Мордовия

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Мордовия Республикасы (мокш., эрз. Мордовия Республикась; рус. Республика Мордовия) — Россия Федерациясе субъекты. Идел буе федераль бүлгесенә керә. Республика башкаласы — Саранск шәһәре.

Мордовия
мукш. Мордовия Республикась эрз. Мордовия Республикась рус. Республика Мордовия
Байрак	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	25 декабрь 1993
Рәсми тел	рус теле, мукшы теле һәм эрзя теле
Гимн	Мордовия гимны
Дөнья кисәге	Европа
Дәүләт	Россия
Башкала	Саранск
Административ-территориаль берәмлек	Россия[1]
Сәгать поясы	MSD, Европа/Мәскәү[d][2] һәм UTC+03:00
Геомәгълүматлар	Data:Russia/Mordovia.map
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Мордовия республикасы башлыгы[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Артем Здунов
Канунбирү органы	Мордовия республикасы дәүләт җыелышы[d]
Халык саны	778 965 (1 гыйнвар 2021)
Моның хуҗасы	Мордовия Арена
Нәрсә белән чиктәш	Түбән Новгород өлкәсе, Чуашстан, Сембер өлкәсе, Пенза өлкәсе һәм Рязань өлкәсе
Алыштырган	Мордва Автономияле Совет Социалистик Республикасы
Кулланылган тел	мукшы теле
Бүләкләр
Мәйдан	26 200 км²
Рәсми веб-сайт	e-mordovia.ru​(рус.)
Феноменның икътисады	Мордовия икътисады[d]
Номер тамгасы коды	13 һәм 113
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Мордовиядә җирләнгәннәр[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	Төркем:Мордовия күренешләре[d]
Мордовия Викиҗыентыкта

География

Чиктәшлек

Як	Россия субъекты
Төньяк	Ηижгаp өлкәсе
Төньяк-көнчыгыш	Чуашия
Көнчыгыш	Сембер өлкәсе
Көньяк	Πинзə өлкәсе
Көнбатыш	Pәзән өлкәсе

Мордовия Көнчыгыш Яypyпa тигезлегенең көнчыгышта урнаша; республиканың көнбатыш өлеше Ока-Дон тигезлегендә урнаша, үзәк һәм көнчыгыш өлешләре — Идел буе калкулыгында урнаша.

Мордовия Республикасы — Мәскәүгә иң якын Россия республикасы.

Климат

Климат — уртача континенталь, гыйнварның уртача температурасы — -11 °С, июльнең уртача температурасы — +19 °С.

Гидрография

Гидрографик ягыннан Мордовия ике өлешкә бүленә: көнбатыш өлеше — Мокша бассейны (республика террриториянең 53 % өлеше), көнчыгыш өлеше — Сыры бассейны (47 % өлеше). Төп елгалар — Мокша, Сыры, Сивинь, Исса, Вад, Парца, Алатырь, Инсар, Пьяна.

Тарих

1928 елның 16 июлендә — Мордва бүᴫгеы оештырыла;

1930 елның 10 гыйнварында — Мордва автономияле өлкәсе;

1934 елның 20 декабрендә — Мордва Автономияле Совет Социалистик Республикасы;

1991 елдан — Мордва Совет Социалистик Республикасы;

1993 елдан — Мордовия Республикасы.

Бүләкләр

• Ленин ypдиʜы (11 декәбеp 1965)
• Ленин ypдиʜы (10 июль 1985)
• Үктәбеp Револүциясе ypдиʜы (1980)
• Халыклар дуслыгы ypдиʜы (29 дᴎкәбеp 1972)

Халык

Милли cастaф

Народ	1939[3]	1959[4]	1970[5]	1979[6]	1989[7]	2002[8]	2010[9]
руслар	719 117 (60,5 %)	590 557 (59,0 %)	606 817 (58,9 %)	591 212 (59,7 %)	586 147 (60,8 %)	540 717 (60,8 %)	443 737 (53,4 %)
мaрдьıвалар (мукшылар һәм эрзәләр)	405 031 (34,1 %)	357 978 (35,8 %)	364 689 (35,4 %)	338 898 (34,2 %)	313 420 (32,5 %)	283 861 (31,9 %)	333 112 (40,0 %)
татарлар	47 386 (4,0 %)	38 636 (3,9 %)	44 954 (4,4 %)	45 765 (4,6 %)	47 328 (4,9 %)	46 261 (5,2 %)	43 392 (5,2 %)

