Сүрия

Сүрия (гарәп. سُورِيَا‎), Сирия, рәсми атамасы — Сүрия Гарәп Респу́бликасы^[39] (ٱلْجُمْهُورِيَّةُ ٱلْعَرَبِيَّةُ ٱلسُّورِيَّةُ‎) — Азиядә урнашкан дәүләт.

Сүрия
гарәп. الجمهورية العربية السورية‎ гарәп. سوريا‎ көрд. Komara Erebî ya Sûriyê
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	8 март 1920
Рәсми исем	الجمهورية العربية السورية, la République arabe syrienne[1], Syrian Arab Republic[2], سوريا, Syria[3], Republik Arab Syria, Syria һәм Suriye Arap Cumhuriyeti
Катнашучы	Мисыр-Исраил сугышы (1967-1970)[d]
Гомер озынлыгы	72 ел[4]
Демоним	Syrian, szír, Siriano, Süriyänan, سوري, سورية, سوريون, сирийцы, sirià, siriana, sirians, סורי, סורית, sirieni, sirian, siriancă, সিরিয়, siriano, siriana, siriani, siriane, suri, siriu, siria, Siriano, سوری, Syrien[1], Syrienne[1], Syrerin, Syrer, siriani, siriana, siriane, sirian, سوري, سورية, سوريين, سوريات, Siriach[5], сірыйцы, sûrî, Σῦρος һәм Suriyeli
Рәсми тел	гарәп теле
Гимн	Сүрия гимны
Мәдәният	Сүрия мәдәнияте[d]
Дөнья кисәге	Азия[6]
Дәүләт	Сүрия
Башкала	Димәшкъ
Сәгать поясы	UTC+03:00[7][8] һәм Asia/Damascus[d][9]
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Урта диңгез
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Левант
Территориясенә дәгъва итә	Франция
Иң көнчыгыш ноктасы	37°04′36″ с. ш. 42°22′34″ в. д.HGЯO
Иң төньяк ноктасы	37°19′06″ с. ш. 42°13′12″ в. д.HGЯO
Иң көньяк ноктасы	32°18′41″ с. ш. 36°50′17″ в. д.HGЯO
Иң көнбатыш ноктасы	35°35′09″ с. ш. 35°42′59″ в. д.HGЯO
Геомәгълүматлар	Data:Syria.map
Иң югары ноктасы	Хермон[d]
Иң түбән ноктасы	Тибериа күле[d]
Идарә итү формасы	катнаш төрдәге республика[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Сүрия президенты[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Сүрия премьер-министры[d]
Министрлар кабинеты	Сүрия министрлар кабинеты[d]
Башкарма хакимият	Сүрия хөкүмәте[d]
Канунбирү органы	Сүрия халык советы[d]
Югары мәхкәмә органы	Сүрия Югары конституция мәхкәмәсе[d]
Үзәк банкы	Сүрия үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Йәмән, Согуд Гарәбстаны, Исраил, Кытай, Үрдүн, Әрмәнстан, Россия, Гыйрак, Катар, Корея Халык Демократик Республикасы[10], Ливан, Мисыр, Америка Кушма Штатлары, Япония, Греция, Төркия, Европа Берлеге, Франция, Болгария, Хорватия, Дания, Малайзия, Пакьстан, БГӘ, Һиндстан, Сербия, Бангладеш, Гыйрак Көрдстаны[d], Германия һәм Марокко
