Арон Касьцялянскі

Аро́н Касьцяля́нскі (на ідышы: ארון קאסטיאליאנסקי‎) (1891, Бабруйск — 17 верасьня 1934,Масква) — беларускі, габрэйскі мастак, мастацтвазнавец, грамадскі дзеяч. Варыянты прозьвішча: Касталянскі; Кастэлянскі; Кашталянскі. Крыптанімы: А. К.; К.

Арон Касьцялянскі лац. Aron Kaścialanski
Дата нараджэньня	1891
Месца нараджэньня	Бабруйск, Менская губэрня, Расейская імпэрыя
Дата сьмерці	1934
Месца сьмерці	Менск, БССР, СССР
Адукацыя	Кіеўская мастацкая вучэльня
Занятак	маляр
Месца працы	Інстытут беларускай культуры
Арон Касьцялянскі ў Вікісховішчы

Габрэйскія пісьменьнікі, мастакі, іх сем’і на адпачынку ў Лагойску. Стаяць (справа налева): Ізі Харык, Арон Касьцялянскі з сынам Саламонам, Меер Аксэльрод, Шая Гальдштэйн, Мэндэль Гальдштэйн, Мэндэль Горшман. Сядзяць (справа налева): Шмуэль Персаў, Зэлік Аксэльрод, Дора Касталянская й дачка Рахіль.

Біяграфія

Арон нарадзіўся ў сям’і бабруйскага купца 1-й гільдыі (капітал — 30 000 руб.) Бенцыён Гешэль Мардухаў Касьцялянскага, што з канца дзевятнаццатага стагодзьдзя гандляваў тканінамі ў Бабруйску й жыў у доме Марголіна на Радзіёнаўскай вуліцы^[1][2]. Пасьля пажару 1902 года пабудаваў вялікі мураваны дом на Мураўёўскай вуліцы (суч. Сацыялістычная вуліца, 79)(53°08′01.86″ пн. ш. 29°13′37.85″ у. д.), у якім разьмяшчалася крама тканін (мануфактуры) і кватэры^[3][4]. У 1908 годзе Гешэль Касьцялянскі разам з кампаньёнам Абрамам Тыкціным адчыняюць тартак на рацэ Бярэзіне. Прадпрыемства было абсталяванае паравой машынай — лякамабілем на 14 конскіх сіл. Там працавала 12 працоўных. Выпрацаваныя дошкі па чыгунцы адпраўляюцца на поўдзень, ва ўкраінскія месты^[5][6][7].

Юны Арон вучыўся у хэдары, затым у гімназіі й нарэшце — у 1910-я вучыўся Кіеўскай мастацкай вучэльні. Быў прызваны ў войска ў 1914 годзе й служыў у Рызе да 1918-га. Быў паранены й некалькі месяцаў правёў у шпіталі. Пасьля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 году Арон быў абраны ў Савет салдацкіх дэпутатаў. Далей жыў у Бабруйску з 1918 году. Удзельнік выставы «Рэвалюцыйнае мастацтва» у Бабруйску ў 1919 году. У Менску з 1921 году выкладаў у мастацкай студыі ў клюбе імя КІМа, дзе вучылася чалавек 15 моладзі. Ён прымае актыўны ўдзел у арганізацыі й рабоце Саюзу працаўнікоў мастацтваў (Працмастацтва). Працаваў у габрэйскіх сэктарах Белдзяржмузэя й Інбелкульта. Сакратар Камісіі па вывучэньні мастацтва габрэйскага адзьдзела Інстытута беларускай культуры (1927). Уваходзіў у выставачныя камітэты па арганізацыі Ўсебеларускіх выстаў.

Як сакратар Саюзу працаўнікоў мастацтваў (Працмастацтва),^[8] Арон Касьцялянскі стаяў ля вытокаў стварэньня Саюзу мастакоў Беларусі у 1933 годзе, быў ускладзе камісіі па стварэньні й быў абраны сакратаром аргкамітэта па стварэньню Саюзу мастакоў Беларусі, а старшынёй аргкамітэта быў абраны Павал Гаўрыленка^[9].

