Мартирос Сарьян

Мартирос Сергеевич Сарьян (әрм. Մարտիրոս Սերգեյի Սարյան; 1880 елның 16 (28) феврале, Нахичевань-на-Дону, Екатеринослав губернасы, Россия империясе — 1972 елның 5 мае, Ереван, Әрмән ССР, ССРБ) — әрмән һәм совет рәссамы, пейзаж остасы, график, сценографчы^[5]. ССРБ халык рәссамы (1960). Социалистик Хезмәт Каһарманы (1965). Ленин (1961) һәм икенче дәрәҗә Сталин премиясе лауреаты (1941).

Мартирос Сарьян
Туган телдә исем	әрм. Մարտիրոս Սարյան
Туган	16 (28) февраль 1880[1] Нахичевань-на-Дону[d], Екатеринослав губернасы, Россия империясе[2][1]
Үлгән	5 май 1972(1972-05-05)[2][3][4][…] (92 яшь) Ереван, Әрмән Совет Социалистик Республикасы, СССР[2][1]
Күмү урыны	могила Мартироса Сарьяна[d]
Яшәгән урын	Әрмән Совет Социалистик Республикасы
Ватандашлыгы	Россия империясе  СССР
Әлма-матер	Василий Иванович Суриков исемендәге Мәскәү дәүләт академия сәнгать институты[d]
Һөнәре	рәссам, сәясәтче, иллюстратор
Балалар	Лазарь Сарьян һәм Sargis Saryan[d]
Мартирос Сарьян Викиҗыентыкта

Нигездә, символизм һәм фовизм стильләрендә эшли^[6]. Рәссамның иҗаты әрмән совет рәсем сәнгате милли мәктәбен торгызуда әйдәп баручы роль уйный.

Тормыш юлы

Мартирос Сарьян 1880 елның 16 (28) февралендә Нахичвани-на-Донуда (хәзер Ростов-на-Дону чигендә) патриархаль әрмән гаиләсендә туа.

1895 елда шәһәр училищесын тәмамлый. 1897 елдан 1904 елга кадәр Мәскәү сынлы сәнгать, скульптура һәм сәнгать училищесында (хәзер В. И. Суриков исемендәге Мәскәү сәнгать институты), шул исәптән Валентин Серов һәм Константин Коровин остаханәләрендә белем ала. 1901—1904 елларда Лори, Ширак, Эчмиадзин, Ахпат, Санаин, Ереван һәм Севанда булып, тарихи ватанына сәфәр кыла.

Рәссам Мартирос Сарьян (аста сулдан икенче) 1902 елда әрмән Санаин монастыренда хачкар белән янәшә

Ростов-на-Дону. 1919—1921 елларда Мартирос Сарьян яшәгән йорт.

А. Сарксян, М. Сарьян, А. Даниэлян, С. Мартиросян, А. Исаакян, В. Вагаршян

1900 елларда «Зәңгәр роза», «Рус рәссамнары берлеге», «Сәнгать дөньясы», «Дүрт сәнгать» сәнгать берләшмәләре күргәзмәләрендә катнаша. Рәссам стиленә Поль Гоген һәм Анри Матисс рәсем сәнгате көчле йогынты ясаган.

1910 елдан 1913 елга кадәр Төркия, Мисыр һәм Иранга берничә сәфәр кыла. 1915 елда Төркия Армениясеннән качакларга ярдәм итү өчен Эчмиадзинга килә. 1916 елда Тифлиска килә һәм әрмән язучысы Газарос Агаянның кызы Лусик Агаянга өйләнә. Шул вакытта ук Әрмән рәссамнары җәмгыятен һәм «Әрмән рәссамнар берлеге»н оештыруда катнаша.

1917 елгы Октябрь революциясеннән соң гаиләсе белән Россиягә килә. 1918—1919 елларда Нахичвани-на-Донуда яшәгән. Ростов-на-Донуда Әрмән туган якны өйрәнү музее оештыру инициаторы һәм беренче директоры була. «Театр остаханәсе» театры белән хезмәттәшлек итә.

1921 елда Әрмәнстанның Халык комиссарлары советы рәисе Александр Мясникян чакыруы буенча Әрмәнстанга күчә. Шул вакыттан бирле гомерен аның табигатен ясауга багышлый. Бу елларда башкарылган эшләр арасында — Совет Әрмәнстан гербын булдыру һәм беренче әрмән дәүләт театрының занавесын ясау.

1926—1928 елларда рәссам Парижда яши һәм эшли. 1928 елда Парижның Жерар галереясендә куелган эшләрнең зур өлеше корабтагы янгын вакытында янган.

