayansi na elimu. Hadi leo hufundishwa mashuleni hasa Ulaya. Tena ni

• lugha ya kidini katika Kanisa Katoliki
• lugha rasmi katika nchi ya Vatikano.

Urithi wa Kilatini katika Kiswahili

Kiswahili kimerithi maneno yenye asili ya Kilatini hasa kupitia Kiingereza kilichopokea karibu asilimia hamsini ya maneno yake yote kutoka Kilatini kupitia hasa Kifaransa. Maneno mengine ya Kilatini yameingia Kiswahili kupitia Kireno, Kifaransa n.k.

Mifano:

• shule limetokana na Kijerumani "Schule" iliyopokewa kutoka Kilatini "schola".
• gari limetokana na Kiingereza "car" iliyopokewa kutoka Kilatini "carrus".
• basi limetokana na Kiingereza "bus" ambayo ni kifupisho cha Kilatini "omnibus" (maana "kwa wote").
• meza limetokana na Kireno "mesa" iliyopokewa kutoka Kilatini "mensa".
• familia limetokana na Kiingereza "family" iliyopokewa kutoka Kilatini "familia".
• mashine limetokana na Kiingereza "machine" (au kutoka Kijerumani "Maschine") iliyopokewa kutoka Kilatini "machina"

Kilatini cha kisasa

^{Systema Naturae ni kitabu maarufu kilichoandikwa mnamo mwaka 1735 kwa Kilatini na Carl Linnaeus. Ni msingi wa uainishaji wa kisayansi wa mimea na wanyama hadi leo}

Kilatini kilikuwa na upanuzi mkubwa kuanzia karne ya 16; misingi ya sayansi ya kisasa ilijadiliwa katika Ulaya kwa Kilatini kilichokuwa lugha ya vyuo vikuu kote Ulaya. Katika karne ya 18 na 19 mataifa mengi yaliimarisha lugha zao na kuzitumia kwa ngazi zote za elimu. Lakini wataalamu wa Ulaya na Marekani waliendelea kutumia majina ya Kilatini kwa kutaja habari za kisayansi na kubuni majina mapya kufuatana na kanuni za Kilatini kwa kutaja vitu na viumbe vilivyotambuliwa na kuelezwa kisayansi. Kazi hii iliendelea hata wakati matumizi ya Kilatini kama lugha ya kujadiliana yalishafikia mwisho wake.

Katika karne ya 20 kulikuwa na harakati ya wapenzi wa lugha kuunda misamiati ya "Kilatini cha Kisasa" yenye maneno kwa ajili ya mitambo ya kisasa, mtandao n.k. Wikipedia ya Kilatini ilifikia makala zaidi ya 130,000 kwenye mwaka 2019.

Tazama pia

• Wikipedia ya Kilatini

Viungo vya nje

• makala za OLAC kuhusu Kilatini Ilihifadhiwa 2 Agosti 2015 kwenye Wayback Machine.
• lugha ya Kilatini katika Glottolog
• http://www.ethnologue.com/language/lat

Makala hii kuhusu mambo ya lugha bado ni mbegu. Je, unajua kitu kuhusu Kilatini kama historia yake, uenezi au maendeleo yake? Labda unaona habari katika Wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa? Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.