З канца 1920-х мастака сталі мучыць моцныя галаўныя болі, калі яны сталі невыносныя, Касьцялянскага павезьлі да вядомага нейрахірурга Бурдэнка ў Маскву на кансультацыю. Дыягнаставалі пухліну мозгу. Пасьля першай апэрацыі Арон Касьцялянскі страціў зрок на адно вока. Мастак памёр 17 верасьня 1934 году й пахаваны на могілках, тэрытарыяльна бліжэйшага да шпіталя, Данскога манастыра. Памёр Арон Рыгоравіч аплаканы роднымі й вядома яго месца пахаваньня і невядома, як склаўся б яго лёс усяго трыма гадамі пазьней.

Творчасьць

«Сынагога ў Нароўлі», 1927 г. (Нацыянальны мастацкі музэй Рэспублікі Беларусь)

Арон Касьцялянскі ў 1920-я быў патрыётам беларускага габрэйства, шанаваў матчыну мову ідыш, прасіў кіраўніцтва Віцебскага тэхнікума арганізаваць асобнае аддзяленьне, бо большасьць яго вучняў былі габрэямі. Як сакратар габрэйскай сэкцыі Інбелкульту ў, пачатку 1920-х езьдзіў кожнае лета са сваім сябрам мастаком Меерам Аксэльродам у экспэдыцыі для замалёвак сынагог у навакольлі Менску — у Слуцак, Сьмілавічы, Лагойск. Мастакі жылі ў хатах мясцовых жыхароў, каб глыбей увайсьці ў народнае асяродзьдзе. На першай Усебеларускай мастацкай выставе экспанаваліся жывапісныя палотны Касьцялянскага, тыповыя для габрэйскага мастака: эцюды з цыклу «Мястэчка», у тым ліку, карціну «Сынагога ў Нароўлі» 1923 года — выяву старой драўлянай пабудовы XVIII стагодзьдзя, у 1936-м разбуранай.

Адзін зь ініцыятараў па стварэньня й намесьнік старшыні «Усебеларускага абʼяднаньня мастакоў» у 1927 годзе^[10]. У 1930 годзе Арон Касьцялянскі, Меер Аксэльрод, Абрам Бразэр, Майсей Горшман, Аляксандар Грубэ, Леў Зэвін, Вячаслаў Руцай выйшлі з «УАМ» і ўтварылі Рэвалюцыйнае абʼяднаньне мастакоў Беларусі (РАМБ). Чальцы аб’яднаньня «РАМБ» прынялі ўдзел у 4-й Усебеларускай мастацкай выставе^[11].

Рамантычны пэрыяд творчасьці Касьцялянскага й яго пошукі габрэйскай своеасаблівасьці скончыліся ў 1931-м. Дзейнасьць членаў РАМБа крытыкуецца за «скочваньне на рэйкі буржуазнага мастацтва» і «недаацэнку рэалістычных традыцый рускага мастацтва XIX стагодзьдзя». У сьнежні 1931-га году ў Менску прайшла партыйная канфэрэнцыя, на якой мастакі прызналі свае памылкі й заявілі пра гатоўнасьць перабудавацца ў бок актуалізацыі зьместу й перагляду фармальных пазыцый. Партыя бальшавікоў патрабавала ад мастака выяў калектывізацыі й індустрыялізацыі, стварэньня «Магнітабуду мастацтва»^[12], партрэтаў ударнікаў, арганічнай сувязі з рабочай клясай і служэньня ідэям пралетарыяту, выкананьня сваімі карцінамі пяцігодкі ў чатыры гады^[13][14]. Аб’яднаньне спыніла сваё існаваньне ў 1932-м, пасьля адмены ўсялякіх мастацкіх таварыстваў у сувязі з пастановай ЦК УсеКП(б) ад 23 красавіка 1932 году^[15][16][17].

Ён удзельнічаў ва ўсіх «Усебеларускіх мастацкіх выставах». У каталёгах выстаў згадваюцца каля 50 яго твораў. Усё гэта незваротна страчана ў гады вайны. У Нацыянальным мастацкім музэі захоўваюцца тры творы: «Сынагога ў Нароўлі» (1923), «Піянэры» (1927), «Швачка» (1931) і партрэт, напісаны Меерам Аксэльродам на пачатку 1930-х.