1930 елларда рәссам иҗатының төп темасы булып Әрмәнстанның табигате кала. Шулай ук күпсанлы портретлар иҗат итә («Р. Н. Симонов», «А. Исаакян», «Палитралы автопортрет») һәм натюрмортлар («Көзге натюрморт»). Шулай ук китап графигы («Әрмән халык әкиятләре») һәм театр рәссамы (Александр Спендиаров исемендәге опера һәм балет театрында Александр Спендиаровның «Алмаст» операсына, Аро Степанянның «Батыр Назар», Армен Тигранянның «Давид бәк», Эдуардо де Филиппоның «Филумена Мартурано» һ. б. декорацияләр һәм костюмнар) буларак эшли.

1937 ел башында Әрмәнстанның НКВД органнары тарафыннан музейлардан алып, рәссамның 12 хезмәтен турында карар кабул ителә. «Шагыйрь Егише Чаренц портреты» әсәрен яшереп, гомер өчен куркыныч белән музей хезмәткәрләре коткарып кала^[7].

ССРБ Академия художеств академигы (1947). ССРБ Рәссамнар берлеге әгъзасы. Әрмән ССР Рәссамнар берлеге рәисе (1947—1951). 1956 елдан Әрмән ССР ФА хакыйкый әгъзасы.

2-4 чакырылыш ССРБ Югары Советы депутаты (1946—1958). 1959 елдан Әрмәнстан ССР Югары Советы депутаты.

Мартирос Сарьян 1972 елның 5 маенда Ереванда вафат була^[8][9] (башка чыганаклар буенча — 1976 елның 14 ноябрендә^[10]). Комитас исемендәге парк пантеонында җирләнгән.

Гаилә

• Улы — Лазарь Мартирос улы Сарьян (1920—1998), композитор, педагог. ССРБның халык артисты (1990).

Бүләкләр һәм исемнәр

• Социалистик Хезмәт Каһарманы (1965);
• Әрмән ССР халык рәссамы (1926)^[11];
• ССРБның халык рәссамы (1960);
• Икенче дәрәҗә Сталин премиясе (1941) — Ереван опера театрында Александр Спендиаровның «Алмаст» опера спектаклен бизәү өчен;
• Ленин премиясе (1961) — «Минем Туган илем», «Армения» (1923), «Туманян тауларында Кариндж авылы колхозы» (1952), «Арарат үзәнендә мамык җыю» (1949), «Лалвар» (1952), «Двиннан Арарат үзәне», «Двиннан Арарат» (1952), «Бюракан»(1952) картиналар циклы өчен;
• Әрмән ССР Дәүләт премиясе (1965);
• Дүрт Ленин ордены (1945, 1950, 1965, 1970);
• Кызыл Байрак Хезмәт ордены (1936);
• Хөрмәт Билгесе ордены (1939);
• «Кавказны саклаган өчен» медале (1944);
• «1941—1945 еллардагы Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен» медале (1945);
• Гюмриның Мактаулы гражданины (1964).

Хезмәтләр

Рәссам эшләре урнашкан:

• Мартирос Сарьян музей-йорты, Ереван;
• Таганрог сәнгать музее, Таганрог^[12];
• В. И. Суриков исемендәге Красноярск дәүләт сәнгать музее, Красноярск;
• Әрмәнстанның милли картиналар галереясе, Ереван;
• Дәүләт Третьяков галереясе, Мәскәү;
• Көнчыгыш Музее, Мәскәү;
• Дәүләт Рус музее, Санкт-Петербург;
• Рус сәнгате милли музее, Киев.

Төп әсәрләре

• «Урам. Төш», 1911
• «Константинополь этләре», 1911
• «Натюрморт. Виноград», 1911
• «Сазлы әрмән хатыны» 1915
• «Әрмән авылында», 1901
• «Әкиятләр һәм әкиятләр», акварель циклы, 1903—1908
  • «Әкият», 1904
  • «Король с дочерью», 1904
  • «Арарат тавы төбендә», 1904
  • «Чишмә янында», 1904
  • «Кояш тылсымы», 1905
  • «Ахурян тарлавыгында», 1905
  • «Комета», 1907
  • «Тауларда кичә», 1907
  • «Күләгәдә», 1908
  • «Кое янында», 1908
• «Сыртланнар», 1909
• «Автопортрет», темпера, 1909
• «Җиләк-җимеш лавкасы», 1910
• «Хөрмә җимеше пальмасы», темпера, 1911
• «Иртә. Яшел таулар», 1912
• «Калаки чәчәкләре», 1914
• «Цатурян шагыйре портреты», 1915
• «Шамирам тавы», 1922
• «Ереван», 1923
• «Әрмәнстан таулары», 1923
• «Әрмәнстан», 1923
• «Чуарлы пейзаж», 1924
• «Гәзәлләр», 1926
• «Чишмәгә», 1926
• «А. Таманян архитекторы портреты», 1933
• «Әрмән халык әкиятләре» җыентыкларына иллюстрацияләр, 1930, 1933, 1937
• «Тау пейзажы», 1942
• «Палитралы автопортрет», 1942
• «Апрель пейзажы», 1944
• «Бжни. Ныгытма», 1946
• «Туманян тауларында Кариндж авылы колхозы», 1952
• «Армутлар», 1957
• «Җир», 1969
• «Р. Н. Симонов портреты»
• «А. С. Исаакян портреты»
• «Чәчәкләр һәм җиләк-җимешләр»
• «Арарат үзәне»

