Перт (Австралия)

Перт (ингл. Perth) — Көнбайыш Австралия штатының эре ҡалаһы һәм баш ҡалаһы, Австралияның көньяҡ-көнбайышында Һинд океаны ярында урынлашҡан. Ҡала халҡы 2 039 200 кеше тәшкил итә (2015). Перт — халыҡ һаны буйынса Австралияла Сидней, Мельбурн һәм Брисбендан һуң дүртенсе ҡала. Пертта бөтә Көнбайыш Австралия штатының 75 % яҡын халҡы йәшәй.

Перт
Lua хатаһы: expandTemplate: template "lang-nys" does not exist.
Байраҡ	Герб
Нигеҙләү датаһы	1829[1]
Рәсми атамаһы	Perth һәм Boorloo
Кем хөрмәтенә аталған	Перт (Шотландия)[2]
Дәүләт	Австралия[3]
Административ үҙәге	Западная Австралия[d][4]
Административ-территориаль берәмек	Западная Австралия[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+8:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Суон[d] һәм Һинд океаны
Хөкүмәт башлығы	Basil Zempilas[d][5]
Халыҡ һаны	2 141 834 кеше (30 июнь 2021)[6]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	2 метр
Туғандаш ҡала	Чэнду[7]
Майҙан	6418 км²
Почта индексы	6000 һәм 6001
Рәсми сайт	perth.wa.gov.au
Вики-проект	Проект:Австралия[d], WikiProject Western Australia[d], WikiProject Perth[d] һәм Проект:Ҡалалар[d]
Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр	115 643
Урындағы телефон коды	0852[8][9], 0853[8][9], 0854[8][9], 08610[8][9], 08611[8][9], 08612[8][9], 08614[8][9], 08615[8][9], 08616[8][9], 08618[8][9], 08621[8][9], 08622[8][9], 08623[8][9], 08624[8][9], 08625[8][9], 08626[8][9], 08627[8][9], 08628[8][9], 08631[8][9], 08632[8][9], 08633[8][9], 08635[8][9], 08636[8][9], 08637[8][9], 08638[8][9], 08640[8][9], 08642[8][9], 08643[8][9], 08644[8][9], 08645[8][9], 08646[8][9], 08647[8][9], 08648[8][9], 08650[8][9], 08654[8][9], 08655[8][9], 08920[8][9], 08921[8][9], 08922[8][9], 08923[8][9], 08924[8][9], 08925[8][9], 08926[8][9], 08927[8][9], 08928[8][9], 08931[8][9], 08932[8][9], 08933[8][9], 08934[8][9], 08935[8][9], 08936[8][9], 08937[8][9], 08938[8][9], 08941[8][9], 08942[8][9], 08943[8][9], 08944[8][9], 08945[8][9], 08946[8][9], 08947[8][9] һәм 08948[8][9]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Перте (Австралия)[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Perth, Western Australia[d]
Перт Викимилектә

Фримантл порт ауылы төҙөлгәндән һуң ҡалаға 1829 йылдың 12 июнендә капитан Джеймс Стирлинг нигеҙ һала. Перт ил буйынса уртаса күрһәткескә ҡарағанда тотороҡло үҫеш күрһәтә^[10].

1962 йылда «Friendship 7» йыһан карабының осоп китеү ваҡытында өҫтөндә яҡтыртҡыс ҡабыҙылғас, Перт «Уттар ҡалаһы» булараҡ танылыу яулай.^[11][12].

2012 йылға ҡарата The Economist журналы баһаһы буйынса Перт донъялағы йәшәү өсөн иң уңайлы ҡалалар араһында 9-сы урынды биләй^[13].

Тарихы

Тарих башы

Европалылар килгәнгә тиклем был территорияны 40 000 йыл дауамында нунгарҙар (инглиз) халҡы биләгән, был Суон йылғаһы тирәһендә ҡаҙыу эштәре тарафынан иҫбатланған^[14]. Аборигендар Көнбайыш Австралияның көньяҡ-көнбайыш мөйөшөн биләгән һәм һунарсылыҡ, емеш-еләк йыйыу иҫәбенә йәшәгән. Европалылар бында тәүге тапҡыр аборигендарҙы осратҡанда, улар был ерҙе Бурлу тип атай. Суон йылғаһы ярҙарында йәшәгән бер нисә ҡәбилә Ваджук барлыҡҡа килтерә. Whadjuk башҡа ҡәбиләләр менән бергә көньяҡ-көнбайыш социо-лингвистик блок тәшкил итә, ул шулай уҡ Нунгарҙар булараҡ билдәле. (Кешеләр).