Яго артыкулы пра мастакоў і беларускае мастацтва друкаваліся ў часопісах שטערן, Узвышша, Мастацтва і рэвалюцыя, газэтах ЛіМ, Звязда і іншых. Часопіс שטערן у 1927 годзе надрукаваў яго нарыс пра мастака Юдэля Пэна. Па прапанове Уладзімер Дубоўка, весьці рубрыку пра мастацтва, зьявіўся артыкул у трэцім нумары беларускага часопіса «Узвышша» за 1929 год «Шляхі выяўленчага мастацтва БССР»^[18] ў адказ на выхад у тым жа годзе «Правадыра па беларускаму мастацтву БДМ»^[19] Міколы Шчакаціхіна й Вацлава Ластоўскага. У пачатку 1930-х ён працаваў у Інстытуце літаратуры і мастацтва Акадэміі навук, дасьледаваў творчасьць мастакоў, сваіх сучасьнікаў: Юдэля Пэна, Міхася Філіповіча і іншых^[20].

У 1932-м у маскоўскім выдавецтве выйшла кніга «Выяўленчае мастацтва БССР» з прадмовай Ільлі Гурскага й ўступным артыкулам Арона Касьцялянскага. Яе можна разглядаць, як спробу рэабілітавацца перад уладай, прызнаць усе памылкі й стаць на новыя рэйкі сацыялістычнага рэалізму. Кніга сёньня каштоўна тым, што дазваляе атрымаць уражаньне па шматлікіх чорна-белых рэпрадукцыях пра беларускае мастацтва 1920-х, якое амаль цалкам страчанае. Касьцялянскі застаўся, на пачатку 1930-х, адным зь нешматлікіх ацалелых беларускіх мастацкіх крытыкаў былога Інстытута беларускай культуры|Інбелкульту. Пра беларускае мастацтва, прымеркаваныя да дэкады беларускага мастацтва ў Маскве 1940 году, пісалі ўжо маскоўскія дасьледчыкі^[21]. У 1947 годзе падчас барацьбы з касмапалітызмам імя мастака, які сфармуляваў галоўныя пастуляты савецкай беларускай мастацкай ідэалёгіі, быў канчаткова дыскрэдытаваны, як мастак — забыты.

Сямʼя

• У 1920 годзе, у 29-гадовым узросьце, шлюб з Дорай Саламонаўнай Штэрн. Сын Саламон і дачка Рахіль, унук Міхаіл.
• Брат Міхаіл уступіў у партыю бальшавікоў. Потым стаў вядомым дзеячам камуністычнай партыі. У 30-я гады ўзначаліў партыйную школу пры ЦК Кампартыі Украіны. Потым пражываў ва Ўсходне-Казахстанская вобласьці ў сяле Вяліканарым Вяліканарымскага раёну. Працаваў сакратаром у Вяліканарымскім райкаме КП(б) Казахстану. Арыштаваны 11 червеня 1938 году, УHКУС па Вайсковай Казахскай акрузе. Асуджаны адмысловай нарадай пры НКУС СССР, ад 19 жніўня 1940 году, да пазбаўленьня волі тэрмінам на 5 гадоў. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны 17 лістапада 1956 году^[22][23].

