Сембер өлкәсе

Сембе́р өлкәсе́ (рус. Ульяновская область) – Россия Федерациясенең Европа өлешендәге субъекты. Идел буе федераль бүлгесенә керә.

Сембер өлкәсе
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	19 гыйнвар 1943
Гимн	Ульян өлкәсе гимны[d]
Шигарь тексты	Опора души и державы
Дөнья кисәге	Европа
Дәүләт	Россия
Башкала	Сембер
Административ-территориаль берәмлек	Россия[1]
Сәгать поясы	UTC+04:00 һәм Европа/Ульяновск[d][2]
Геомәгълүматлар	Data:Russia/Ulyanovsk Oblast.map
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Губернатор Ульяновской области[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Алексей Русских[3]
Канунбирү органы	Сембер өлкә законнар чыгару җыелышы[d]
Халык саны	1 172 782 (2024)
Нәрсә белән чиктәш	Чуашстан, Татарстан, Самар өлкәсе, Сарытау өлкәсе, Пенза өлкәсе һәм Мордовия
Кулланылган тел	эрзя теле
Бүләкләр
Мәйдан	37 300 км²
Рәсми веб-сайт	ulgov.ru​(рус.)
Һәйкәлләр исемлеге	список памятников культурного наследия Ульяновской области[d]
Феноменның икътисады	экономика Ульяновской области[d]
Җирле телефон коды	8422
Номер тамгасы коды	73 һәм 173
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
Сембер өлкәсе Викиҗыентыкта

Өлкә үзәге – Сембер каласы.

География

Чиктәшлек

Як	Россия субъекты
Төньяк	Татарстан, Чуашстан
Көнчыгыш	Самар өлкәсе
Көньяк	Сарытау өлкәсе
Көнбатыш	Мордовия республикасы, Пенза өлкәсе

Сембер өлкәсе Россия Европа өлешенең Көньяк-көнбатыш өлешендә урнаша. Идел өлкә территорияне калку Уңъягына һәм иңкү Сулъягына бүлә.

Уңүяк өлешен Идел буе калкулыгының өлешләре (Ундыр, Кременки һәм Сенгилей таулары, биеклекләр 363 метрга кадәр җитәләр) биләп тора, сулъягын исә сөзәк-какулыклы тигезлек биләп тора.

Климат

Климат — уртача континенталь; гыйнварның урта температурасы — -13 °С, июльнең урта температурасы — +19 °С. Уртача еллык явым-төшем күләме — 300-500 мм. Вегетация чоры якынча 180 көнне тәшкил итә.^[4]

Гидрография

Төп елгалар: Идел (Куйбышев сусаклагычы, көньягында — Сарытау сусаклагычы), Сыры, Зөя, Олы Чирмешән.

Туфраклар, үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы

Туфраклар — күбесенчә кара туфраклар. Өлкәс күбесенчә урманлы дала зонасында урнаша. Урманнар территориянең 25% өлешне биләп торалар.

Хайваннар дөньясы: поши, тиен, сусар, ак куян, һ.б.

Тарих

VIII — IX гасырларда хәзерге Сембер өлкәсе территориясе Идел буе Болгары составына керә. XIV гасырның ахырында — XV гасыр башында, Тамерлан һөҗүменнән, хәзерге Сембер өлкәсе территорияләр җирләр ташландырылылар. XV гасырда бу җирләр Казан ханлыгы составына, XVI гасырда Россия составына керәләр.

1640-елларда Карсун-Сембер засека сызыгы төзелә.

1780 елда Сембер калгайлыгы, 1796 елда ул Сембер губернасына үзгәртеп корыла.

1924 елда Сембер шәһәренә Ульяновск исеме кушыла, губернага да Ульяновск губернасы исеме кушыла. 1928 елда Ульяновск губернасы юкка чыгарыла, ә аның территориясе Урта Идел өлкәсе (1929 елдан — Урта Идел крае, 1935 елдан — Куйбышев крае, 1936 елдан — Куйбышев өлкәсе) составына кертелә.

1943 елда Куйбышев һәм Пенза өлкәсе районнарыннан Сембер өлкәсе оештырыла.

