Әзербайҗан

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Әзербайҗан (рәсми исем Әзербайҗан Республикасы яки Әзербайҗан җөмһүрияте, әзери. Azərbaycan Respublikası, آذربایجان جمهوریتی) — Кавказ арты регионының көнчыгыш өлешендә, Каспий диңгезенең көнбатыш ярында урнашкан дәүләт.

Әзербайҗан
әзери. Azərbaycan Respublikası әзери. Azərbaycan
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1991
Рәсми исем	Azərbaycan Respublikası
Кыскача исем	Azərbaycan
ХФӘ билгесе	ɑsəɾbɑjdˈʂɑːn, ˌæzəɹˈbeɪʒæn һәм ˌæzəɹbaɪˈʒɑn
Гомер озынлыгы	72,026 ел[1]
... хөрмәтенә аталган	Атропатена[d]
Демоним	Azerbaijani, azeri, aserbajdsjaner, Ázerbájdžánec, Ázerbájdžánka, Azeri, Azerbaijanano, Lasärbäcänan, أذربيجاني, أذربيجانية, أذربيجانيون, აზერბაიჯანელი, азербайджанцы, азербайджанець, азербайджанка, азербайджанці, אזרי, אזרית, azeri, azer, azeră, আজারবাইজানী, azero, azera, azeri, azere, azerbaidjani, azerbaixanu, azerbaixana, Azerbajĝanano, azerbaidjanès, azerbaidjanesa, Azerbaïdjanais[2], Azerbaïdjanaise[2], Azerbaijanis, Azeris, azeri, azera, azere, azero, Azerbejdżanin[3], Azerbejdżanka[4], أزيربيجاني, أزيربيجانية, أزيربيجانيين, أزيربيجانيات, Azerbajdžanec, Azerbajdžanka һәм Asarbaiseánach[5]
Рәсми тел	әзери теле[6] һәм азербайджанский жестовый язык[d]
Гимн	Azərbaycan marşı
Мәдәният	Әзәрбайҗан мәдәнияте[d]
Дөнья кисәге	Азия[7]
Дәүләт	Әзербайҗан
Башкала	Бакы
Сәгать поясы	UTC+04:00
Иң көнчыгыш ноктасы	40°13′39″ т. к. 50°22′14″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	41°54′ т. к. 46°25′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	38°23′32″ т. к. 48°39′45″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	39°42′19″ т. к. 44°45′53″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Azerbaijan.map
Иң югары ноктасы	Базардүзү
Иң түбән ноктасы	Каспий диңгезе
Идарә итү формасы	җөмһүрият, унитар дәүләт[d] һәм катнаш төрдәге республика[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Азәрбайҗан Республикасы Президенты
Ил башлыгы	Илһам Әлиев
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Азәрбайҗанның баш министры[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Али Асадов[d]
Канунбирү органы	Азәрбайҗан милли җыелышы[d]
Үзәк банкы	Әзәрбайҗан үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Япония, Италия, Германия, Россия, Беларусь, Украина, Иран, Исраил, Сербия, Америка Кушма Штатлары, Греция, Кытай, Төркия, Европа Берлеге, Малайзия, Пакьстан, Кытай Җөмһүрияте, Мексика, Бөекбритания, Швейцария, Румыния, Польша, Казакъстан, Гөрҗистан, Эстония, Дания, Канада, Бангладеш, Франция, Маҗарстан, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[8] һәм Төньяк Кипрның Төрек Җөмһүрияте
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы[9]
Балигълык яше	18 яшь
Никахка керү яше	18 яшь
Халык саны	10 145 212 (2021)[10]
Ир-ат халкы	4 948 191[11], 4 982 975[11], 5 002 750[11] һәм 5 004 112[11]
Хатын-кыз халкы	5 076 093[11], 5 110 146[11], 5 135 000[11] һәм 5 137 643[11]
Административ бүленеше	Апшеронский район[d], Агджабединский район[d], Агдамский район[d], Агдашский район[d], Акстафа районы[d], Ахсуйский район[d], Ширван, Астаринский район[d], Бакы, Балакенский район[d], Бардинский район[d], Бейлаганский район[d], Билясуварский район[d], Җәбрәил районы[d], Джалилабадский район[d], Дашкесанский район[d], Шабранский район[d], Физулинский район[d], Кедабекский район[d], Гәнҗә, Геранбойский район[d], Гёйчайский район[d], Аджикабулский район[d], Имишлинский район[d], Исмаиллинский район[d], Кельбаджарский район[d], Кюрдамирский район[d], Лачинский район[d], Ленкоранский район[d], Ләнкәрән, Лерикский район[d], Масаллинский район[d], Миңгечәвер, Нафталан[d], Нефтечалинский район[d], Огуз районы[d], Габалинский район[d], Ках районы[d], Газахский район[d], Гобустанский район[d], Коба районы[d], Губадлинский район[d], Гусарский район[d], Саатлинский район[d], Сабирабадский район[d], Шәке районы[d], Шәке, Сальянский район[d], Шемахинский район[d], Шамкирский район[d], Самухский район[d], Сиазаньский район[d], Сумкает, Шушинский район[d], Шуша[d], Тертерский район[d], Товузский район[d], Уджарский район[d], Хачмазский район[d], Ханкенди, Күккүл районы[d], Хызинский район[d], Ходжалинский район[d], Ходжавендский район[d], Ярдымлинский район[d], Евлахский район[d], Яулах, Зангеланский район[d], Закатальский район[d] һәм Зердабский район[d]