Выставы

1925 — Менск. 15 кастрычніка — 15 лістапада 1925 году. «Першая Ўсебеларуская мастацкая выстава». Удзельнічалі 74 мастака, экспанавана 1115 твораў. Касталянск, Арон Рыгоравіч. (Менск, Чырвонаармейская 9, кв. 8). Нар. ў Бабруйску ў 1891 г. 286. Портрат артыста Н. — Алей. 287. Францышак Скарына, першы беларускі друкар. Алей. Эцюды з цыклю «Мястэчка» — алей: 288. Яўрэй; 289. Субота; 290. Местачковы жыхар; 291. Дэяўчынка; 292. Яўрэй-земляроб; 293. Пасьля хваробы; 294. Хлопчык з казой.[24][25] 1927 — Менск. 8 лістапада 1927 году. «Другая Ўсебеларуская мастацкая выстава». Арганізавана Усебеларускім аб’яднаньнем мастакоў. Удзелнічаў 61 мастак, экспанавана 377 твораў. Арон Касталянскі. Менск. 150. Піонеры. — Алей. 151. Мястэчка. — Алей. 152. Яўрэй. — Алей. 153. Столяр. — Алей. 154. Партрэт дзяўчыны. — Алей. 155. Сінагога ў Нароўлі. — Алей.[26][27] 1927 — Масква. Зь 7 лістапада да 18 сьнежня 1927 году. Юбілейная выстава мастацтва народаў СССР. Арганізавана Дзяржаўнай Акадэміяй мастацкіх навук, Усебеларускім аб’яднаньнем мастакоў у адзначэньне дзесяцігадовага юбілею Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі. Выяўленчае мастацтва, тэатар, кіно — у памяшканьні Вхутэмаса (вул. Мясьніцкая, 21) № 326. Стары скрой. Палатно, алей. 3 327. Дзяўчынка ў ложка. Палатно, алей. №328. Дзьве дзяўчынкі. Палатно, алей.[28][29][30][31]. Посьпехі беларускага мастацтва. 18-га сьнежня ў Маскве зачынілася выстаўка вобразнага й тэатральнага мастацтваў нацыянальнасьцяў СССР. Перад зачыненьнем выстаўкі спэцыяльная камісія ў складзе прэзыдэнта Дзяржаўнай Акадэміі Мастацкіх Навук прафэсара Пятра Когана(ru) й выдатнейшых мастацтвазнаўцаў Масквы вызначыла прэміі за больш удалыя экспанаты. За лепшыя экспанаты беларускага адзьдзелу вызначаны ганаровыя дыплёмы наступным арганізацыям: Усебеларускаму аб'яднаньню мастакоў, БДТ 1, БДТ 2, Беларускаму габрэйскаму тэатру й Віцебскаму мастацкаму тэхнікуму. З паасобных удзельнікаў выстаўкі атрымалі дыплёмы: па вобразным мастацтве – Міхась Філіповіч і Арон Касьцялянскі, па графіцы – Саламон Юдовін і Абрам Бразэр. Апроч таго, выставачны камітэт пры Дзяржаўнай Акадэміі Мастацкіх Навук пастанавіў зьмясьціць, у адным з буйнейшых пэрыядычных выданьняў БССР, свой водгук аб беларускім мастацтве, а таксама здымкі экспазыцыі цэлай залі, паасобных работ, выступленьне хору й інш.[32] 1929 — Менск. «Трэцяя Ўсебеларуская мастацкая выстава». Адкрыта з 3 па 25 студзеня 1929 году у Менску, у памяшканьні Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту. Удзельнічалі 62 прафэсійныя мастакі, экспанаваны 582 творы прафэсійных мастакоў. Кашталянскі Арон. (Менск, в. Кастрычніка, 15) — № 42. Местачковая сям’я. Алей; № 43. Галава. Алей; № 44. Алькаголік. Алей; № 45. Дзяўчынкі. Алей; № 46. Краявід. Алей; 47. Адпачынак на сенажаці (У Беларускім Дзяржаўным Музэі, № 23). — Алей. 48; 49; 50; 51. — Малюнкі. Акварэля. №№ 52; 53. — Рысункі. Аловак.[33]

