Төрки телләр

алтай макрогаиләсенең тугандаш телләр гаиләсе From Wikipedia, the free encyclopedia

Төрки телләр
Remove ads

Төрки́ теллә́р — алтай макрогаиләсенең тугандаш телләр гаиләсе. Азия һәм Көнчыгыш Европада киң таралган. Төрки телләрдә кимендә 157 млн кеше сөйләшә дип санала.

Кыска фактлар Илләр:, Төбәкләр: ...
Thumb
Төрки телләр рәсми статуста булган илләр-төбәкләр
Remove ads

Тарих

БЭК V меңьеллыкта алтай борынгы теле япон-корея һәм төрки-монгол-тунгус-мәнҗүр асгаиләләренә таркалган. Тәфсилле тикшеренү буенча алтай гаиләлеге 3 асгаиләлегенә бүленгән:

  • көнбатыш (төрки-монгол) гаиләлеге БЭК 4 меңьеллыкта төрки һәм монгол телләренә бүленгән
  • үзәк гаиләлеккә тунгус-мәнҗүр төркеме керә
  • көнчыгыш (япон-корея) гаиләлеге БЭК 3 меңьеллыкта корея һәм япон-рүкүк телләренә таркалган.

Барлык төрки диалектлар бердәм төрки телдән чыкканнар, БЭК 3-2 гасырларда бердәм төрки телдән бүгенге чуаш теле бабасы аерылган.

Кайбер галимнәр буенча 22-23 гасыр элек борынгы төрки тел төп төрки төркемгә һәм огур төркеменә бүленгән.

Соңрак төп төрки телдән якут теле, тыва теле, һәм соңрак угыз телләре, карлук телләре, кыпчак телләре аерылганнар.

Борынгы болгар теле һәм Идел буе төрки теле нигезендә заманча татар теле килеп чыккан.

Remove ads

Төрки телләр гаиләсенең классификация схемасы

(!төзәтмәләр кертергә кирәк!)

Борынгы төрки тел Болгар (огур) теле † авар теле † (дунай теле) (?)
болгар теле † идел буе болгар теле † чуаш теле: югары диалект, түбән диалект; малокарачкин сөйләше
дунай теле †
кубань теле †
һун теле †(?)
хәзәр теле †
Уртак төрек телләре борынгы төрки тел † борынгы кыргыз теле †
орхон-енисей теле (иске төрки тел) †
уйгур руналы теле (орхон-уйгур теле) †
тау-алтай телләре (урта-көнчыгыш телләре) кыргыз-кыпчак телләре кыргыз теле: төнъяк кыргыз диалекты, ферган-кыпчак теле †, көнъяк кыргыз диалекты
барабин диалекты[1] һәм себер татар теленең тум диалекты
көньяк Алтай теле: ойрот (уртак алтай), теленгит сөйләше, телеут теле
төнъяк Алтай телләре кондом шор диалекты
түбән чулым диалекты
төньяк Алтай теле: куманды теле, чалкан теле
туба (кыпчак?)
карлык телләре карлык-уйгыр телләре борынгы уйгыр теле †
караханид теле †
хәләҗ теле (аргу теле)
карлык-хәрәзем телләре иске әдәби: хәрәзем төрки теле †, чагатай теле †, төрки тел †, шул исәптән иске татар теле (идел буе теле) †
үзбәк теле (карлык диалекты)
уйгыр теле (яңа уйгыр теле), шул исәптән әйну теле) (үзбәк теле?), или төрки тел, хотан теле
кыргыз теленә якын уйгыр диалектлары лобнор теле
хотон теле †
көнъяк кыргыз диалекты (өлешчә)
кыпчак телләре кыпчак теле †
кыпчак-нугай телләре алабугат нугай теле (алабугат татар теле)
карагаш теле
себер татар теленең тобол иртыш диалекты
казакъ теле
каракалпак теле
нугай теле
кырымтатар теленең дала диалекты
үзбәк нугай диалекты (үзбәк теленең кыпчак диалектлары)
ферган-кыпчак теле (өлешчә) (каракалпак теле?)
көнъяк кыргыз диалектлары (өлешчә)
йорт татарлары теле (йорт-ногай теле)
идел-кыпчак телләре башкорт теле: көнчыгыш диалекты, көньяк диалекты, көнбатыш диалекты (башкорт-татар идиомасы)[2][3]
татар теле: мишәр диалекты (көнбатыш диалект), казан диалекты (урта диалект) (себер татар теле (көнчыгыш) диалект яки тел?)[4]
иске татар теле †
половец-кыпчак телләре куман теле †
караим теле галичский, тракайский
крымский (хәзерге вакытта — кырымтатар теле)
кырымтатар теле кырым теле
кырымтатар теленең урта диалекты һәм анарда нигезләнгән кырымтатар теле
урумский (кыпчакские говоры)
кавказ телләре армяно-кыпчакский †
карачай-балкар теле
комык теле
мамлюкско-кыпчакский †
угыз телләре борынгы угыз теле †
печенег теле †
салар теле
икан карабулак (төнъяк үзбәк) диалекты
үз угыз телләре әзери теле әзери теле диалектлары
айналлу, афшарский, кашкайский, салчукский
балкано-гагаузский
гагауз теле
сирийско-туркменский
сонкорско-тюркский
төрек теле, шул исәптән кипрский, османский (сельджукский, староанатолийский) † (әгәр бу төрки булмаса)
төрекмән теле, шул исәртән трухмән теле
урумский (огузские говоры)
хорасанско-тюркский, шул исәптән боджнурди
хорезмский (огузские диалекты узбекского)
цалкский
южнобережный диалект крымскотатарского
саян телләре дала телләре кёк-мончакский (дыва)
тыва теле
цэнгэльский
тайга телләре восточнотувинский, шул исәптән тоджинский
Сойот-цаатан теле (Дуһа теле, Уйгыр-урянхай теле)
тофа теле
хакас (кыргыз) телләре сарыг-югурский (хара-йогурский)
фуюйско-кыргызский
хакасско-алтайские мрасский диалект шорского
среднечулымский диалект чулымского
хакас теле
якут телләре акающие
окающие, шул исәптән долган теле и әдәби якут теле
Thumb
Диалектологик карта № 3 — татар теленең Диалектологик атласыннан (Г. Х. Ахатов, 1965)
Remove ads