Халык

Милли состав

Халык	1959[5]		1970[6]		1979[7]		1989[8]		2002[9]		2010
	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%
руслар	868 559	77,7%	930 882	76,0%	948 482	74,8%	1 016 815	72,8%	1 004 588	72,6%	901 272	73,6%
татарлар	96 918	8,7%	122 409	10,0%	134 765	10,6%	159 093	11,4%	168 766	12,2%	149 873	12,2%
чуашлар	59 682	5,3%	78 062	6,4%	92 394	7,3%	116 539	8,3%	111 316	8,0%	94 970	7,8%
мордва	73 017	6,5%	69 644	5,7%	64 016	5,0%	61 061	4,4%	50 229	3,6%	38 977	3,2%
башкалар	19 183	1,7%	23 751	1,9%	28 108	2,2%	42 685	3,1%	47 912	3,5%	39 817	3,3%
барлык	1 117 359	100,0%	1 224 748	100,0%	1 2677 65	100,0%	1 396 193	100,0%	1 382 811	100,0%	1 292 799	100,0%

Торак пунктлар

Сембер өлкәсе торак пунктлары

Карау • Бәхәс • Үзгәртү Сембер Мәләкәс	№	Шәһәр	Халык саны	№	Шәһәр	Халык саны	Карау • Бәхәс • Үзгәртү Инза Ишәй
	1	Сембер	613 793	11	Майна	7 109
	2	Мәләкәс	122 549	12	Сенгилей	6 959
	3	Инза	18 547	13	Сурское	6 852
	4	Барыш	17 149	14	Вешкайма	6 620
	5	Новоульяновск	16 032	15	Иске Майна	6 520
	6	Чардаклы	11 437	16	Николаевка	6 385
	7	Новоспасское	11 075	17	Мулловка	6 166
	8	Ишәй	10 380	18	Яңа Майна	5 946
	9	Кузоватово	8 025	19	Базарлы Сызган	5 715
	10	Карсун	7 748	20	Иске Кулаткы	5 685
2010 елның җанисәбе буенча

Татарлар Сембер өлкәсенең ике районында күпчелек тәшкил итә (Иске Кулаткы районында абсолют күпчелек, Яңа Малыклы районында чагыштырма күпчелек тәшкил итә).

Административ-территориаль бүленеш

Төп мәкалә: Сембер өлкәсе административ-территориаль бүленеше

Сембер өлкәсендә 21 район. Районнар исемлеге

1. Базарлы Сызган районы
2. Барыш районы
3. Вешкайма районы
4. Инза районы
5. Карсун районы
6. Кузоватово районы
7. Майна районы
8. Мәләкәс районы
9. Николаевка районы
10. Яңа Малыклы районы
11. Яңа Спас районы
12. Павловка районы
13. Радищев районы
14. Сенгилей районы
15. Кулатка районы
16. Иске Майна районы
17. Сыры районы
18. Тирәнкүл районы
19. Сембер районы
20. Чынлы районы
21. Чардаклы районы

Икътисад

Сәнәгать

Специализациянең төп тармагы — машиналар төзү (авиация төзү, приборлар төзү, станоклар төзү, автомобильләр төзү) (сәнәгый җитештерүнең күләменнән 56 процент өлеше). Сәнәгый җитештерүнең күләменнән 80% өлеше Сембердә һәм Мәләкәстә тупланган. Сембер өлкәсендә Россия автобусларның 95% һәм йөк автомобильләрнең 10% өлеше җитештерелә. 1941 елда, Мәскәүдән эвакуацияләнгән ЗИЛ заводы нигезендә Ульяновск автомобиль заводы барлыкка килә. Шулай ук Сембердә «Авиастар-СП» авиация заводы (Ан-124 «Руслан» һәм Ту-204 самолётлар җитештерү) урнаша. Хәрби-сәнәгать комплексына Ульяновск механика заводы керә.

Сенгилей һәм Новоульяновск шәһәрлерендә цемент заводлары урнашалар. Мәләкәстә автоагрегатлар заводы урнаша.

Авыл хуҗалыгы

Авыл хуҗалыгының төп тармагы — ит-сөт терлекчелеге. Шулай ук дуңгызчылык, сарыкчылык да бар.

Транспорт

Авиация транспорты

• «Ульяновск-Восточный» халыкара аэропорты

Автомобиль транспорты

Федераль һәм региональ әһәмиятле автоюлларның гомуми озынлыгы — 4904,5 км, шул исәптә федераль автоюллар озынлыгы — 431,7 км, регион автоюллар озынлыгы — 4472,8 км. Өлкәнең көньяк өлешне М5 «Урал» трассаның өлеше кисеп үтә.

Тимер юл транспорты

Сембер өлкәсе территориясендә тимер юл ташуларны Куйбышев тимер юлының Ульяновск бүлекчәсе башкара.

Өлкәдә туганнар

• Владимир Ленин (1870 — 1924) — Россия империясе һәм ССРБ сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, революционер, ССРБ нигезләүчесе.
• Александр Керенский (1881 — 1970) — Россия сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, Вакытлы хөкүмәте министр-рәисе.

Моны да карагыз

• Сембер губернасы