1930 — Менск, з 29 жніўня 1930 году. Усебеларуская выстаўка карцін, графікі, культуры, архітэктуры «10 год мастацтва БССР» у памяшканьні Дзяржаўнага культурна-гістарычнага музэя, адначасова зь Першай Усебеларускай выстаўкай сельскай гаспадаркі й прамысловасьці на былой Камароўскай пустцы[34][35]. Разьдзелы выстаўкі: а) жывапіс, скульптура, графіка; б) кніжная графіка; в) архітэктура. У выставе прынялі ўдзел прафэсійныя і самадзейныя мастакі, навучэнцы Віцебскага мастацкага тэхнікума і Гомельскай працоўнай студыі, архітэктары. Удзельнічала 46 прафэсійных мастакоў, экспанаваны 294 творы прафэсійнага выяўленчага мастацтва[36][30]. 1931 — Менск, 7 лістапада. «4-ая Ўсебеларуская мастацкая выстаўка». Адкрыта 7 лістапада 1931 г. у Менску, у памяшканьнях клюба прафсаюзаў, клюба навуковых супрацоўнікаў і Беларускага дзяржаўнага тэатра. Кастэлянскі А. Р. Рэвалюцыйная арганізацыя мастакоў Беларусі (РОМБ). Менская філія — № 29. Паседжаньне актыву. Алей.; № 30. Портрэт ударніка ф-кі «Кастрычнік» т. Гарэліка. Алей.; № 31. Портрэт ударніцы ф-кі «Кастрычнік» т. Чартовай. Алей.; № 32. Портрэт ударніка будаўніка т. Дворкіна. Алей[37]. 1932 — Менск. «5-ая Ўсебеларуская мастацкая выстаўка», прысьвечаная 15-й гадавіне вялікай кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі. Удзельнічала 39 мастакоў, экспанаваны 392 творы. Касталянскі А. Г. — № 69. Ударная брыгада на заводзе Варашылава. Алей; № 70. Лепшы ўдарнік заводу Варашылава т. Гляйпэнгауз. Алей; № 71. Мэханічны цэх завода Варашылава. Эцюд. Алей; № 72. На будоўле. Эцюд. Алей; № 73. Калгасны базар. Эдюд. Алей; № 74. Стары Менск. Эцюд. Алей.[38][39][40][41] 1933 — Менск. Перасоўная выстава беларускіх мастакоў. Адкрыта ў кастрычніку 1933 г. у буйных працоўных цэнтрах, калгасах і саўгасах Беларусі. Арганізавана Саюзам савецкіх мастакоў БССР. На выставе прадстаўлены жывапіс, графіка і скульптура.[42][43][44] 1934 — Менск. «Мастакі БССР за 15 гадоў». Юбілейная мастацкая выстава. Адкрыта 14 лютага 1934 г. у Менску, у памяшканьні Дома селяніна. На выставе прадстаўлены жывапіс, графіка, скульптура, самадзейнае мастацтва, афармленьне вуліц, плошчаў і будынкаў да сьвят. Удзельнічала каля 60 мастакоў зь Менска, Віцебска, Гомеля, Масквы[45][46][47][48][44]. 2013 — Менск. Выстаўка «Родам зь мястэчка» была адкрыта ў Нацыянальным мастацкім музэі з 24 жніўня да 30 верасьня. Экспазыцыя была прысьвечана юбілейным датам знакамітых ураджэнцаў Беларусі, вядомых палітычных дзеячаў Ізраілю — 90-годзьдзю прэзыдэнта Ізраіля Шымона Перэса й сьвяткаваньню 100-годзьдзя з дня нараджэньня прэм’ер-міністра краіны Менахема Бэгіна. Былі прадстаўлена 50 твораў жывапісу й графікі з фондаў Нацыянальнага мастацкага музэя. Самыя раньнія творы Ізраіля Крупеня й Іўе Дашкевіча. Далей, акрамя Майсея Сьляпяна, належнае месца займаюць і творы іншых знакамітых «акадэмістаў»: Юдэля Пэна, Янкеля Кругера, Льва Альпяровіча. Пэрыяд 1920—1930-х гг. прадстаўлены творамі Абрама Бразэра, Меера Аксэльрода, Арона Касьцялянскага, Монаса Манасзона, Саламона Юдовіна, Льва Зэвіна, Ісаака Мільчына й Ільлі Эйдэльмана. Пасьляваенны пэрыяд прадстаўлены жывапісам Ізраіля Басава, Натана Воранава, Абрама Заборава, Ісаака Бароўскага, Барыса Няпомняшчага[49][50][51].