Акча берәмлеге	Азәрбайҗан манаты[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	54 825 411 765 $[12], 78 721 058 824 $[12], 8 884 848 484[13], 5 344 000 000[13], 444 658 671[13], 1 570 392 598[13], 1 193 141 110[13], 2 417 331 192[13], 3 176 507 376[13], 3 962 362 387[13], 4 446 368 570[13], 4 581 248 566[13], 5 272 615 722[13], 5 707 616 203[13], 6 236 087 738[13], 7 276 413 079[13], 8 680 405 740[13], 13 245 421 880[13], 20 981 929 497[13], 33 049 419 431[13], 48 851 293 785[13], 44 292 427 184[13], 52 909 294 791[13], 65 952 796 427[13], 69 679 944 504[13], 74 160 560 123[13], 75 239 785 452[13], 53 076 235 354[13], 37 866 996 882[13], 40 866 627 351[13], 47 112 470 051[13], 48 174 235 294[13], 42 693 000 000[13], 54 825 411 764[13], 78 807 470 588[13] һәм 72 356 176 470[13]
Прямые иностранные инвестиции, чистые поступления	6 700 000 000 $[14]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,745[15]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,685[16]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече	4
Эшсезлек дәрәҗәсе	5,2 процент[17]
Нәрсә белән чиктәш	Әрмәнстан, Иран, Төркия, Россия һәм Гөрҗистан
BTI Governance Index	3,49[18], 3,85[18], 4,07[18], 4,02[18], 3,96[18], 3,76[18], 3,86[18], 4[18] һәм 3,98[19]
BTI Status Index	4,51[18], 4,85[18], 4,71[18], 4,44[18], 4,13[18], 4,34[18] һәм 4,47[19]
Мәктәптә укымаган балалар саны	91 820[20]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][21]
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Электр аергычы төре	Europlug[d][22] һәм Schuko[d][22]
Алыштырган	Азәрбайҗан Совет Социалистик Республикасы һәм СССР
Кулланылган тел	тат теле, будух теле[d], рус теле, хиналуг теле[d], курманҗи теле[d], рутул теле, Уди теле, цахур теле, авар теле, лезги теле[d], талыш теле, Törki awar tele, төньяк әзәрбайҗан теле[d], әрмән теле һәм Iranian Khalaj[d]
Мәйдан	86 600 км²
Рәсми веб-сайт	mfa.gov.az/en
Һәштәге	Azerbaijan
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.az
Тематик география	Әзербайҗан географиясе
Тимер юл хәрәкәте ягы	уң[d]
Нинди вики-проектка керә	Проект:Азербайджан[d], Проект:Страны мира[d], WikiProject Asia[d], WikiProject Europe[d], WikiProject Caucasia[d], WikiProject Western Asia[d], WikiProject Eastern Europe[d] һәм Wikiproject Artsakh[d]
Ачык мәгълүматлар порталы	Azerbaijan open data portal[d]
Феноменның икътисады	Азәрбайҗан икътисады
Феноменның демографиясе	Әзәрбайҗан халкы[d]
Джини коэффициенты	26,6[23]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	18 процент
Тулаем туулар коэффициенты	2[24]
Шәһәр халкы	5 616 706[11], 5 692 217[11], 5 755 809[11] һәм 5 798 042[11]
Авыл халкы	4 407 577[11], 4 400 904[11], 4 381 941[11] һәм 4 343 714[11]
Уку-язу нисбәте	100 процент[25]
Демократия индексы	2,68[26]
Социаль медиаларда күзәтүчеләре	105 128
Туым күрсәткече	14,1[11], 12,5[11], 11,1[11] һәм 12,1[11]
Үлем күрсәткече	5,6[11], 7,5[11], 7,6[11] һәм 6[11]
Happy Planet Index score	48[27]
Илнең мобиль коды	400
Илнең телефон коды	+994
Халыкара префикс	8
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112[d][28], 101[d][28], 102[d] һәм 103[d][28]
Илнең GS1 коды	476
Номер тамгасы коды	AZ
Диңгездәге идентификацияләү номеры	423
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Әзәрбайҗанда җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Әзәрбайҗанда төшерелгән фильмнар[d]
Әзербайҗан Викиҗыентыкта