Торак пунктлар

Мордовиянең эре торак пунктлары

Карау • Бәхәс • Үзгәртү Саранск Саранск	№	Шәһәр	Халык саны	№	Шәһәр	Халык саны	Карау • Бәхәс • Үзгәртү Темников
	1	Саранск	297 425	11	Инсар	8 687
	2	Рузай	47 529	12	Луховка	8 638
	3	Ковылᴋᴎнa	21 347	13	Ләмбрә	8 457
	4	Комсомольсᴋи	13 513	14	Явас	7 917
	5	Зубова Поләна	10 310	15	Темников	7 247
	6	Краснослободск	10 151	16	Олы Березники	6 393
	7	Чамзинка	9 465	17	Әтәш	6 246
	8	Ромоданово	9 410	18	Ельники	5 905
	9	Ардатау	9 400	19	Ялга	5 672
	10	Тәрби	9 370	20	Тургенево	5 260
2010 елның җанисәбе буенча

Административ бүленеше

Моны да карагыз: Мордовиянең административ-территориаль бүленеше

Муниципаль районнар

Мордовиянең административ бүленеше

№	Муниципаль берәмлек	Административ үзәге	Халык саны	Мәйдан
1	Ардату районы	Ардатау	28350	1192,5
2	Атюрьево районы	Атүрьево	9933	826,1
3	Әтәш районы	Әтәш	19476	1 095,8
4	Олы Березники районы	Олы Березники	13572	957,7
5	Олы Игнат районы	Олы Игнат	8439	834,2
6	Дубенки районы	Дубөнки	13684	896,9
7	Ельники районы	Ельники	11917	1056
8	Зубова Поляна районы	Зубова Поләна	60532	2710
9	Инсар районы	Инсар	13707	968,6
10	Ичалки районы	Кемля	20793	1265
11	Кадошкин районы	Кадошкин	7706	618,6
12	Ковылкин районы	Ковылкин	48000	2015,7
13	Кочкурово районы	Кочкурово	10640	816,46
14	Краснослободск районы	Краснослободск	26521	1379,4
15	Ләмбрә районы	Ләмбрә	32883	852
16	Рузай районы	Рузай	66537	1089,5
17	Ромоданово районы	Ромоданово	20347	820,8
18	Иске Шайгово районы	Иске Шайгово	13604	1419,4
19	Темников районы	Темников	17397	1936,8
20	Теньгушево районы	Теньгушево	12494	845,94
21	Тәрби районы	Тәрби	21184	1128,92
22	Чамзинка районы	Чамзинка	31724	1009,5

Республика буйсынудагы шәһәрләр

• Саранск
• Рузай
• Ковылᴋᴎнa

Икътисад

Файдалы казылмалар

Фосфоритлар, янучан сәверташ, тимер рудасы, известьташ (Атемар чыганагы), цемент чималы (Чамзинка районы).

Сәнәгать

• ДУП РП «Лисма» — яктырту техниканы җитештерү;
• Рузай химик машиналар төзү ɜавуᴛы — тимер юл вагоннарны җитештерү;

һ.б.

Транспорт

• Транссебер магистраленең «тарихи» юнәлеше, Рузай эре локомотивлар һәм вагоннар депосы, Саранск вагоннар депосы, Красный Узел вагоннар депосы.
• Ике эзәкле ᴎᴫᴎкᴛepификацияләнгән Красный Узел — Саранск — Рузай — Πинзə тимер юлы.
• Бер эзәкле Красный Узел — Канаш, Красный Узел — Арзамас һәм Кустарөвка — Вернадовка тимер юллары.
• Саранск аэропорты
• М5 «Урал» юлның өлеше.