Бүленеш

  • Алтай борынгы теле
    • БЭК 5 меңьеллык
Япон теле, Корея теле
Төрки-монгол-тунгус телләр гаиләлеге
      • БЭК 4 меңьеллык
Монгол телләре
Борынгы төрки тел:
        • БЭК 3-2 гасыр
Огур телләре (Һун теле (бәхәсле), Чуаш теле)
          • 4-10 гасыр
Якут теле, тыва теле
Угыз телләре: Төрек теле, Төрекмән теле, Азәрбайҗан теле
Карлук телләре: Үзбәк теле, Уйгыр теле
Кыпчак телләре:
Ногай-кыпчак телләре: Казакъ теле, Ногай теле
Коман-кыпчак телләре: Кырымтатар теле, Карачай-Балкар теле
Болгар-кыпчак телләре: Татар теле, Башкорт теле

Төрки телләрнең чагыштыруы (Сводеш исемлеге)

Подробнее Борынгы төрки телдә, Төрекчә ...
 Борынгы төрки телдәТөрекчәТөрекмәнчәТатарчаКазакъчаҮзбәкчәУйгырчаЯкутчаЧуашча Алтайча
 ataata ata ota    ада
 anaanne/anaeneanaanaonaana an'n эне
 o'guloğuloğulul, uğılulo'giloghuluolyvul уул
 er(kek)erkekerkekirerkekerkakärerar эр
 kyzkızgyzqızqιzqizqizky:sχe'r кыс
 kišikişikişikeşekisi  kihi  кижи
 kelingelingeli:nkilenkelinkelinkelinkylynkilen келин
 Борынгы төрки телдәТөрекчәТөрекмәнчәТатарчаКазакъчаҮзбәкчәУйгырчаЯкутчаЧуашча Алтайча
 jürekyürekýürekyöräkjürekyurakyüräksüreq  jÿрек
 qankanga:nqanqanqonqanqa:njon кан
 bašbaşbaşbaşbas başbaspuš баш
 qylkılqylqılkylkylkylkylχe'le'r кул
 közgözgözküzközko'zközkoskör кÿс
 kirpikkirpikkirpikkerfekkirpikkiprikkirpikkirbi:χurbuk кирбик
 qulqaqkulakgulakqolaqqulaqquloqqulaqgulka:kχo'lga кулак
 burunburunburunborınmurιnburunburunmurun  тумчук
 qolkolgolqulqolqo'l qolχol кол
 el(ig)elel   ili:ala' эл
 barmakparmakbarmakbarmaq barmoqbarmaq   сабар
 tyrnaqtırnakdyrnaqtırnaqtιrnaqtirnoqtirnaqtynyraq  тырмак
 tizdizdy:zteztizetizzatiztüsäχ  тизе
 baltyrbaldırbaldyrbaltırbaldyrboldyrbaldirballyr  балтыр
 adaqayakaýaqayaqayaqoyoq ataq  айак
 qarynkarıngarynqarınqarιnqorinqor(saq)qarynχyra'm карын
 Борынгы төрки телдәТөрекчәТөрекмәнчәТатарчаКазакъчаҮзбәкчәУйгырчаЯкутчаЧуашча Алтайча