Төньякта Россия (Дагстан) һәм Гөрҗистан (Квемо-Картли һәм Кахети) белән, көнбатышта Әрмәнстан һәм көньякта Иран белән чиктәш. Әзербайҗанның эксклавы булган Нахчыван Автономияле Республикасы төньякта Әрмәнстан, көньякта Иран һәм көнбатышта Төркия белән чиктәш.

Әзербайҗан территориясенең бер өлеше танылмаган Таулы Карабаг Республикасы, бер өлеше (Кәрки, Бархударлы, Югары Әскипара) Әрмәнстан контроле астында. Үз чиратында Әзербайҗан Әрмәнстан территориясендәге Арцвашен эксклавын контроль астында тота.

Башкаласы — Бакы шәһәре.

География

Чиктәшлек

Як	Ил
Төньяк	Гөрҗистан, Россия
Көнчыгыш	Каспий диңгезе
Көньяк	Иран
Көнбатыш	Әрмәнстан, Төркия

Әзербайҗан төньяктан Кавказ таулары белән читләнгән. Әзербайҗанның төп өлеше Зур Кавказ һәм Кече Кавказ таулары көньяк-көнчыгыш өлешләрендә урнашкан. Көньякта Урта Аракс түбәнлеге һәм аның көньяк тармагы бар, көньяк-көнбатышта исә Талыш таулары урнашканнар.Каспий диңгезенең ярлары аз ергаланган. Яр сызыгы озынлыгы якынча 800 километрны тәшкил итә. Эре ярымутраулары — Апшерон, Кура борыны, Сара; култыклары — Апшерон, Кызылагач, Бакы култыкчасы; эре утраулары — Артём, Жилой.

Климат

Әзербайҗан, күбесенчә субтропик зонада булса да, анда шулай ук коры вә дымлы субтропик климатыннан алып тау тундрасы климатына кадәр булган климатны очрашырга мөмкин. Июльнең уртача температурасы — 25–27 °C, гыйнварныкы — түбәнлекләрдә 0 дан +3 °C ка кадәр, тауларда — −10 °C ка кадәр. Иң эссе температура — 40–43 °C, иң суык температура — −33 °C.

Явым-төшемнәр үтә тигезсез бүленгәннәр. Еллык явым-төшемнәр күләме — 200 дән 1800-гә кадәр мм.