Европалыларҙың беренсе күҙәтеүҙәре

Был төбәктә тәүге европалылар Голландия капитаны Виллем де Вламинок командаһынан булған, 1697 йылдың 10 ғинуары^[15]. Европа халҡының артабанғы күҙәтеүҙәре де Вламинктың, күсеп ултырыу осрағында кәрәк булған ер ауыл хужалығы өсөн яраҡһыҙ һәм ҡунаҡсыл түгел, тигән һығымта яһауын раҫлай.

Суон-Ривер колонияһы

«Пертҡа нигеҙ һалыу». Рәссам Джордж Питт Морисон (George Pitt Morison), 1929 йыл

Суон йылғаһы тамағында европалыларҙың тәүге тапҡыр теркәлеүе 1619 йылдың 19 июлендә Фредерик де Хаутман экипажы тарафынан билдәләнә, әммә насар һауа шарттары арҡаһында бында төшөү булмай. Артабан биләмәгә бер нисә тапҡыр Европа диңгеҙселәре килә, әммә нигеҙләнгән торамалар даими булмай.

Суон-Ривер колонияһына 1829 йылда капитан Джеймс Стерлинг нигеҙ һала. Тәүге биналарҙың береһе, Түңәрәк йорт, әлегә тиклем һаҡланған һәм хәҙер Фримантл районы биләмәһендә урынлашҡан. 1832 йылға колонияла халыҡ 1,5 меңгә етә, һәм уға 1826 йылда Олбани районында нигеҙ һалынған ошо уҡ исемдәге колония хөрмәтенә «Көнбайыш Австралия» рәсми исеме бирелә^[16]. Әммә Суон-Ривер исеме әле оҙаҡ ваҡыт бөтә территорияны билдәләү өсөн файҙаланылған. Һуңыраҡ Көнбайыш Австралия Австралия континентының көнсығышына һәм төньяғына киңәйтелә һәм майҙаны буйынса донъяла икенсе административ берәмеккә әйләнә. Бөгөн штат ил территорияһының өстән бер өлөшөн биләй.

Географияһы

Был ҡала ҡитғаның көньяҡ-көнбайышында, Һинд океаны менән Дарлинг Рэйндж булараҡ билдәле түбәнге яр һикәлтәһе араһында урынлашҡан. Үҙәк эшлекле округ һәм ҡала ситтәре Суон йылғаһы буйында урынлашҡан. Миллионлы халҡы булған Пертҡа иң яҡын ҡала — Аделаида Көньяҡ Австралияла, ул 2104 саҡрым (1307 саҡрым) (1307 миль) алыҫлыҡта урынлашҡан. Перт георгафик яҡтан Сидней һәм Мельбурнға ҡарағанда Көнсығыш Тимор һәм Джакарта яҡын.

Ҡаланың эшлекле үҙәге

Ҡаланың үҙәк районы көньяҡта һәм көнсығышта Суон йылғаһы, көнбайышта Кингс Парк, төньяҡта тимер юл линияһы менән сикләнгән һәм Перт ҡалаһы муниципалитеты составына инә.

Һинд океаны ярында урынлашҡан. Перттан 2360 км төньяҡ-көнбайышта Австралияның Раштыуа утрауы урынлашҡан.