 atatatatatotatatut ат
 siyirsığırsygyrsíır (sıyır)siyιrsigir    уй
 ytititetiytititytjyda ийт
 balyqbalıkbalykbalıqbalιqbaliqbeliqbalykpola' балык
 bitbitbitbetbiytbitpitbytpyjda пийт
 Борынгы төрки телдәТөрекчәТөрекмәнчәТатарчаКазакъчаҮзбәкчәУйгырчаЯкутчаЧуашча Алтайча
 evevöýöyüyuyöy av ÿй
 otagotağotaq otaqotoq otu:  очок
 yolyolyo:lyulzholyo'lyolsuolsol jол
 köprüqköprüköpriküparköpirko'prikkövrükkürpe 
 oqokokuk o'qoqoχugu ок
 ot otutoto'totuotvot от
 külkülkülkölkülkulkülkülkö'l кÿл
 suvsusuwsywsuwsuvsuuisyv суу
 kemigemigämikimäkemekema  kim кеме
 kölgölkölkülkölko'lkölküöl  кöл
 atovadaadaatanaralorolaral ută
 künešgüneşgünqoyaşkün künkünχĕvel кÿн
 bulutbulutbulutbolıtbultbulutbulutbylytpĕlĕt булут
 yulduzyıldızýyldyzyoldızzhuldιzyulduzyultuzsulusşăltăr jылдыс
 topraqtopraktopraktufraqtopιraqtuproqtupraqtoburaχtăpra тобырак
 töpütepedepetübätöbetepa töbötüpe тÿбек
 yağacağaçagaçağaçağaš   jyvăş агаш
 tenritanrıtaňrytäñre  tängritanaratură теҥери
 Борынгы төрки телдәТөрекчәТөрекмәнчәТатарчаКазакъчаҮзбәкчәУйгырчаЯкутчаЧуашча Алтайча
 uzunuzunuzynozınuzιnuzunuzunuhunvărăm узун
 yanyyeniyanyyañazhangayangiyengisanaşĕnĕ jаҥы
 semizsemizsemizsimezsemizsemizsemizemissamăr семис
 toludoludo:lytulıtolιto'latoluqtolorutulli толу
 aqakakaqaqoqaq   ак
 qarakaragaraqaraqaraqoraqaraχaraχura кара
 qyzylkızılgyzylqızılqızılqizilqizilkyhylχĕrlĕ кызыл
 kökgökgökkükkökko'kkökküöqkăvak кöк
СаннарБорынгы төрки телдәТөрекчәТөрекмәнчәТатарчаКазакъчаҮзбәкчәУйгырчаЯкутчаЧуашча Алтайча
1birbirbirberbirbirbirbi:rpĕrre бир
2ekiikiikiikeyekiikkiikkiikkiikkĕ эки
4törtdörtdö:rtdürttörtto'rttöttüörttăvattă тöрт
7yetiyediyedicidejetiyettiyättäsetteşiççĕ jети
10onono:nunono'nonuonvunnă он
100yüzyüzyü:zyözjüzyuzyüzsü:sşĕr jÿс
Подробнее Шәхси алмашлык, Төрекчә ...
Remove ads

Искәрмәләр

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads
Remove ads