Һидрография

Әзербайҗан территориясы буйлап 8400 елга ага, алардан 850 елганың озынлыгы 5 км артык. 24 елганың озынлыгы 100 км артык.

Эре елгалар — Күрә (Күр) вә аның төп кушылдыгы — Аракс. Якынча 250 күл бар (иң эреләр — Гаҗикабул һәм Бөекшур). Туфрагы — болын соры, тозлы, болын сазлык һ.б.

Хайваннар һәм үсемлекләр дөньясы

Үсемлекләр дөньясы күптөрлеле — 4100 төрдән артык. Түбәнлекләрне чүл вә ярымчүл үсемлекләре, күбрәк куаклыклар, Кура-Аракс түбәнлегенең тозлы җирләрендә тозлак үләне киң таралган, тау итәкләрендәге тигезлекләрдә әрем һәм әрем-кылган үсә.

Урманнар мәйданы 1146 мең гектар. 2200–2500 м биеклекләрдә субальп вә альп болыннар бар. Хайваннар дөньясы төрле-төрле: сөйрәлүчеләр, кимерүчеләр, кыргый дуңгыз, нутрия, янутсыман эт, җәйран, барс, аю, кыргавыл, кәклик, каз һәм үрдәксыманнар. Каспий диңгезе вә Кура елгасы балыкларга (сөләйман, мәрсин, укбаш, кырпы балыклары) мул. Закаталы, Турианчәй, Кызылагач, Ширван һ.б. тыюлыклар бар.

Тарих

Әзербайҗан палеолит дәвереннән кешеләр яшәве мәгълүм. Борынгы заманнарда хәзерге Әзербайҗан җирләрендә яшәгән күп кенә кабиләләр (каспийлар, кадусыйлар, албаннар) тарихи үсеш процессында кабилә иттифакларына берләшеп, соңрак беренче дәүләт берәмлекләргә нигез булганнар. Безнең эрага кадәр IX гасырында Мана патшалыгы, ә б.э.к. VII гасырның азагында Мидия дәүләте барлыкка килде. Б.э.к. VI гасырында хакимият Ахәменидләр кулына күчте. Бу дәүләтне Искәндәр Зөлкарнәйн чирүе тар-мар иткәч, Атропатена дәүләте барлыкка килде. Б.э.к. III–II гасырларда хәзерге Азәрбайҗан җирләре Кавказ Албаниясе исеме астында мәгълүм булганнар.

Урта гасырлар

VIII гасыр башында Әзербайҗан Гарәп хәлифлеге кулына күчте, ислам дине тарала башлады. XI гасырның уртасында Әзербайҗанга сәлҗүкләр басып керә. 12 гасырда Бөек Сәлҗук дәүләте үз көчен югалткан, Илдегезидләр дәүләте барлыкка килгән. XIII гасырның башында ул Харәзмшаһлар тарафыннан юк ителгән. Якынча шул ук вакытта, Әзербайҗанга монголлар, XIV гасырның азагында Әмир Тимер гаскәрләре басып кергәннәр. XIV–XV гасырларда Ширваншаһлар патшалыгы көчәйде. Кара куюнлылар вә Ак куюнлылар дәүләтләре барлыкка килделәр. Сәүдә үсеш алды. Сәфәвиләр дәүләте (XVI гасыр) дәверендә халык хуҗалыгынең һәм мәдәниятенең күтерелүе булганн. Шаһ Әббас ІІ (1587–1629 елларда хакимлек иткән) Сәфәвиләр дәүләте башкаласының Ирандагы Исфаһанга күчереше нәтиҗәсендә Әзербайҗан Иранның чик өлкәсенә әверелгән. 

