Тубыл

Тубыл (рус. Тобольск; себертат. Себертора) — Россия шәһәре. Төмән өлкәсенең Тубыл районы үзәге. Өлкә үзәге Төмәннән 240 чакрым читтә урнашкан. XVII–XIX гасырларда Себер башкаласы булып саналган.

Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Тубыл (мәгънәләр) битенә күчегез.

Тубыл
рус. Тобольск
Байрак[d]
Нигезләнү датасы	4 (14) июнь 1587[1][2]
Кушамат/тәхәллүс	Ангел Сибири[3] һәм Бывшая столица Сибирской губернии[3]
Дәүләт	Россия
Нәрсәнең башкаласы	Тубыл районы, Тубыл провинциясе[d], Тубыл шәһәре шәһәр бүлгесе, Тубыл гөбернәсе, Тубыл наместниклыгы[d], Себер губернасы[d], Тубыл өязе, Тубыл өлкәсе[d], Тубыл разряды[d], Тубыл округы[d] һәм Тубыл округы[d]
Административ-территориаль берәмлек	Төмән өлкәсе
Сәгать поясы	UTC+05:00
Башкарма хакимият башлыгы	Владимир Мазур[d] һәм Вагин, Пётр Александрович[d]
Халык саны	99 454 (1 гыйнвар 2024)[4]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	90 метр
Кардәш шәһәр	Печ һәм Соргыт[5]
Бүләкләр
Мәйдан	222 км²
Почта индексы	626128 • 626150 • 626159
Рәсми веб-сайт	tobolsk.admtyumen.ru​(рус.)
Беренче язма телгә алу	1587
Җирле телефон коды	3456
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Тубылда җирләнгәннәр[d]
Тубыл Викиҗыентыкта

Тарих

Тубыл кремле

1586 елны воеводалар Василий Сукин, Иван Мясной һәм письменный голова Данила Чулков гаскәр белән Себергә килеп җитәләр, алар борынгы татар шәһәрләре Чимги-Тура һәм Тубыл-Тура өстендә Төмән һәм 1587 елда Тобольски хәрби кәлгә-калаларын салалар”, дип яза язучы Фәүзия Бәйрәмова.^[6]

География

Тубыл Көнбатыш Себердә, Төмәннән 247 километр төньяк-көнчыгыштарак урнашкан. Иртешка Тубыл елгасы кушылу урыны янындагы порт.

Тубылдан эре шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)
			Салехард ~ 1771 км	Ханты-Мансийск ~ 415 км	Түбән Варта ~ 795 км Соргыт ~ 562 км
			Пермь ~ 982 км	Җилләр розасы	Тум ~ 1358 км
			Екатеринбург ~ 536 км Чиләбе ~ 621 км	Төмән ~ 246 км Курган ~ 414 км	Омск ~ 480 км

Климат

• Уртача еллык температура — 0,9 °C
• Уртача еллык җил тизлеге — 2,9 м/с
• Уртача еллык һава дымлылыгы — 75%

Тубыл климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	5,5	5,5	14,7	29,5	35,7	37,2	36,1	33,8	30,1	23,0	12,3	4,5	37,2
Уртача максимум, °C	−12,7	−10,3	−1,4	7,3	16,3	22,4	23,9	20,4	13,7	6,1	−4,7	−10,7	5,9
Уртача температура, °C	−17,1	−15,6	−7	1,8	10,2	16,7	18,7	15,3	9,0	2,2	−8,2	−14,9	0,9
Уртача минимум, °C	−21,6	−20,7	−12,6	−3,2	4,7	11,4	13,7	10,7	4,9	−1,2	−11,8	−19,3	−3,8
Абсолют минимум, °C	−48,5	−47,7	−41,8	−30,3	−14,6	−2,2	1,2	−2,9	−6,5	−34,4	−40,1	−51,8	−51,8
Явым-төшем нормасы, мм	23	17	17	24	44	57	67	73	53	40	34	27	476
Чыганак: Погода и климат

Тубылда татар мәгарифе

Тубылдагы татар бистәсенең күренеше. Уртасында татар мәчете. 1912 елдагы С. М. Прокудин-Горскийның фотосүрәте.

1934 елда өлкә татар педагогия училищесы Тубыл шәһәренә күчерелгән, 1955 елда мөстәкыйль уку йорты буларак ябылды, рус педагогия училищесына татар бүлеге итеп күчерелеп, 3-4 едан соң ул бүлек тә ябылды. Татар педагогия училищесы үзенең яшәү дәверендә өлкә мәктәпләренең башлангыч сыйныфлары өчен бер мең ярым укытучы әзерләп чыгарган.

1950 елда Төмән дәүләт педагогия институты каршында татар мәктәпләре өчен рус һәм татар телләре укытучыларын әзерләү өчен икееллык курслар ачыла, ул бүлек 1953 нче елда Тубыл педагогия институтына 4 еллык аерым-аерым татар теле һәм рус теле бүлекләре итеп күчерелә. Татар теле укытучылары әзерли торган бүлек 1959 нчы елда соңгы чыгарылышын ясап, ябыла. 6 елдан соң, 1965 нче елда, рус–татар бүлеге дә ябыла.

Шул еллар арасында Тубыл педагогия институты 250 татар теле һәм рус теле укытучылары әзерләп, татар мәктәпләренә юллый. Ул елларда соңрак филология фәннәре докторлары Фәрит Хатипов, Азат Әхмәдуллин, Гомәр Саттаров һәм Габделхәй Әхәтовлар студентларга нигезле белем бирү белән бергә, аларны һәръяктан үсеш алган татар мәгърифәтчеләре итеп тәрбияләп чыгардылар. Ул буын укытучылары өч-дүрт дистә еллар дәвамында Төмән өлкәсендә туган телне тиешле дәрәҗәдә саклап килделәр.

Шуннан соң, 1990 нчы елга кадәр, өлкәдә татар мәктәпләре өчен башлангыч сыйныф, татар теле һәм рус теле укытучылары әзерләү туктатылып торылды.^[7]

Тубылның үзендә дә туксан яшьлек 15 нче номерлы татар этнокультуралы мәктәбе бар. 1918 елда мәдрәсә булып ачылган бу бинаны татарлар 1960 елларда татар мәктәпләренә көн бетә башлаган вакытларда саклап калган. Укучыларга татар теле һәм әдәбият атнага ике тапкыр укытыла.^[8]

Халык

1840[9]	1856[10]	1897[11]	1913[10]	1926[10]	1931[10]	1939[10]	1959[12]	1970[13]	1979[14]	1989[15]	2002[16]	2010[17]
16 362	~16 100	29 544	~24 500	~18 200	~23 500	~32 200	36 484	49 260	61 969	94 143	92 880	99 698

Милли состав: руслар (75,6 %), татарлар (16,0 %), украиннар (2,5 %), башкалар (5,9%).^[18]

Танылган шәхесләр

• Шәһәрдә бөек химик Дмитрий Менделеев туган.
• 1846 елда сөргендәге декабрист язучы Вилһелм Кюхельбекер вафат була, шушында җирләнә.
• Габдулла Кадыйров, Дан орденының тулы кавалеры.
• Алексей Хованский (1916―1996), математика, эсперанто белгече һәм полиглот.