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Гарәп Лигасы, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Африка икътисади үсеше өчен гарәп банкы[d], Икътисади һәм социаль үсеш өчен гарәп фонды[d], Гарәп валюта фонды[d], Ислам хезмәттәшлеге оешмасы, Интерпол[11][12], ХКТО[d][13][14], Халыкара гидрография оешмасы[d][15], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[16], Бөтендөнья почта берлеге[17][18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][19], OIPC[d], Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22] һәм Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][23]
Балигълык яше	18 яшь
Никахка керү яше	18 яшь
Мәҗбүри белем алуның минималь яше	6 яшь
Мәҗбүри белем алуның максималь яше	15 яшь
Халык саны	23 865 423 (2024)[24]
Ир-ат халкы	11 981 578[24]
Хатын-кыз халкы	11 883 845[24]
Административ бүленеше	Дамаск[d], Дамаск[d], Эль-Кунейтра[d], Даръа[d], Эс-Сувейда[d], Хомс[d], Тартус[d], Латакия[d], Хама[d], Идлиб[d], Халеб[d], Ракка[d], Дайр-эз-Заур[d] һәм Эль-Хасака[d]
Су өслеге өлеше	1,1 процент
Акча берәмлеге	Сүрия фунты[d][25]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,577[26]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,553[27]
Нәрсә белән чиктәш	Төркия, Исраил, Гыйрак, Үрдүн һәм Ливан
BTI Governance Index	1,21[28]
BTI Status Index	1,54[28]
Мәктәптә укымаган балалар саны	2 416 365[29]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][30]
Челтәр көчәнеше	220 вольт[31]
Электр аергычы төре	Europlug[d][31], CEE 7/5[d][31] һәм L төре[d][31]
Алыштырган	Баасистская Сирия[d][32]
Кулланылган тел	заманча әдәби гарәп теле[d], Млахсо[d], гарәп теленең Мосул диалекты[d], гарәп теленең Нәҗд диалекты[d], курманҗи теле[d], гарәп теленең Гыйрак диалекты[d], туройо теле[d], Western Neo-Aramaic[d], Төньяк Ливан гарәпчәсе[d], инглиз теле һәм француз теле
Мәйдан	185 180 ± 1 км²
Һәштәге	Syria[33] һәм syria
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.sy
Тематик география	Сүрия географиясе[d]
Феноменның икътисады	Сүрия икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Сүрия халкы[d]
Мәзһәб	Мәлики мәзһәбе[34]
Travel advisory category	Level 4 Evacuation Advisory[d]
Джини коэффициенты	37,5[35]
Тулаем туулар коэффициенты	2,95[36]
Шәһәр халкы	12 560 283[4]
Авыл халкы	9 564 966[4]
Демократия индексы	1,43[37]
Туым күрсәткече	20,531[4]
Үлем күрсәткече	5,033[4], 4,99[4], 5,117[4] һәм 5,047[4]
Илнең мобиль коды	417
Илнең телефон коды	+963
Халыкара префикс	0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112[d][38], 110[d][38] һәм 113[d][38]
Илнең GS1 коды	621
Номер тамгасы коды	SYR
Диңгездәге идентификацияләү номеры	468
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Сүриядә җирләнгәннәр[d]
Сүрия Викиҗыентыкта

Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Сүрия (мәгънәләр) битенә күчегез.

1963 елдан 2024 елга кадәр ил «Баас» партиясе һәм аның союздашлары хакимлеге астында булган. 2011 елда Сүриядә рәсми хөкүмәт тарафдарлары («Баас» һәм Бәшәр Әсәд), Кораллы оппозиция, көрдләрнең автоном администрациясе һәм Сүрия Демократик Көчләре (СДС), Ислам дәүләте (ИД) һәм күп санлы башка исламчылык төркемнәре арасында чит ил хәрби тыкшынуы белән озатылып барган Гражданнар сугышы башланган (Кара: Төркия-Сүрия конфликты, Россиянең, АКШ һәм аларның союздашларының Сириядәге хәрби операциясе). 2024 елның декабрендә оппозицион көчләр коалициясенең һөҗүм операцияләре сериясе берничә эре шәһәрне, шул исәптән Дамаскны да кертеп, басып алуга һәм Әсәд режимының җимерелүенә китергән^[40].

Халык

Илдә нигездә гарәпләр, көрдләр, төрекмәннәр, әрмәннәр, әссүриялеләр һәм чиркәсләр яши.

Дин

Сүрия — күбесенчә ислам иле; 2007 ел мәгълүматлары буенча, ил халкының 87 % ын мөселманнар тәшкил иткән. Аларның 74 % ы сөннилар (шәфигый, хәнәфи, хәнбәли мәзһәбләре), 13 % ы — шигыйлар (әләвияләр, исмәгыйлиләр, уникечеләр)^[41]. Бүген Сүриядә 2 миллионга якын (халыкның 11 % ы тирәсе) әләвия исәпләнә, һәм бу дини төркем вәкилләре Сүрия сәясәтендә һәм Сүрия хәрбиләрендә өстенлек итә. Сүриянең 2000―2024 еллардагы президенты Бәшәр Әсәд — әләвия нәселеннән шигый. Азчылык диннәр вәкилләренә христианнар (0,5 млн кеше) керә; шуның эченнән православлар (Антиохия (260 мең), Сүрия (195 мең), Рус православие чиркәүләре); Әрмән апостол чиркәве (150 мең); Ассирия Көнчыгыш чиркәве (70 мең); Католиклар (430 мең), протестантлар (40 мең). Кайчандыр зур җәмгыяте булган яһүд дине 90 кешегә калган. Бәһаи вәкилләре — 180, зәрдөштлек — 40 кеше.

• Сүриядә ислам

Идарә-җир төзелеше

14 губерния.

Тарих

• VII нче гасыр — Гарәп хәлифәтенә керә
• 1516–1918 — Госманлы империясе составында
• 1920–1943 — Франция мандатында
• 1958 елда — Мисыр белән берләшә
• 1961 елдан аерым республика
• 1967 елда Исраил аның кайбер жирләрен яулап ала. Озакламый алар кире кайтарыла.

Мәдәнияте

Әдәбияты

X—XI гасырлар

• Әбүләла әл-Мүәрри (973—1057)

Ватандашлар сугышы (2011 елдан)

2011 елның мартыннан Сүриядә Ватандашлар сугышы башлана. Башта Дәрья шәһәрендә, соңрак башка калаларда хакимияткә каршы чуалышлар башланып, соңрак алар сугышка әверелә.

2013 елда сугыш авыр кораллар белән дәвам итә. 500 мең сүрияле илдән качып китергә мәҗбүр була. Август аенда химик корал кулланылганы да билгеле.

Парламент сайлаулары

2025 елның 5 октябрендә Сүриядә Бәшәр Әсәдне бәреп төшергәннән соң беренче парламент сайлаулары узган. Сайлаулар турыдан-туры булмаган, парламентның 70 әгъзасы илнең вакытлы президенты Әхмәд әш-Шара тарафыннан билгеләнгән, тагын 140ы ил хөкүмәте тарафыннан формалаштырылган сайлау комиссияләре составыннан сайлаучылар тарафыннан сайланган. Бары тик сайлау коллегиясенә кергән кешеләр генә тавыш биргән. Парламентка 210 кеше сайланачак. Сүрия Хөкүмәте гомуми тавыш бирүне үткәрү «әлегә сайлаучыларны төгәл теркәү кыенлыклары аркасында мөмкин түгел» дип саный. Моннан тыш, илнең кайбер районнарында (көрдләр контролендә булган төньяк-көнчыгыш провинцияләр, шулай ук элегрәк «бәдәви^[d] кабиләләре һәм друзларның^[d] дини азчылыклары арасында бәрелешләр булган» көньяк территорияләр) турыдан-туры тавыш бирүне куркынычсызлык сәбәпләре аркасында кичектерергә туры килер иде. Башта парламент сайлаулары 15-20 сентябрьгә планлаштырылган булган. Әмма сайлау комиссиясе «логистик сәбәпләр аркасында» аларны октябрь башына күчергән^[42].