АХҖ тышкы эшләр министрлыгы тарафыннан Париж тынычлык конференциясендә тәкъдим ителгән АХҖ харитасы (1919 ел)^[29]

Яңа вакыт

XVIII гасыр башында Кавказ артына ия булу өчен Госман империясе һәм Иран арасындагы көрәш көчәйде. XIX гасырда шул көрәшкә Россия империясе дә кушылган. 1805–1813 һәм 1826–1828 еллардагы Россия–Иран сугышлары нәтиҗәсендә Әзербайҗанның зур өлеше Россия составына керде. Россия белән Иран арасындагы Гөлстан шартнамәсе нигезендә билгелнгән Әзербайҗанның көньяк чикләре хәзер дә гамәлдә тора.  

1917 елның ноябрьдә шура хакимияте урнаштырылган. 1918 елның Кавказ арты демократик федератив республикасы барлыкка килгән, әмма ул, милләтара каршылыклар булуы сәбәпле таркалды һәм 1918 елның 28 маенда Әзербайҗан Республикасы игълан ителде. 1920 елның 27 апрелендә Әзербайҗанга Кызыл Гаскәр өлешләре бәреп керә һәм икенче көнне Әзербайҗан Совет Социалистик Республикасы игълан ителде.  

1922 елның 12 мартында Әзербайҗан Кавказ арты Совет Федератив Социалистик Республикасы (ЗСФСР), соңрак, ул юкка чыгарылгач (1936), союздаш республика сыйфатында СССР составына кертелде. 1991 елның февралендә исеме Әзербайҗан Республикасы итеп үзгәртелде. 1991 елның 30 августында Әзербайҗанның Югары Шурасы дәүләт мөстәкыйльлеге турында декларацияне кабул иткән. 1988 елда Таулы Карабаг сәбәпле Әзербайҗан һәм Әрмәнстан арасында килеп чыккан низаг кораллы бәрелешләргә әйләнеп китте. 1994 елның маеннан вакытлы солых төзелә, мәсьәләне тыныч хәл итү турында бәхәсләр башланды.  

Халык

Әзербайҗан халкының милли составы
(җанисәпләренең рәсми мәгълүматлары буенча^[30])

Милләт	1979		1989		1999		2009
	Халык саны	өлеш[31] (%)	Халык саны	өлеш[31] (%)	Халык саны	өлеш[31] (%)	Халык саны	өлеш[31] (%)
әзериләр	4 708 800	78,13	5 805 000	82,68	7 205 500	90,60	8 172 809	91,60
ләзгиләр	158 100	2,62	171 400	2,44	178 000	2,24	180 300	2,02
әрмәннәр	475 500	7,89	390 500	5,56	120 700[32][33]	1,52	120 306[34]	1,35
руслар	475 300	7,89	392 300	5,59	141 700	1,78	119 307	1,34
талышлар	…[35]	…[35]	21 200	0,30	76 800	0,97	112 000	1,26
аварлар	36 000	0,60	44 100	0,63	50 900	0,64	49 838	0,56
төрекләр	7 900	0,13	17 700	0,25	43 400	0,55	37 975	0,43
татарлар	31 400	0,52	28 600	0,41	30 000	0,38	25 911	0,29
татлар	8 800	0,15	10 200	0,15	10 900	0,14	25 218	0,28
украиннар	26 400	0,44	32 300	0,46	29 000	0,36	21 509	0,24
Барлыгы	6 026 500	100,00	7 021 200	100,00	7 953 400	100,00	8 922 447	100,00