Бібліяграфія

Кастелянский А. Еврейская семья белорусского местечка (масло). // «Советское искусство» : часопіс. — 1927. — № 5. — С. 106 (99—107). ארון קאסטיאליאנסקי (Арон Касьцялянскі) קינסטלער פּענג (Мастак Пэн)  (ід.) // שטערן : часопіс. — 1927. — № 3. А. Кашталянскі. Шляхі выяўленчага мастацтва БССР. // Узвышша : часопіс. — 1929. — № 3 (15). — С. 72—81. А. Касьцялянскі. Выстаўка выяўленчага мастацтва БССР. // Звязда : часопіс. — 1930, 31 жніўня. — № 203 (3818). — С. 4. К. Паездка мастакоў у індустрыяльныя і калгасныя цэнтры БССР. // Звязда : часопіс. — 1930, 20 верасьня. — № 220 (3801). — С. 4. А. Кастелянский. Изобразительное искусство БССР.  (рас.) // Советское искусство : массовая газета по вопросам искусства. — 1931, 12 января. — № 1. — С. 3. Н. П. Искусство национальных советских социалистических республик. Белоруссия. // За пролетарское искусство : журнал российской ассоциации пролетарских художников. — 1931. — № 6. — С. 23. Кастэлянскі А., Гаўрыленка П. ІV Ўсебеларуская выстаўка выяўленчага мастацтвая БССР. // Мастацтва і рэвалюцыя : часопіс. — 1932, ліпень. — № 1. — С. 29—32. А. К. Перасоўная мастацкая выстаўка. Сектар мастацтва Наркамасьветы РСФСР. // Мастацтва і рэвалюцыя : часопіс. — 1932, ліпень. — № 1. — С. 33. Кастелянский, А. Изобразительное искусство БССР / Предисловие И.Гурского. — М, Л.: ОГИЗ-ИЗОГИЗ, 1932. — С. —. — 24+60 с. — 5000 ас. (рас.) Шарахоўскі, Янка  V-ая Ўсебеларуская мастацкая выстаўка. / Мікола Хведаровіч // Чырвоная Беларусь : грамадзка-палітычны і літаратурна-мастацкі часопіс. — Менск: «Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі», 1932. — № 23—24. — С. 9—13.

А. Кастэлянскі. Усебеларуская мастацкая. // ЛіМ : газэта. — 1932, 15 сьнежня. — № 24. — С. 2. Усс. А. Пятая ўсебеларуская мастацкая выстаўка. // Мастацтва і рэвалюцыя : часопіс. — 1933, люты—студзень. — № 1—2. — С. 9—18. Кастэлянскі А. Самадзейнае выяўленчае мастацтва. // Мастацтва і рэвалюцыя : часопіс. — 1933, люты—студзень. — № 1—2. — С. 42—44. Выхадцаў і Касталянскі. Беларускі Дзяржаўны Музэй. // Чырвоная Беларусь : часопіс. — 1933, студзень—люты. — № 2—3 (74—75). — С. 14—16. Усс. Да адкрыцця Дома мастака. // Звязда : газэта. — 1933, 29 лістарада. — № 263 (4807). — С. 3. А. Усс. Супраць нацдэмаўшчыны і фармалізма ў беларускім выяўленчым мастацтве. // Полымя рэвалюцыіі : часопіс. — 1934. — Т. 3. — С. 143—155. В. Вольскі. Супраць вульгарызатарства, прышываньня ярлыкоў і шкоднага пустазвонства. // Полымя рэвалюцыіі : часопіс. — 1934. — Т. 5. — С. 145—147. Арон Кастелянский. Художник Юрий Пэн.  (рас.) / Предисловие и публикацыя А. Лисова = קינסטלער פּענג // Ред. Подлипский А. Шагаловский международный ежегодник, 2004. В 2-х т. : Сборник статей. — Витебск: Витеб. краевед. фонд им. А.Сапунова, 2005. — Т. 2. — С. 162—167. — ISBN 985-6674-70-0. Арон Кастелянский. Художник Пэн.  (рас.) / Перевод с идиш Ревекки Алеевой = קינסטלער פּענג // Гл. ред. Л. В. Хмельницкая. Составители Н. В. Воронава и др. Ю. М. Пэн (1854—1937) в прижизненных публикацыях и документах Государственного архива Витебской области : Сборник статей. — Витебск: Музей Марка Шагала, 2017. — С. 129—136. — ISBN 978-985-534-122-3. Надзея Усава. «Самы культурны мастак Менска». Арон Касцялянскі (1891—1934) — мастак і крытык. // Мастацтва : часопіс. — 2021. — № 6 (459). — С. 14—19. — ISSN 0208-2551.