Ҡала панорамаһы. Кингс-парктан күренеш

Климаты

Пертта уртаса һәм миҙгелле ямғырҙар яуа. Йәй, нигеҙҙә, эҫе һәм ҡоро, декабрҙән мартҡа тиклем дауам итә. Февраль — иң эҫе ай. Үҙ сиратында ҡыш — дымлы һәм һалҡынса. Бындай һауа торошо Пертты Урта диңгеҙ климатының классик өлгөһө итә^[17]. Йәй тотош ямғырҙан мәхрүм түгел, осраҡлы ҡыҫҡа йәшенле була. Иң юғары температура 46,2°С 1991 йылдың 23 февралендә теркәлә^[18][19]. Йыш ҡына, йәйге көндәрҙә, төштән һуң көньяҡ-көнбайыштан Фримантл докторы булараҡ билдәле диңгеҙ бризы иҫә, үҙе менән ҡайнар төньяҡ-көнсығыш елдәрен алмаштыра. Бындай көндәрҙә ел алмашынғандан һуң бер нисә сәғәт үткәс тә температура 30 градустан түбән төшә^[20]. Перт — Урта диңгеҙ климаты өсөн бик ҡояшлы ҡала түгел, унда йылына 2800-ҙән^[21] 3000^[22] сәғәткә тиклем ҡояш балҡый.

Ҡыш — сағыштырмаса һалҡын һәм дымлы. Май һәм сентябрь араһында иң күп яуым-төшөм теркәлә. Иң түбән һауа температураһы -0,7/С 2006 йылдың 17 июнендә теркәлгән^[18].

Ямғырҙарҙың күпселек өлөшө ҡыш көнө яуһа ла, рекорд 1992 йылдың 9 февралендә теркәлгән, ул саҡта 120.6 миллиметр яуым-төшөм яуған^[18]. Пертта һәм Көнбайыш Австралияның көньяҡ өлөшөндә ямғыр структураһы 1970 йылдар уртаһында ныҡ үҙгәргән. Бынан тыш, ҡышҡы айҙарҙа яуым-төшөм кәмегән һәм йәйге айҙарҙа йәшен артҡан^[23].

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	45,8	46,2	42,4	37,6	34,3	28,1	26,3	27,8	32,7	37,3	40,3	44,2	46,2
Уртаса максимум, °C	30,5	31,3	29,5	25,5	22,4	19,3	18,4	18,8	20,1	22,8	26,2	28,7	24,5
Уртаса температура, °C	24,2	24,7	23,0	19,5	16,6	13,9	13,1	13,4	14,8	17,0	20,2	22,4	18,6
Уртаса минимум, °C	17,8	18,0	16,4	13,5	10,7	8,5	7,8	8,0	9,5	11,2	14,1	16,1	12,6
Абсолют минимум, °C	8,9	8,7	6,3	4,1	1,3	−0,7	0,0	1,3	1,0	2,2	5,0	7,9	−0,7
Яуым-төшөм нормаһы, мм	16,5	9,1	19,8	38,8	89,5	134,7	153,1	128,2	89,2	43,1	22,1	6,4	745,7
Һыу температураһы, °C	23	23	22	22	20	20	19	19	19	19	21	21	21
Сығанаҡ: Бюро метеорологии[24][25], Туристический портал

Демографияһы

Йылдар буйынса халыҡ һаны арта (ABS 2011 йыл 23 февраль архивланған.)
1854	4001
1859	6293
1870	8220
1881	9955
1891	16 694
1901	67 431
1911	116 181
1921	170 213
1933	230 340
1947	302 968
1954	395 049
1961	475 398
1966	559 298
1971	703 199
1976	805 747
1981	898 918
1986	994 472
1991	1 143 249
1996	1 244 320
2001	1 339 993
2006	1 445 079
2008	1 546 617
2011	1 832 114

Австралияла тыумаған халыҡ һаны[26]
Тыуған ил	Һаны (2006)
Бөйөк Британия	168 483
Яңы Зеландия	33 751
Малайзия	18 939
Италия	18 701
КАР	18 683
Һиндостан	14 007
Сингапур	11 199
Вьетнам	10 081
Ирландия	7706
Ҡытай	7681
Германия	7617
Нидерланд	7570
Индонезия	7392
АҠШ	5524

Перт ҙурлығы буйынса Австралияның дүртенсе ҡалаһы булып тора. 1980 йылдар башында ул ошо күрһәткес буйынса Аделаиданы уҙып киткән. 2011 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, ҡалала 1 832 114 кеше иҫәпләнгән.