Татарлар

Тарихы

Азәрбайҗан җиренә татарлар XIX гасырның 1 нче яртысында килеп урнаша башлыйлар. XIX–XX гасырларда Бакы нефть-газ ятмалары сәнәгый районында эш башлангач, 1920–1930 еллардагы ЯИС, сәнәгатьләштерү һәм күмәкләштерү чорында монда Идел-Урал төбәгеннән халык күпләп килеп урнаша. Азәрбайҗанда Кавказдагы иң зур татар җәмгыяте (1989 елгы халык исәбе буенча — 28 019 кеше) барлыкка килә. Татарларның 98%ы — шәһәрләрдә, шул исәптән Бакыда 24,3 мең кеше яши. 1970-еллар ахырыннан татар халкы кими бара, 1990-еллар башында эмиграция массакүләм төс ала. Татарларны һәм Татарстанны Азәрбайҗан белән тарихи, сәяси, икътисади, фәнни, мәдәни һ.б. элемтәләр бәйләп тора. Борынгы татар әдәбиятына Низами Ганҗәви иҗаты, яңа чор татар шагыйрьләренә (С. Рәмиев, Н. Думави һ.б.) С. Нәсими әсәрләре сизелерлек йогынты ясый. 1906 елда Санкт-Петербургда татар һәм азәрбайҗан телләрендә «Дума» газетасы нәшер ителә. 1908 елда Кавказда Г. Кариев җитәкчелегендә составында Азәрбайҗан әртисләре, репертуарында Азәрбайҗан авторларының пьесалары да булган татар театр труппасы гәстрүлләре булып үтә. ССРБ төзелгәч, Татарстан белән Азәрбайҗан арасындагы традицион мәдәни һәм хуҗалык-икътисади бәйләнешләр тагын да үсә. Азәрбайҗан һәм татар галимнәре уртак тырышлыгы белән гарәп язуыннан латин графикасына күчүнең төп мәсьәләләре хәл ителә, Бакының фәнни институтлары һәм югары уку йортларында атаклы татар галимнәре Г.С. Гобәйдуллин, С.А. Габдерәшитов, Х.И. Әмирханов һ.б.; М. Азизбәков исемендәге Азәрбайҗан театрында СССРның халык артисты М. Й. Даутова эшли. 1930–1938 елларда Бакыда атна саен татарча «Бакы эшчесе» газетасы нәшер ителә. 1940-елларда Азәрбайҗан Татарстанның нефть сәнәгате өчен кадрлар әзерләү үзәге була. Татарстан нефть машиналары төзү институты Азәрбайҗан нефть машиналары төзү фәнни-тикшеренү һәм проект-конструкторлык институтының Казан филиалы буларак оештырыла.

Хәзерге торышы

1993 тән Бакыда ТРның Азәрбайҗандагы тулы вәкаләтле вәкиллеге эшли; «Туган тел» татар мәдәни җәмгыяте (1990 нан), «Азәрбайҗан татар җәмгыяте» (1996дан), «Азәрбайҗан-Татарстан» татар җәмгыяте гамәлдә. Ш. Мәрҗани исемендәге Татар хәйрия фонды бар. Казанда «Азәрбайҗан» милли-мәдәни автономиясе (2000 нән) эшли.^[36]

Зур шәһәрләр

карау • бәхәс • edit Бакы Гәнҗә Сумкает Миңгечәвер	Урын	Шәһәр	Азәрбайҗанча исем	Халык саны, мең кеше	карау • бәхәс • edit Хырдалан Ширван Нахчыван Шәке
	1	Бакы	Bakı, Бакы	2 181 800
	2	Гәнҗә	Gəncə, Гәнҹә	324 700
	3	Сумкает	Sumqayıt, Сумгајыт	294 500
	4	Миңгечәвер	Mingəçevir, Мингәчевир	100 600
	5	Хырдалан	Xırdalan, Хырдалан	95 200
	6	Ширван	Şirvan, Ширван	77 000
	7	Нахчыван	Naxçıvan, Нахчыван	76 700
	8	Шәке	Şəki, Шәки	64 200
	9	Евлах	Yevlax, Јевлах	59 400
	10	Ханкәнде (Степанакерт)[37]	Xankəndi, Ханкәнде	53 400
	11	Ләнкәрән	Lənkəran, Ләнкәрән	51 300
	12	Җәлилабад	Cəlilabad, Ҹәлилабад	44 200
	13	Хачмаз	Xaçmaz, Хачмаз	40 600
	14	Шәмкир	Şəmkir, Шәмкир	40 000
	15	Агҗабәди	Ağcabədi, Ағҹабәди	40 000
	16	Бәрдә	Bərdə, Бәрдә	38 900
	17	Шәмахы	Şamaxı, Шамахы	37 800
	18	Сальян	Salyan, Салјан	37 200
	19	Гөйчәй	Göyçay, Гөјҹај	36 300
	20	Имишли	İmişli, Имишли	33 900
2012 ел[38]

Идарә-җир төзелеше

Азәрбайҗан идарә-җир төзелеше

Административ ягыннан Азәрбайҗан территориясе 66 районга, 12 республика карамагындагы шәһәргә һәм 1 автономияле республикага (Нахчыван Автономияле Республикасы) бүленә.