Галерея

• Кайбер хезмәтләре
• 
  Автопортрет, 1907
• 
  «Кое янында, эссе көн», 1908
• 
  «Эссе. Йөгерүче эт», 1909
• 
  «Диңгез. Сфинкс», 1908
• 
  «Җәяүле хатын-кыз», 1911
• 
  «Әрмәнстан»

Хәтер

• 1970 елда «Балалар әдәбияты» нәшриятында Дмитрий Голубковның «Игелекле кояш: рәссам Мартирос Сарьян турында повесть» китабы чыга^[13].
• Ереванда рәссамга һәйкәл куелган. Шулай ук шәһәрнең үзәк урамнарының берсе аның исемен йөртә. Бер йортта мәгълүмати табличка урнаштырылган.
• 2000 һәм 2005 елларда рәссамга багышланган Әрмәнстанның почта маркалары чыгарыла.
• Рәссамның рәсеме 20000 әрмән драмы номиналлы банкнотага урнаштырылган.
• Ростов-на-Донуда, Нахчыванда урамнарның берсе аның исеме белән аталган. Урамда шулай ук рәссамга һәйкәл дә бар.
• Чалтырь авылында (Мясниковский районы) балалар сәнгать мәктәбе 2009 елдан (рәссамның 130 еллыгы алдыннан) М. Сарьян исемен йөртә.
• Рәссамга Сергей Шервинскийның «Сарьян остаханәсендә» (1985) шигыре багышланган.
• Мәскәүдә, Карманиц тыкрыгы буенча 2/5 нче йортта рәссамның 1937—1970 елларда яшәгән һәм иҗат иткән истәлек тактасы урнаштырылган.

• Маркалар, конвертлар, банкноталар
• 
  Әрмәнстанның сәнгать әһелләре портретлары белән почта маркалары блогы: Комитас, Хачатурян, Сарьян, Тертерян, Спендиарян, Горки, Аветисян, Орбели, Симонян
• 
  ССРБ почта конверты, 1979 год
• 
  Әрмәнстан банкнотасы

Сочинениеләр

• Сарьян М. С. Из моей жизни. — 2-е изд. — М., 1971.

Библиография

• Волошин М. А. Сарьян // Аполлон. — 1913.
• Михайлов А. И. Мартирос Сергеевич Сарьян. — М., 1958.
• Дрампян Р. Сарьян. — М., 1964.
• Зурабян Т. С. Краски разных времён. — Советская Россия, 1970.
• Зурабян Т. С. Сама Армения. — Советская Россия, 1970.
• Каменский А. А. и др. Мартирос Сарьян. Альбом. — Л.: Аврора, 1987. — 340 с.
• Раздольская В. И. Мартирос Сарьян. — Л.: Аврора, 1998. — 160 с. — ISBN 5-7300-0669-1
• Давтян Л. Константинополь Сарьяна // Иные берега. — 2010. — № 3 (19).
• Голубков Д. Н. Доброе солнце. — М.: Детская литература, 1970. — 134 с.
• Ломизе И. Е. Мартирос Сарьян. — М.: ЮниПресс СК, 2007. — 30 с. — (Великие имена. № 32). — 120 000 экз.
• Kamensky A. Martiros Saryan: Paintings Watercolors, Drawings, Book Illustrations, Theatrical Design. — Aurora Art Publishers, 1987. — 600 с.

Кинода

1965 елда «Арменфильм» студиясендә Лаэрт Вагаршянның «Мартирос Сарьян» документаль фильмы төшерелә, анда, «Кино сәнгате» журналы авторы сүзләренә караганда, рәссам һәм аның картиналары төшерү объектлары гына түгел, ә гамәлдәге затлар да була^[14].