Бер нөктә Бөйөк Британияла (ҡуйы күк), Ҡытайҙа (ҡыҙыл), Италияла (асыҡ йәшел), Малайзияла (ҡара-йәшел), Көньяҡ Африка Республикаһында (көрән), Сингапурҙа (ал) һәм Вьетнамда (2006 йылғы халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы) тыуған 100 кешене аңлата

Этник составы

2006 йылда ҡалалағы иң ҙур этник төркөмдәр: инглиздәр (534 555 йәки 28,6%), австралийҙар (479 174 йәки 25,6%), ирландтар (115 384 йәки 6,2%), шотландтар (113 846 йәки 6,1%), итальяндар (84 331 йәки 4,5%), ҡытайҙар (53 390 йәки 2,9%). Шулай уҡ ҡалала 3101 абориген йәшәгән (0,2%).)^[27].

Перт халыҡ составында инглиздәрҙең күп булыуы менән айырылып тора. 2006 йылғы халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы, Бөйөк Британияла тыуған 142 424 кеше иҫәпләнгән^[28], шул уҡ ваҡытта Сиднейҙа 261 145 иҫәпләнә^[29] Ә Пертта йәшәүселәрҙең дөйөм һаны Сиднейҙың дөйөм һанынан 35 % тәшкил итә.

Уҙған быуаттың урталарында, ҡалаға Европанан бик күп иммигранттар килгән саҡта, ҡаланың этник составы үҙгәрә. Фримантл Европанан кораблдәр юлында тәүге Австралия ҡалаһы булғанлыҡтан, Пертта итальяндар, гректар, голландтар, немецтар, хорваттар, боснийҙар, сербтар, поляктар, чехтар, словактар, рустар, украиндар, македондар, төрөктәр һәм башҡа этник төркөмдәрҙең килеүе күҙәтелгән.

Иҡтисады

Перт — Австралияның көнбайыш ярындағы ҙур порт. Тимер юл узелы. Халыҡ-ара аэропорт. Нефть эшкәртеү заводы. Суднолар төҙөү. Химия, туҡыу һәм аҙыҡ-түлек сәнәғәте предприятиелары. Эре цемент заводы.

Транспорт

Пертта ике аэропорт бар.

1968 йылда ҡалаға Калгурли ҡалаһынан тимер юл линияһы һалына. Әлеге ваҡытта Indian Pacific юлына ҡараған был линия, Перт районында электрлаштырылған. 1435 мм колеяһы ҡулланыла.

Юл системаһы 3 автостраданан һәм 9 шоссенан тора, бөтә юлдар ҙа бушлай.

Йәмәғәт транспорты поездарҙы, автобустарҙы һәм борамды үҙ эсенә ала. Ҡала эсендә 200 автобус һәм 70 тимер юл станцияһын үҙ эсенә алған алты линия урынлашҡан:

• Fremantle — Perth
• Butler — Perth
• Perth — Midland
• Perth — Armadale
• Perth — Thornlie
• Perth — Mandurah.

Мәҙәниәт

Перт ҡалаһы Хит Леджер исеме аҫтында билдәле актёр Хитклифф Эндрю Леджерҙың, шулай уҡ Karnivool, Tame Impala, Pendulum һәм Party Knife Roba Свайра, Make Them Suffer музыкаль коллективтары ҡатнашыусылары һәм ойоштороусыларының, Гарет МакГриллен һәм Пол Хардингтың, шулай уҡ популяр Америка «Чёрные Паруса» сериалында пират Джек Рекхем ролен башҡарған театр һәм кино актёры Тоби Шмитцтың тыуған ҡалаһы булып тора.

Парктар һәм ял зоналары

Ҡаланың көнсығыш ситендә Коуну Коала Парк — ҡурсаулыҡ-зоопарк урынлашҡан, ул туристарҙы һәм мәктәп төркөмдәрен ҡабул итә һәм туристарға коалалар менән фотоға төшөргә, уларҙы ҡулдарында тоторға мөмкинлек бирә.

Гайд-парк

Музейҙар

Көнбайыш Австралия музейы

Янғын һүндереүселәр эше тарихы музейы

Туғанлашҡан ҡалалар

• Хьюстон, США^[30]

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Мост Нарроус