1. Абшерон районы 2. Агҗабәди районы 3. Әгъдам районы[39] 4. Агдаш районы 5. Акстафа районы 6. Аксу районы 7. Ширван 8. Астара районы 9. Бакы 10. Белокан районы 11. Бәрдә районы 12. Бейләгән районы 13. Биләсуар районы 14. Җәбрәил районы[37] 15. Җәлиләбад районы 16. Дашкәсән районы 17. Шабран районы 18. Фүзули районы[39] 19. Гәдәбәй районы 20. Гәнҗә 21. Горанбой районы 22. Гөйчәй районы 23. Хаҗикабул районы 24. Имишли районы 25. Исмаиллы районы 26. Кәлбәҗәр районы[37] 27. Күрдәмир районы 28. Лачын районы[37] 29. Ләнкәрән районы 30. Ләнкәрән 31. Ләрик районы 32. Масаллы районы 33. Мингечаур 34. Нафталан 35. Нефтчала районы

36. Угыз районы 37. Гәбәлә районы 38. Кахский районы 39. Казах районы 40. Гобустан районы 41. Куба районы 42. Кубатлы районы[37] 43. Кусар районы 44. Саатлы районы 45. Сабирабад районы 46. Шәки районы 47. Шәки 48. Сальян районы 49. Шамахы районы 50. Шәмкир районы 51. Самух районы 52. Сиязән районы 53. Сумгает 54. Шуша районы[37] 55. Шуша[37] 56. Тәртәр районы 57. Товуз районы 58. Уҗар районы 59. Хачмаз районы 60. Ханкәнде[37] 61. Ханлар районы 62. Хызы районы 63. Хоҗалы районы 64. Хоҗавәнд районы[37] 65. Ярдымлы районы 66. Евлахский районы 67. Евлах 68. Зәңгелән районы[37] 69. Закаталы районы 70. Зардаб районы

Нахчыван Автономияле Республикасы:

1. Бабәк районы 2. Җүлфә районы 3. Кәңгәрле районы 4. Нахчыван

5. Ордубад районы 6. Сәдәрәк районы 7. Шаһбуз районы 8. Шәрүр районы

Икътисад

Азәрбайҗан — сәнәгый-аграр дәүләт. Нефть, тимер руда, алунит чыганкалары бар; күкерт колчеданы, барит, кобальт, молибден, мышаяк һ.б. сәнәгый юл белән чыгарыла лар. Тулаем эчке продутындңа сәнәгатенең өлеше өлеше 54,2 %, авыл хуҗалыгының өлеше 26,1 %.

Сәнәгатенең төп тармаклары: нефть, газ, химия, машиналар төзү, металл эшкәртү, төзелеш материаллары һәм электр энергетикасы. Җиңел һәм азык-төлек сәнәгатләре дә шулай ук үсеш алганнар. Нефть Апшерон ярымутравыннан, Кура-Аракс түбәнлегеннән һәм Каспий диңгезеннән чыгарыла. Нефть-газ чималы нигезендә химия һәм нефть химиясе сәнәгате минирәл ашламалар, күкерт әчелеге, каустик сода, синтетик каучык, шиннар һ. б. продуктлар эшләп чыгарылалар. Машиналар төзү ва металл эшкәртү, гомумән, нефть сәнәгате өчен машина, җайланмалар, электр двигателлар, трансформаторлар, кабель, радиоэлектрон аппаратлар, җиһазлар эшләп чыгаруга махсуслаштырылган. Авыл хуҗалыгы машиналар төзү, көймәләр төзү, азык-төлек сәнәгате өчен әсбап-җиһазларны эшләп чыгару үсеш алган (Бакы, Гәнҗә, Мингечаур, Хәнкәнди, Нахчыван, Куба).

Транспорт

Тимер юллар онзынлыгы — 2 мең километрдан артык, автомобиль юллары озынлыгы як. 36,7 мең км, шуларның 32 мең км каты түшәмәле. Диңгез транспортының әһәмияте зур. Төп порты булы Бакы санала. Бакы — Төрекмәнбашы диңгез борамы бар. Көймәләр йөрешле елгасы — Кура елгасы. Бакы — Батуми һәм Әли-Бәйрәмле (Ширван) — Бакы нефть үткәргече, Каратау — Акстафа, Каратау — Сумгает газүткәргечләре бар. Бакыда метрополитен төзелгән.

Дәүләт төзелеше

Азәрбайҗан — республика. Дәүләт башлыгы — президент. Ул гомумхалык тавыш бирү юлы белән биш елга сайланыла. Канунбирү хакимиятне парламент (Милли мәҗлес), башкарма хакимиятне Вәзирләр Кабинеты гамәлгә ашыра.

Азәрбайҗан президентлары:

• 
  Аяз Мөтәлибов (30 август 1989 — 6 март 1992)
• Әбүлфәз Илчебәй (16 июнь 1992 — 1 сентябрь 1993)
  Әбүлфәз Илчебәй (16 июнь 1992 — 1 сентябрь 1993)
• 
  Һейдәр Әлиев (3 октябрь 1993 — 31 октябрь 2003)
• 
  Илһам Әлиев (31 октябрь 2003 — …)

Дин

Азәрбайҗан Конституциясенең 7нче статьясы нигезендә, ил дөньяви дәүләт дип игълан ителгән. 19нчы статьяда диннең дәүләттән аерылуы һәм закон каршында барлык диннәрнең тигезлеге, шулай ук дәүләт мәгариф системасының дөньяви характеры турында әйтелгән. 2010 елгы сораштыруда азәрбайҗаннарның яртысы гына: «Дин сезнең көндәлек тормышыгызның мөһим өлеше булып торамы?» — дигән сорауга уңай җавап биргән. Ислам илнең сәяси өлкәсендә чикләнгән роль уйный. Азәрбайҗан парламенты чит илдә дини белем алган затларга Азәрбайҗанда ислам йолаларын гамәлгә ашыруны, шулай ук мәчетләрдән башка урыннарда дини атрибутиканы, флагларны һәм лозунгларны күрсәтүне тыючы законнар кабул иткән. Гашура гамәлләре шулай ук тыелган. Азәрбайҗан хөкүмәте чит илләрдә барган сугышларда катнашучы азәрбайҗанлыларны гражданлыктан мәхрүм итү турында закон кабул иткән^[40]. Рәсми мәгълүматлар буенча, Азәрбайҗан халкының (10 047 мең кеше) 96,90 % ы (9 735 мең кеше) — Ислам дине тарафдары (2020)^[41]. Азәрбайҗан мөселманнарының 85 % ы шигыйлар (җәфәрлек мәзһәбе), 15 % ы (кайбер чыганакларда: 35 — 40 % ы^[42]) сөнниләр (хәнәфи мәзһәбе). Азәрбайҗан, Ираннан соң, шигый халкы саны буенча дөньяда икенче урында тора. Баку һәм Ленкорань тирәсендәге авыллар шигыйлыкның үзәге булып санала. Илнең кайбер төньяк төбәкләрендә сәләфилек хәрәкәте берникадәр таралыш алган. Ил халкының 4 % ы — башка диннәр вәкилләре (Христианлык, яһүдиләр, Һинд дине, бәһаи һ. б.), атеистлар һәм агностиклар. Хәзерге вакытта Азәрбайҗанда 2246 мәчет, 13 чиркәү һәм 7 синагога бар.

• Азәрбайҗанда ислам
• Азәрбайҗанда Һинд дине